Bezrobocie pojęcie, rodzaje, skutki Autor: Beata Łuba-Królik
Skrócony opis lekcji Zjawisko bezrobocia jest problemem naszej gospodarki. Chociaż stopa bezrobocia spada, to nadal utrzymuje się na wysokim poziomie. Ważne jest uświadomienie uczniom wagi tego problemu dla gospodarki, obywateli i samych bezrobotnych. W trakcie lekcji uczniowie poznają rozmiary, rodzaje i skutki bezrobocia. Cele lekcji Uczeń powinien: umieć zdefiniować pojęcia: osoba bezrobotna, zasoby siły roboczej, stopa bezrobocia, znać cechy oraz różnice między podstawowymi rodzajami bezrobocia, znać skutki bezrobocia dla gospodarki i obywateli, umieć zbierać i analizować dane statystyczne. Słowa kluczowe rynek pracy, siła robocza, stopa bezrobocia. Metody realizacji zajęć rebus Bezrobocie, praca w grupach, układanka (puzzle), analiza danych statystycznych. Adresat uczniowie szkół gimnazjalnych, ponadgimnazjalnych i liceum. 2
Materiały 1. rebus z hasłem, 2. dane statystyczne Stopa bezrobocia w Polsce i krajach UE, 3. tekst i ćwiczenie Rodzaje bezrobocia, 4. tabela Skutki bezrobocia. Wstęp merytoryczny Pojęcie rynku w ekonomii występuje wielokrotnie i odnosi się do różnych dziedzin gospodarki. Wyróżniamy więc rynek dóbr, usług, kapitałowy a także pracy. Rynek pracy jest specyficznym rynkiem, bowiem dobrem, które jest na nim kupowane i sprzedawane jest praca. Sprzedawcą jest tutaj pracownik, czyli ktoś, kto w zamian za płacę decyduje się poświęcić swój czas wolny w celu wykonania odpowiednich czynności, zleconych mu przez pracodawcę. Ten ostatni z kolei kupuje towar, jakim jest praca, a cała transakcja ma miejsce na rynku pracy, czyli w biurze, samochodzie, kopalni czy szpitalu. Pracodawcy kreują, więc popyt na pracę, gdyż to właśnie oni zgłaszają zapotrzebowanie na określona ilość osób, które będą świadczyły pracę na ich rzecz. Pracownicy zaś tworzą podaż pracy, czyli tzw. siłę roboczą. Gdy liczba poszukujących pracy jest większa niż liczba wolnych miejsc pracy (popyt na pracę < podaż pracy) mamy do czynienia z bezrobociem. Jeśli istnieje odwrotna sytuacja na rynku pracy tzn. popyt na pracę > podaż pracy to mówimy o niedoborze siły roboczej. Liczba poszukujących pracy jest mniejsza niż liczba wolnych miejsc pracy. Wszystkie osoby pracujące w danej gospodarce oraz niepracujące, które chcą i mogą pracować (bezrobotni), tworzą zasoby siły roboczej. Nazwa siła robocza pokrywa się z pojęciem aktywni zawodowo. Liczba aktywnych zawodowo jest równa sumie liczby pracujących i zarejestrowanych bezrobotnych. Zgodnie z polskim prawem za osobę bezrobotną uważa się taką, która nie jest zatrudniona i nie wykonuje pracy zarobkowej, jest zdolna i gotowa do podjęcia pracy w pełnym wymiarze czasu pracy oraz jest zarejestrowana we właściwym urzędzie pracy. Poziom bezrobocia mierzy się za pomocą stopy bezrobocia - jest to stosunek liczby bezrobotnych do liczby osób stanowiących siłę roboczą wyrażony w procentach. źródło: NBPortal.pl 3
Proponowany przebieg zajęć 1. Na początku lekcji jako rozgrzewkę poproś uczniów o rozwiązanie rebusu i odczytanie hasła (materiał pomocniczy nr 1). Hasłem rebusu jest - bezrobocie. Zapytaj uczniów, czy zjawisko bezrobocia występuje w Polsce? Czy ktoś zetknął się z tym problemem w swoim otoczeniu, rodzinie? Kiedy występuje bezrobocie? Porządkując wypowiedzi uczniów, wprowadź pojęcia popyt na pracę i podaż pracy (patrz wstęp merytoryczny). Zaznacz, że nie ma gospodarki, w której te dwie wielkości były by sobie równe. Wspólnie z uczniami rozważ sytuacje, w których popyt na pracę > podaży pracy i odwrotnie (patrz wstęp merytoryczny). Wprowadź również pojęcie zasobów siły roboczej, aktywnych i biernych zawodowo (patrz słowniczek). Zwróć uwagę uczniów, że do zasobów siły roboczej nie zalicza się osób, które nie pracują, bo nie chcą pracować i nie poszukują pracy. 