Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki RECENZJE Paweł Dębowski Recenzja książki Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, pod red. Dagmary Gruszeckiej i Jerzego Skorupki, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2015 Tradycją stały się już coroczne Wrocławskie Seminaria Karnoprocesowe organizowane przez Katedrę Postępowania Karnego Uniwersytetu Wrocławskiego. W roku 2014 odbyło się ono 7 kwietnia, a przedmiotem obrad było zagadnienie granic legalności podejmowanych czynności w postępowaniu karnym. Efektem właśnie tego spotkania jest publikacja pod redakcją prof. dr. hab. Jerzego Skorupki, kierownika Katedry Postępowania Karnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, oraz dr Dagmary Gruszeckiej, pt. Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania, która ukazała się na rynku wydawniczym w roku 2015. Pozycja ta składa się z ośmiu artykułów autorstwa wybitnych przedstawicieli nauki oraz praktyki stosowania prawa, którzy wcześniej zaprezentowali wyniki swych badań w trakcie Seminarium: prof. UWr, dr. hab. Andrzeja Batora, dr Katarzyny T. Boratyńskiej, zastępcy Prokuratora Generalnego RP Roberta Hernanda, prof. dr. hab. Piotra Kardasa, prof. dr. hab. Jerzego Skorupki, prof. UJ, dr. hab. Piotra Tuleji, prof. UG, dr. hab. Krzysztofa Woźniewskiego oraz prof. UŚ, dr. hab. Kazimierza Zgryzka. Monografia została również wzbogacona o treść dyskusji, jaka miała miejsce po wystąpieniach referentów. Dokonana w niniejszej pracy analiza wskazuje, że zarówno teoretykom, jak i praktykom zagadnienie legalności działań uczestników postępowania karnego nie jest obce. Zastępca Prokuratora Generalnego RP, Robert Hernand, zaprezentował problem delimitacji granic legalności czynności uczestników postępowania i Prawo 12, 2015 179
P. Dębowski karnego. Przedmiotem swych rozważań uczynił kwestię sprawiedliwości proceduralnej i rzetelnego postępowania sądowego. Według tego autora, określając granice legalności, należy pamiętać, że cel procesu karnego w postaci realizacji prawa karnego materialnego nie może prowadzić do akceptacji czynności będących przejawem nierzetelnego lub nieuczciwego prowadzenia postępowania. Wydaje się, że jest to bardzo ważne stwierdzenie, biorąc pod uwagę zagadnienia poruszane w artykule, a mianowicie: problem wykonywania przez właściwe służby czynności operacyjnorozpoznawczych, a następnie wykorzystania ich efektów w toczącym się postępowaniu karnym, oraz problem wykorzystania w procesie karnym dowodów uzyskanych z naruszeniem prawa, tzw. owoców zatrutego drzewa. Zaletą artykułu jest oparcie analizy także na orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, jak i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Niezwykle inspirująca pozostaje sformułowana teza dotycząca koncepcji tzw. autonomicznej legalności czynności dowodowych, rozumiana przez Roberta Hernanda jako ocena legalności bądź nielegalności dowodów uzyskanych podczas procesu karnego niezależnie od legalności innych dowodów, o ile były one wynikiem czynności zgodnych z prawem. Artykułem zbliżonym swym zakresem do powyższego jest artykuł prof. dr. hab. Piotra Kardasa. Autor dokonuje w swej pracy jednoznacznego podziału na uczestników procesu karnego posiadających status organów władzy publicznej (instytucjonalnych uczestników procesu) oraz uczestników niemających tego statusu (nieinstytucjonalnych uczestników procesu). Prezentuje również wiele interesujących uwag na temat rozumienia zasady praworządności, czyniąc odniesienia na gruncie Konstytucji RP. Przedstawione ujęcie pozwoli czytelnikowi pochylić się nad tematem istoty procesu karnego, a także definicją czynności