Inwentaryzacja gniazd tarłowych pstrąga potokowego w Białej Przemszy i dopływach. Łukasz Drążewski 2009
Wstęp Jesienią 2008 roku członkowie Stowarzyszenia Przyjaciół Białej Przemszy przeprowadzili kolejną inwentaryzację gniazd tarłowych pstrąga potokowego na tarliskach Białej Przemszy i jej dopływach. W porównaniu do lat ubiegłych tym razem doliczono się większej ilości gniazd. Wynikało to głównie z faktu szczegółowiej przeprowadzonych obserwacji. Jest to o tyle ciekawe, że w czasie inwentaryzacji można było odnieść wrażenie, że ilość ryb na tarliskach jest wyraźnie mniejsza niż rok czy dwa lata temu. Po raz pierwszy w trakcie prowadzonych obserwacji wykonywane były pomiary temperatury wody. Na ich podstawie określono w przybliżeniu czas wylęgu i wypłynięcia z gniazd narybku pstrąga. Pomiary te potwierdziły także korelację pomiędzy temperaturą wody a przebiegiem i intensywnością tarła.
Inwentaryzacja gniazd tarłowych Naszą uwagę skoncentrowaliśmy na znanych nam już i opisanych wcześniej tarliskach. Zostało także odkryte jedno nowe tarlisko. - Biała Przemsza Rudy (1) - Biała Przemsza Okradzionów (2) - Sztoła Ryszka (3) - Tarnówka Cieślin (4,5) - Centuria (6) - Potok Błędowski (7) - Kanał Szczakowski (8,9,10)
Inwentaryzacja zaczęła się w połowie października a zakończyła z końcem grudnia. Przy pomocy okularów polaryzacyjnych, idąc brzegiem rzeki, obserwowano dno w poszukiwaniu gniazd tarłowych. Wszelkie znalezione gniazda były opisane a ich długość (odsyp) skrupulatnie pomierzona i odnotowana. Pierwsze gniazda pojawiły się na Białej Przemszy (1) a także na Kanale Szczakowskim (8,9) już pod koniec października. W pierwszej dekadzie listopada tarło odbywało się w pełni na Tarnówce (4,5), Białej Przemszy (1) oraz Kanale (8,9,10). Pojawiły się także pierwsze ryby na Sztole, jednak gniazd nie widziano. W górnym biegu Białej Przemszy oraz na Tarnówce tarło skończyło się pod koniec listopada. Natomiast na Sztole pojawiło się w tym czasie najwięcej ryb oraz gniazd. W połowie grudnia zaskoczeni zostaliśmy pojawieniem się kilku gniazd tarłowych w Białej Przemszy na wysokości Okradzionowa. Biała Przemsza i dopływy powyżej ujścia rz. Białej Rzeki i strumienie na tym odcinku charakteryzują się krystalicznie czystą wodą, dobrze widocznym, piaszczystym dnem z niewielką domieszką żwiru pod postacią łupków wapiennych i odłamków skalnych. Na omawianym obszarze doliczono się łącznie 42 gniazd na 5 stanowiskach. Na szczególną uwagę zasługuje tarlisko na potoku Tarnówka (prawy dopływ Białej Przemszy). Tarlisko to (4) znajduje się poniżej tamki na stawie w m. Cieślin. Rzeka płynie tu wąskim (ok. 2m szerokości) kamienistym korytem i osiąga małe głębokości (5-20cm). Staw stanowi przeszkodę dla ryb nie do pokonania. Pstrągi jednak, mając wyśmienite warunki do tarła w tym miejscu, nie są zmuszone płynąć wyżej. Na Tarnówce jest także drugie tarlisko (5) położone ok. 1km niżej na
wysokości stawów rybnych. Gromadzi ono trochę mniej ryb, ale także i tu widać było gniazda. Dnia 9 listopada doliczono się na Tarnówce 30 gniazd tarłowych, głównie niewielkich (50-70cm dł. odsypu) oraz kilkadziesiąt pstrągów o wielkości 15-25 cm. Zauważono zaledwie 3 ryby o długości ponad 30cm. Na tarlisku na Białej Przemszy na Rudach (1) tarło rozpoczęło się już w połowie października. Pojawiły się wtedy pierwsze 3 gniazda. Ostatecznie do końca listopada powstało 9 gniazd o przeciętnych rozmiarach. Bardzo niepokojąco prezentowała się liczba pstrągów na tym tarlisku. Przez cały czas obserwacji widziano zaledwie kilka ryb. W latach ubiegłych tarlisko gromadziło ich znacznie więcej. Na pozostałych dwóch jurajskich dopływach Białej Przemszy (Centurii i Potoku Błędowskim) naliczono łącznie 3 gniazda: 2 na Centurii (6), 1 na Potoku (7). Gniazda były bardzo małe, ryb nie zaobserwowano. Szczególnie przypadek Centurii jest interesujący, gdyż jak powszechnie wiadomo żyje tam znaczna populacja pstrąga potokowego. Gniazdo tarłowe i pstrągi na Tarnówce.