2. Podaj definicję osoby bezrobotnej i stopy bezrobocia (patrz słowniczek). Rozdaj uczniom dane statystyczne dotyczące stopy bezrobocia w Polsce i państwach Unii Europejskiej (materiał pomocniczy nr 1). Poproś o analizę danych i odpowiedzi na pytania: Jak zmieniła się stopa bezrobocia w Polsce w ciągu ostatniej dekady? Czy problem bezrobocia dotyczy tylko krajów biedniejszych czy występuje również w krajach bogatych? W których krajach europejskich wysokość stopy bezrobocia jest podobna do Polski? Dodaj, że bezrobocie występuje również w USA (6,13%, stan na kwiecień 2014 r.) i Japonii (3,70%, stan na czerwiec 2014 r.). 3. Podziel uczniów na 4 grupy, rozdaj odpowiednią część tekstu Rodzaje bezrobocia (materiał pomocniczy nr 2). Uczniowie w przyswojeniu i uporządkowaniu wiadomości wykorzystają metodę puzzli (opis metody - patrz uwagi dla prowadzącego). Aby sprawdzić na ile uczniowie zrozumieli i poznali typy bezrobocia zaproponuj wykonanie ćwiczenia zamieszczonego w materiale pomocniczym nr 2 - Jaki to rodzaj bezrobocia? 4
4. Poproś uczniów, aby dalej pracując w grupach, zastanowili się, jakie są skutki bezrobocia. Rozdaj materiał pomocniczy nr 3 i poproś o uzupełnienie tabeli, wypisanie skutków bezrobocia z punktu widzenia poszczególnych grup życia gospodarczo - społecznego. Po zakończeniu pracy poproś przedstawicieli grup o prezentację wniosków na forum klasy. Zwróć uwagę czy uczniowie potrafili dostrzec jakieś pozytywne skutki istnienia bezrobocia. Do kosztów bezrobocia uczniowie powinni zaliczyć: skutki społeczne - wzrost patologii społecznych, wykorzystywanie zjawiska bezrobocia przez nieuczciwych pracodawców (np. łamanie przepisów prawa pracy i bezpieczeństwa pracy), skutki ekonomiczne - nie wykorzystanie czynników wytwórczych, dobra i usługi, które mogłyby być wyprodukowane przez bezrobotnych nigdy nie zostaną wytworzone, obciążenie budżetu państwa, obniżenie poziomu życia osób bezrobotnych i ich rodzin, obniżanie kwalifikacji osób bezrobotnych. Do korzyści natomiast: większe poszanowanie pracy, większą dyscyplinę, wzrost wydajności, podnoszenie kwalifikacji, aby być konkurencyjnym na rynku pracy. Uwagi dla prowadzącego Lekcja Bezrobocie - pojęcie, rodzaje, skutki, jest przeznaczona dla uczniów gimnazjum, ale po dokonaniu pewnych modyfikacji (rozwinięcie tematu, analiza przypadku, analiza danych statystycznych), może być również wykorzystana w liceum. W trakcie lekcji wykorzystano metodę puzzli (układanki). Uczniowie pracując w grupach eksperckich starają się zrozumieć opisany problem na tyle dobrze, by móc wytłumaczyć je innej grupie uczniów. Następnie uczniowie tworzą nowe grupy w taki sposób, że w ich skład wchodzi jeden przedstawiciel każdej z poprzednich grup (eksperckich). Przedstawiciele ci kolejno relacjonują, czego nauczyli się na poprzednim etapie. Po zakończeniu tego etapu uczniowie powracają do swoich wyjściowych grup i konfrontują zdobytą wiedzę. 5
Zaletą tej metody jest zaangażowanie wszystkich uczniów, każda osoba stanowi ogniwo w procesie uczenia się. Uczniowie przekazując wiedzę innym utrwalają zdobyte wiadomości. Kontynuacją zajęć może być wizyta w Powiatowym Urzędzie Pracy i spotkanie z pracownikiem urzędu (lub wizyta pracownika PUP w szkole) w celu omówienia zasad rejestracji osób bezrobotnych (niezbędne dokumenty), pobierania i wysokości zasiłku itp. Jednocześnie będzie to wstęp do lekcji Jak walczyć z bezrobociem? omawiającej formy walki z bezrobociem i pomocy bezrobotnym. 6
styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Bezrobocie pojęcie, rodzaje, skutki Materiał pomocniczy nr 1 Tabela 1. Dane statystyczne: Stopa bezrobocia w Polsce w latach 2000-2014 2014 14,0 13,9 13,5 13,0 12,5 2013 14,2 14,4 14,3 14,0 13,6 13,2 13,1 13,0 13,0 13,0 13,2 13,4 2012 13,2 13,4 13,3 12,9 12,6 12,3 12,3 12,4 12,4 12,5 12,9 13,4 2011 13,1 13,4 13,3 12,8 12,4 11,9 11,8 11,8 11,8 11,8 12,1 12,5 2010 12,9 13,2 13,0 12,4 12,1 11,7 11,5 11,4 11,5 11,5 11,7 12,4 2009 10,4 10,9 11,1 10,9 10,7 10,6 10,7 10,8 10,9 11,1 11,4 12,1 2008 11,5 11,3 10,9 10,3 9,8 9,4 9,2 9,1 8,9 8,8 9,1 9,5 2007 15,1 14,8 14,3 13,6 12,9 12,3 12,1 11,9 11,6 11,3 11,2 11,2 2006 18,0 18,0 17,8 17,2 16,5 15,9 15,7 15,5 15,2 14,9 14,8 14,8 2005 19,4 19,4 19,2 18,7 18,2 18,0 17,9 17,7 17,6 17,3 17,3 17,6 2004 20,6 20,6 20,4 19,9 19,5 19,4 19,3 19,1 18,9 18,7 18,7 19,0 2003 20,6 20,7 20,6 20,3 19,8 19,7 19,6 19,5 19,4 19,3 19,5 20,0 2002 a) 18,1 18,2 18,2 17,9 17,3 17,4 17,5 17,5 17,6 17,5 17,8 18,0 b) 20,1 20,2 20,1 19,9 19,2 19,4 19,4 19,5 19,5 19,5 19,7 20,0 2001 15,7 15,9 16,1 16,0 15,9 15,9 16,0 16,2 16,3 16,4 16,8 17,5 2000 13,7 14,0 14,0 13,8 13,6 13,6 13,8 13,9 14,0 14,1 14,5 15,1 7
Uwaga! Stopę bezrobocia oblicza się przy wykorzystaniu danych m.in. dot. pracujących w rolnictwie indywidualnym (będących składową cywilnej ludności aktywnej zawodowo) wyszacowanych na podstawie wyników Spisów: do 1995 r. Narodowego Spisu Powszechnego 1988, od 1996 r. do 2002 r. (w wariancie a ) Powszechnego Spisu Rolnego 1996., od 2002 r. (w wariancie b ) - Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań oraz Powszechnego Spisu Rolnego 2002, od grudnia 2010 r. - Powszechnego Spisu Rolnego 2010. Źródło: www.stat.gov.pl Tabela 2. Dane statystyczne: Stopa bezrobocia w Europie w grudniu 2013 r. Kraj UE Stopa bezrobocia Norwegia** 3,3 Australia 4,9 Niemcy 5,1 Islandia 5,2 Luksemburg 6,2 Czechy 6,7 Malta 6,7 Dania 6,9 Holandia 7,0 Rumunia 7,1 Wielka Brytania** 7,2 8
Szwecja 8,0 Belgia 8,4 Finlandia 8,4 Estonia* 9,3 Węgry* 9,3 Słowenia 10,1 Francja 10,8 Litwa 11,4 Irlandia 12,1 Łotwa** 12,1 Włochy 12,7 Bułgaria 13,1 Słowacja 13,8 Portugalia 15,4 Cypr 17,5 Chorwacja 18,6 Hiszpania 25,8 Grecja 27,8 * dane z listopada 2013 r. ** dane z października 2013 r. *** dane z września 2013 r. Źródło: www.forsal.pl 9
Materiał pomocniczy nr 2 Rodzaje bezrobocia Przeczytajcie uważnie charakterystykę określonego typu bezrobocia. Waszym zadaniem będzie przekazanie nabytej wiedzy innej grupie. Grupa 1 Bezrobocie strukturalne polega na niedopasowaniu struktury podaży i popytu na pracę. Dotyczy osób, które straciły pracę, ponieważ ich umiejętności, wiedza i przygotowanie zawodowe nie odpowiadają potrzebom rynku. Występuje przy szybkim tempie przemian gospodarczych, za którymi nie nadąża kształcenie pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach. Taki typ bezrobocia występuje obecnie w wielu regionach naszego kraju. Grupa 2 Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) występuje, gdy działalność gospodarcza kurczy się, całkowity popyt na dobra i usługi spada, wyprodukowanych dóbr nie udaje się sprzedać, pracodawcy zwalniają pracowników. Ten typ bezrobocia występuje w okresach recesji i osłabienia koniunktury gospodarczej. Grupa 3 Bezrobocie frykcyjne (przejściowe) obejmuje osoby, które chwilowo pozostają bez pracy, najczęściej ze względu na zmianę miejsca zamieszkania, poszukiwania nowej pracy, zmianą pór roku (np. w rolnictwie). Jest to bezrobocie krótkookresowe i jak twierdzą ekonomiści występuje w każdej gospodarce, bez względu na stopień jej rozwoju. Grupa 4 Bezrobocie ukryte występuje wówczas, gdy zmniejszenie liczby pracowników w przedsiębiorstwie nie powoduje zmniejszenia produkcji. Oznacza, że w przedsiębiorstwie występuje nadmierne zatrudnienie w stosunku do potrzeb. Ten typ bezrobocia najczęściej występował w gospodarce centralnie kierowanej, więc również w Polsce do 1989 r. Mamy z nim również do czynienia w wielu rodzinnych gospodarstwach rolnych na polskiej wsi. Bezrobocie fikcyjne występuje w sytuacji, gdy osoby rejestrują się jako bezrobotne, pobierają zasiłek, ale faktycznie nie szukają pracy, pozostałą bierne. 10