procesowych. Na szczególną uwagę zasługuje teza mówiąca, że uczestnicy instytucjonalni postępowania karnego bez wyraźnej podstawy określonej w przepisach prawa są pozbawieni możliwości podejmowania określonych czynności procesowych, natomiast uczestnicy procesu niemający statusu organów władzy publicznej co do zasady powinni korzystać z możliwości podejmowania wszelkich czynności, których prawo im nie zakazuje. Na kanwie przeprowadzonej analizy autor podejmuje obszerne rozważania na temat konsekwencji przekroczenia granic legalności. Argumentacja w tym zakresie, prowadząca do konstatacji, iż naruszenie granic legalności przez organy państwa powinno skutkować stwierdzeniem niedopuszczalności czynności procesowych, wadliwości i bezskuteczności, jest bardzo przekonująca i zasługuje na szczególną uwagę czytelnika. Należy zgodzić się również z tezą autora o złożoności omawianego problemu i potrzebie zapoczątkowania szerszej debaty w doktrynie prawa karnego procesowego. 180 i Prawo 12, 2015
Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki Perspektywę konstytucyjnoprawnych uwarunkowań granic legalności procesu karnego przedstawił w publikacji prof. UJ, dr hab. Piotr Tuleja. Należy uznać z całą stanowczością, iż objęcie tego zagadnienia przez ocenianą publikację było koniecznością. Bez rozważań na gruncie Konstytucji RP nie byłoby możliwe zaprezentowanie podjętego tematu w sposób rzetelny. Autor artykułu, wybitny konstytucjonalista, sędzia Trybunału Konstytucyjnego, w sposób bardzo przystępny określił rolę Konstytucji RP w postępowaniu karnym, w tym, w szczególności, przy określaniu granic legalności procesu karnego. Jego zdaniem, wyznacza ona granice regulacji ustawowej oraz standard konstytucyjny, który regulacja powinna spełniać, a także na płaszczyźnie stosowania prawa współkształtuje treść norm prawnych. Omawiana praca zawiera ponadto charakterystykę granic instrumentalizacji instytucji prawnych w procesie karnym z perspektywy teorii prawa, autorstwa prof. UWr, dr. hab. Andrzeja Batora. Artykuł ten przenosi rozważania na temat granic procesu karnego na płaszczyznę analitycznej koncepcji instrumentalizacji prawa, z podziałem na wariant redukcyjny i nieredukcyjny. Jest to bardzo nowatorskie podejście do zagadnień będących przedmiotem recenzowanej monografii, co stanowi niewątpliwie jej zaletę. Szczegółowe rozważania w przedmiocie dopuszczalności dowodów uzyskanych w toku kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych zaprezentował w swym artykule prof. UŚ, dr hab. Kazimierz Zgryzek. Autor próbuje określić granice dopuszczalności wykorzystania w procesie karnym dowodów pozyskanych w trakcie działań operacyjno-rozpoznawczych wychodzących poza ramy legalnych czynności procesowych. Dużą zaletą pracy jest powoływanie licznego orzecznictwa Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego. W recenzowanej publikacji nie zostały pominięte również rozważania na temat granic procesu karnego z perspektywy dogmatyki prawa karnego procesowego. Wyniki swych badań przedstawił w tym zakresie prof. dr hab. Jerzy Skorupka. Czynione przez Autora rozważania w pełni uzasadniają przekonanie, że granice procesu karnego stanowią zagadnienie o istotnym znaczeniu nie tylko naukowym, ale również praktycznym. Artykuł porusza również zagadnienie istoty procesu karnego jako modelu będącego podstawą prawną konkretnej działalności procesowej oraz celów procesu karnego. Interesującym podziałem zaproponowanym przez Autora jest podział na podmiotowe, przedmiotowe i temporalne granice procesu karnego. Na akceptację zasługuje postulat wprowadzenia do prawa karnego procesowego na etapie postępowania przygotowawczego i sądowego trybu eliminacji dowodów pozyskanych w sposób nielegalny. Czytelnik ma także możliwość zapoznania się ze stanowiskiem prof. UG, dr. hab. Krzysztofa Woźniewskiego na temat kryteriów legalności czynności organów procesowych. Autor wymienia w tym zakresie aspekt podmiotowy (kompetencje ogólne, jak i szczególne organu procesowego, zdolność do i Prawo 12, 2015 181