Sztoła W górnym biegu Sztoły w okolicy m. Bukowno nie udało się zaobserwować tarła pstrąga, co spowodowane było słabą widocznością (mętna woda). Znacznie czystsza woda tuż przed ujściem do Białej Przemszy pozwoliła przeprowadzić inwentaryzację gniazd oraz trących się ryb. Tarło na Sztole trwało najdłużej bo ponad miesiąc. Pierwsze ryby pojawiły się na początku listopada przy temp. wody 9 st. C. Najwięcej ryb dało się zaobserwować w ostatnich dniach listopada gdy temp. wody spadła poniżej 8 st. C. Ze względu ma bardzo małą ilość żwiru na tym tarlisku trudno było wyróżnić pojedyncze gniazda. Ostatecznie wyodrębniono 13 gniazd. Tarlisko na Sztole charakteryzuje się największym zagęszczeniem gniazd na metr kwadratowy powierzchni tarłowej. Kanał Szczakowski W 2008 roku na Kanale Szczakowskim nastąpił znaczny spadek poziomu wody. W czasie tarła dało się to odczuć głównie w górnym odcinku Kanału, gdzie obserwowano znacznie mniej ryb niż w latach ubiegłych. Tarlisko główne (na połączeniu dwóch kanałów) zaczęło bardzo silnie zarastać, zmniejszając powierzchnię możliwą do wykorzystania przez ryby. Na Kanale Szczakowskim odnotowano łącznie 21 gniazd a w ciągu tylko dwóch dni obserwacji naliczono ponad 20 ryb o długości co najmniej 40cm.
Tarlisko główne na Kanale Szczakowskim. Biała Przemsza poniżej ujścia rz. Białej Biała Przemsza na odcinku poniżej rz. Białej jest dużą rzeką niosącą znaczne ilości zawiesiny. Pomimo intensywnych zarybień pstrągiem i znacznej populacji tej ryby, do tej pory nie obserwowano tarła na tym fragmencie rzeki. Spodziewano się raczej że pstrągi w poszukiwaniu odpowiednich miejsc do złożenia ikry wędrują w górę Białej Przemszy, pokonując dwie trudne przeszkody w postaci progu i tamy na małej elektrowni wodnej w Okradzionowie. Podczas inwentaryzacji w 2008 roku zaobserwowano po raz pierwszy trące się pstrągi na wysokości Okradzionowa w młynówce tuż poniżej MEW. Okazało się, że miejsce wybrane przez pstrągi nie było przypadkowe, gdyż znajduje się tutaj, na brzegu rzeki, wywierzysko. Bardzo możliwe że wywierzysko znajduje się także w samej młynówce, w dnie koryta rzeki. Pstrągi zostały wyraźnie zwabione wodą z wywierzyska, gdyż ani powyżej ani poniżej tego miejsca nie zaobserwowano gniazd tarłowych. Pierwsze gniazdo zaobserwowano w młynówce w połowie grudnia. Pstrągi jednak tarły się tutaj do końca grudnia, budując ostatecznie 3 spore gniazda.
Tak późne tarło mogło wyniknąć z utrzymującej się długo wysokiej temperatury wody (wpływ wód kopalnianych ZGH Bolesław odprowadzanych poprzez rz. Białą). Pomiary temperatury W czasie prowadzonej inwentaryzacji gniazd tarłowych wykonywano pomiary temperatury wody. Poniżej zaprezentowano dwa wykresy zmiany temperatury w czasie tarła pstrąga (dla Białej Przemszy (1) i Sztoły (3)).