Ćwiczenie Jaki to rodzaj bezrobocia? Przyporządkujcie opisane niżej sytuacje do znanych rodzajów bezrobocia. 1. Lakiernik samochodowy stracił pracę na skutek spadku popytu na samochody produkowane przez fabrykę. 2. Księgowy odszedł z firmy, ponieważ dostał lepszą propozycję pracy. 3. Piekarza zwolniono z pracy ponieważ zamontowano w piekarni nowoczesne maszyny do mieszania i wypieku ciasta. 4. Zwolniono część pracowników administracyjnych ponieważ zakupiono komputery. 5. Nauczycielka odeszła z pracy, ponieważ urodziła dziecko. 6. Technik skończył szkołę i poszukuje pracy 7. Na skutek niżu demograficznego, zamknięto przedszkole, nauczyciele stracili pracę. 8. Ponieważ spadł popyt na komputery, pracownicy sklepu komputerowego stracili pracę. 9. Salon samochodowy został zamknięty, ponieważ w gospodarce panuje recesja i ludzie nie kupują nowych aut. 11
Dla Obywateli Dla pracowników Dla pracodawców Dla konsumentów Dla gospodarstw domowych Dla państwa Bezrobocie pojęcie, rodzaje, skutki Materiał pomocniczy nr 3 Skutki bezrobocia Zastanówcie się i wypiszcie w tabeli jakie mogą być skutki bezrobocia dla poszczególnych podmiotów życia gospodarczego i społecznego. Tabela do uzupełnienia Pozytywne skutki występowania bezrobocia Negatywne 12
Propozycje sprawdzenia wiedzy Ćwiczenie: Ustal: a. zasoby siły roboczej, b. liczbę bezrobotnych, c. stopę bezrobocia w Pracolandzie pod koniec roku. W Pracolandzie zasoby siły roboczej na początku tego roku wynosiły 30 mln osób, w tym 2 mln bezrobotnych. Sytuacja na końcu roku wyglądała następująco: 0,3 mln osób przeszło na emeryturę, 0,4 mln osób zostało zwolnionych z pracy i zarejestrowało się w Urzędach Pracy, 0,1mln osób zrezygnowało z pracy i zarejestrowało się w Urzędach Pracy, 0,1 mln osób zrezygnowało z pracy i przeszło na urlopy wychowawcze, 0,3 mln absolwentów znalazło zatrudnienie. Słownik Bezrobotny to człowiek, który chce pracować przy istniejących stawkach płac i aktywnie szuka pracy, ale nie może jej otrzymać. Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) powstaje na skutek spadku popytu na pracę w wyniku osłabienia zagregowanego popytu w gospodarce. Bezrobocie naturalne bezrobocie frykcyjne + bezrobocie strukturalne. Bezrobocie strukturalne powstaje na skutek zmian struktury przemysłowej gospodarki, prowadzącej do utraty pracy przez ludzi posiadających zawody wykorzystywane w zanikających gałęziach przemysłu. Naturalna stopa bezrobocia - występuje w gospodarce, która produkuje na poziomie swoich potencjalnych możliwości. 13
Podaż pracy osoby chętne podjąć pracę przy różnych stawkach płacy. Popyt na pracę ilość pracowników, na których jest zgłaszane zapotrzebowanie przez pracodawców, przy różnych poziomach płac. Siła robocza to osoby pracujące oraz aktywnie poszukujące pracy. Stopa bezrobocia miara bezrobocia obliczana jako stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej, wyrażony w procentach. Bibliografia K. Brząkalik Pracuję, zarabiam, gospodaruję, Wydawnictwo JUKA, Warszawa 2002, E. Nojszewska Podstawy ekonomii, WSiP, Warszawa 1995, E. Brudnik Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie - przewodnik po metodach aktywizujących cz. 2, Zakład Wydawniczy SFS, Kielce 2002. Przydatne adresy www.mpips.gov.pl, www.stat.gov.pl. 14
www.nbp.pl