P. Dębowski działania), modalny (normy prawne regulujące formę, czas, miejsce i język dokonania czynności procesowych) oraz przedmiotowy. Monografia Granice procesu karnego. Legalność działań uczestników postępowania jest również swoistą próbą określenia procesowych konsekwencji wyjścia organów postępowania poza granice legalności czynności w nim podejmowanych. W głównej mierze temat ten jest przedmiotem artykułu dr Katarzyny T. Boratyńskiej. Autorka w zwięzły sposób przytacza poglądy doktryny i orzecznictwa w omawianym zakresie. Uwagę czytelnika zwraca w szczególności stwierdzenie o braku jednolitego trybu eliminowania dowodów wadliwych z postępowania karnego. W świetle propozycji zawartych w artykule można odwoływać się w takich sytuacjach do art. 170 1 k.p.k., art. 171 7 k.p.k. oraz nowego art. 168a k.p.k. Na uznanie zasługuje w pierwszej kolejności wybór tematu monografii. Należy zauważyć, że w teorii prawa sprowadza się bardzo często cele prawa do czterech stanowisk, według których celem prawa jest realizowanie wartości moralnych, realizacja sprawiedliwości, ustanowienie pokoju i porządku czy też realizacja dobra wspólnego. Niniejsza pozycja dotyczy właśnie w szczególności zagadnienia realizacji sprawiedliwości poprzez przeprowadzenie procesu karnego w jasno określonych granicach, dzięki którym każdy uczestnik postępowania karnego powinien mieć możliwość oceny, czy podejmowana czynność jest zgodna z prawem. Z tego też względu na uwagę zasługuje to, że publikacja nie jest tylko zbiorem referatów wygłoszonych podczas Seminarium, ale stanowi spójną i wielopłaszczyznową analizę poruszanego zagadnienia. Znajdziemy w niej rozważania zarówno na gruncie teorii prawa, na gruncie konstytucyjnoprawnym, jak i na gruncie dogmatyki prawa karnego procesowego. Czytelnik ma możliwość zapoznania się z próbą określenia granic legalności czynności uczestników postępowania karnego i konsekwencji ich przekroczenia. Walorem dodatkowym pracy jest poruszenie tematyki dopuszczalności dowodów uzyskanych w toku kontroli i utrwalania rozmów telefonicznych, która to stanowi doskonały sposób uświadomienia czytelnikowi, jak istotne jest określenie zakresu dozwolonej działalności uczestników procesu karnego, w tym w szczególności organów państwa. Ta uwaga nabiera szczególnego znaczenia, gdy stwierdzimy, że respektowanie praw innych uczestników postępowania karnego jest bezwzględnym obowiązkiem organów państwa, którego wykonanie jest obecnie utrudnione z uwagi na skomplikowane i niespójne regulacje. Prowadzi to do niekorzystnego zjawiska, jakim jest niejednolita praktyka organów wymiaru sprawiedliwości. Kwestią zasadniczą wydaje się to, iż nie można akceptować istnienia niejasności co do granicy między działaniami legalnymi a nielegalnymi uczestników postępowania. Przedmiotowa publikacja stanowi także niejako próbę zasygnalizowania problemów, jakie mogą pojawić się na gruncie zmian kodeksu postępowania karnego ustawą z dnia 27 września 182 i Prawo 12, 2015