Na wykresach przerywaną linią zaznaczono początek i koniec obecności pstrągów na tarlisku, natomiast szara barwa oznacza okres szczególnej aktywności trących się ryb. Jak widać na obu wykresach, pomimo ich różnych przebiegów, tarło przypadło na czas gdy temperatura wynosiła pomiędzy 9 a 7,5 st. C. Także na pozostałych tarliskach przy tej temperaturze obserwowano najwięcej ryb. Bardziej płaski wykres dla Sztoły (mniejsze zmiany temperatury) wynika z ciągłego jej zasilania ciepłymi wodami pochodzącymi z zakładu górniczego. Podsumowanie Jak zwykle podjęliśmy się próby oszacowania ilości złożonej ikry (na podstawie wielkości gniazd, długości odsypu) a także skuteczności tarła (ilości wylęgu, na podstawie zapiaszczenia gniazd). W szacowaniu wykorzystano pomiary zawartości poszczególnych frakcji osadu rzecznego tarlisk wykonane rok wcześniej (Drążewski 2008) a ilość ikry określono na podstawie pracy J.Jeleńskiego (2004) dot. szacowania wyników tarła naturalnego pstrągów. Dla miejsc, gdzie nie wykonano pomiaru zanieczyszczenia żwiru, zapiaszczenie określono w przybliżeniu. Udział poszczególnych frakcji osadu rzecznego Tarlisko 50-30 mm 30-20 mm 20-1 mm <1 mm Biała Przemsza (Rudy) (1) 12% 41% 27% 20% Sztoła (3) 16% 67% 11% 6% Kanał Szczakowski (tarlisko główne) (8) 71% 18% 8% 3% Kanał Szczakowski (kanał boczny, Sosina) (9) 18% 19% 39% 24% Kanał Szczakowski (góra) (10) 17% 20% 44% 19%
lp Gniazda Zapiaszczenie Ilość złożonej Szacowany Rzeka i miejsce Ilość gniazd Duże (pow. 1m Małe (do 1m żwiru ikry [szt] wylęg [szt] odsypu) odsypu) 1 B. Przemsza Rudy (1) 2 B. Przemsza (2) 3 Sztoła (3) 4 Kanał Szcz. (8) 5 Kanał Szcz. (9) 6 Kanał Szcz. (10) 7 Tarnówka (4,5) 8 Centuria (6) 9 Potok Błędowski (7) 9 (9) 2 7 3 (-) 3 0 13 (9) 4 9 12 (10) 7 5 6 (6) 3 3 3 (5) - 3 30 (5) 8 26 2-2 1-1 20% 4800 (7400) 480 (730) 30% 4000 (-) 40 (-) do 10% 8800 (8600) 3500 (2850) do 10% 9300 (15700) 3700 (6300) zmienne 4400 (10000) 1450 (100) do 20% 750 (1300) 300(140)* ok. 20% 8900 (1700) 900 (330) ok. 20% 300 30 ok. 30% 200 0 ŁĄCZNIE: 79 (44) 29 (23) (50) 21 37850 (45000) 10400 (10300) *W przypadku tarliska na Kanale Szczakowskim (10) celowo zawyżono szacowany wylęg (na podstawie zeszłorocznych obserwacji wylęgu) pomimo wysokiego zapiaszczenia. W nawiasach podano dla porównania wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej w 2007 roku. Z całą pewnością dane zaprezentowane w powyższej tabeli a dotyczące ilości wylęgu są obarczone błędem wynikającym z istnienia wielu innych, nie do końca rozpoznanych, procesów wpływających na przeżywalność ikry. Wiosenne obserwacje tarlisk często potwierdzają nasze wcześniejsze obliczenia, ale zdarza się też, że wylęgu nie obserwuje się wcale (np. Biała Przemsza na Rudach), bądź obserwuje się go znacznie więcej niż wskazywały na to prognozy (np. Kanał Szczakowski). Na pewno jednym z parametrów mających wpływ na przeżywalność ikry jest temperatura wody, która determinuje długość inkubacji ikry.
W przypadku Białej Przemszy (1) czy Tarnówki temp. w styczniu spada prawie do 0 st. C, podczas gdy na Kanale utrzymuje się powyżej 0 st. a na Sztole wynosi ok. 6-7 st. C. W związku z tym na Sztole należy oczekiwać wylęgu już pod koniec stycznia a małe pstrągi opuszczą gniazda w lutym. Na Białej Przemszy czy Tarnówce wylęgu będzie można się spodziewać dopiero w kwietniu. Ikra w tym czasie będzie narażona na zewnętrzne czynniki np. drapieżniki lub wysoką pośniegową wodę niosącą duże ilości osadów. W porównaniu do lat ubiegłych można dostrzec pewne zmiany ilościowe. Na niektórych tarliskach było zdecydowanie więcej ryb oraz w efekcie gniazd (Tarnówka, Sztoła) na innych mniej (Biała Przemsza). Sytuacja najbardziej stabilnie prezentuje się w środkowym i dolnym biegu Kanału Szczakowskiego. Odkryto jedno nowe tarlisko (na Białej Przemszy w Okradzionowie). W dalszym ciągu warunki do odbycia tarła przez pstrągi są na większości tarlisk niekorzystne i niewystarczające. Wszędzie daje się we znaki zbyt mała ilość żwiru oraz znaczne zapiaszczenie tarlisk. Na Kanale największym zagrożeniem wydaje się być ciągły spadek poziomu wody i jednoczesne zarastanie. Optymistycznie wygląda, utrzymująca się na wysokim poziom od początku prowadzenia obserwacji, szacowana ilość złożonej ikry. Na stronie internetowej Stowarzyszenia Przyjaciół Białej Przemszy (www.bialaprzemsza.pl) znajdują się filmy oraz zdjęcia wykonane w trakcie tarła pstrąga zarówno w roku 2008 jak w i w poprzednich latach. Zapraszamy.
Tarlisko na Sztole. Literatura: Drążewski, Ł., 2008. Inwentaryzacja gniazd tarłowych pstrąga potokowego w dorzeczu Białej Przemszy. Komunikaty Rybackie nr2/2008. Jeleński, J., 2004. Szacowanie wyników tarła naturalnego pstrągów. Referat wygłoszony na Sympozjum Naturalne tarło łososia i troci wędrownej ochrona i forma jego wspomagania Krzynia 19-20 listopada 2004. Fotografie: Łukasz Drążewski