Recenzja książki pod red. D. Gruszeckiej i J. Skorupki 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247 z późn. zm.), w perspektywie dążenia w kierunku zwiększenia kontradyktoryjności modelu procesu karnego. Czyni to więc recenzowaną monografię jak najbardziej aktualną na rynku wydawniczym. Nie oznacza to jednak, że jest to analiza kompleksowa, co może stanowić dla wielu wadę recenzowanej publikacji. Wydaje się wszak, że nie taki był cel autorów, którzy chcieli raczej zaprezentować węzłowe problemy granic procesu karnego. Niewątpliwie taką ideę można wyinterpretować przez całościowe spojrzenie na ocenianą pracę. Zarówno jej autorzy, jak i uczestnicy Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego mieli świadomość braku kompleksowych rozważań w zakresie wyznaczonego obszaru badawczego. Analiza stanowisk autorów monografii skłania do refleksji, że bardzo dobrym rozwiązaniem było zaprezentowanie podjętej problematyki zarówno przez przedstawicieli doktryny prawa karnego procesowego, jak i praktyków stosowania prawa. Zagadnienie granic procesu karnego ma bowiem bardzo istotne znaczenie tak dla nauki procesu karnego, jak i dla praktyki wymiaru sprawiedliwości. Obejmuje swym zakresem najbardziej podstawowe prawa i wolności obywatelskie. Autorzy jako specjaliści w dziedzinie prawa karnego procesowego gwarantują rzetelność oraz wysoki poziom merytoryczny. Niewątpliwie kolejną zaletą publikacji jest znajdująca się na samym początku bibliografia, która umożliwia czytelnikowi w przystępny sposób zapoznanie się z literaturą przedmiotu. Takie rozwiązanie pozwala na sprawniejsze i przyjemniejsze pogłębianie problematyki poruszanej przez autorów. Praca oparta została na bogatej literaturze, w tym także obcojęzycznej. Autorzy sięgnęli zarówno do licznych pozycji dogmatyki prawa, a także do większości ważnych opracowań teoretycznych. Ciekawym pomysłem jest także umieszczenie krótkich not biograficznych autorów, które zawierają między innymi informacje dotyczące ich zainteresowań badawczych. Tym samym czytelnik ma możliwość pozyskania informacji o specjalizacji danego autora, a następnie podjęcia decyzji o zapoznaniu się z jego dorobkiem naukowym, który może pozostawać w korelacji z jego zainteresowaniami. Zaaprobować należy również pomysł wzbogacenia monografii o treść dyskusji, jaka wywiązała się między uczestnikami Seminarium. Pozwoliło to zaprezentować uwagi na temat problematyki granic procesu karnego nie tylko autorów wystąpień, ale także pozostałych uczestników. Uprawniony pozostaje jednak zarzut braku obszerniejszego przedstawienia poruszanych zagadnień i to nawet uwzględniając zasygnalizowane w dyskusji problemy pojawiające się na ich gruncie. Wartościowe pozostają uwagi prof. UMK, dr. hab. Arkadiusza Lacha oraz prof. UG, dr. hab. Sławomira Steinborna na temat art. 168a k.p.k. i Prawo 12, 2015 183
P. Dębowski Wydaje się jednak, że pewnym mankamentem recenzowanej publikacji może być brak podsumowania i próby przedstawienia wniosków z przeprowadzonej dyskusji. Takie rozwiązanie ułatwiłoby czytelnikowi wypracowanie własnego stanowiska. Jednak ten brak w konstrukcji monografii nie wpływa na jej ogólną ocenę jako pozycji opracowanej rzetelnie i ze wszech miar wartościowej, godnej polecenia. Niewątpliwie recenzowana monografia umożliwi zapoznanie się szerszemu gronu odbiorców z aktualnymi poglądami wybitnych przedstawicieli nauki prawa karnego procesowego, jak i praktyków na temat problematyki granic procesu karnego. Problematyki, która należy do trudnych, ale jakże istotnych zagadnień procesu karnego. Praca stanowi doskonały asumpt do tego, aby podejmowane zagadnienia częściej były przedmiotem zainteresowania doktryny procesu karnego i nie tylko. Taki był cel autorów publikacji i z całą pewnością został on zrealizowany. Pozostaje żywić nadzieję, że ten dorobek przyczyni się do mniejszego ingerowania w wolności osób będących uczestnikami procesu karnego. 184 i Prawo 12, 2015