WEWNĘTRZNE MURY ZAMKU ŚREDNIEGO W RABSZTYNIE PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH Kraków, grudzień 2014r.
Obiekt : WEWNĘTRZNE MURY ZAMKU ŚREDNIEGO W RABSZTYNIE wieś Rabsztyn, Gmina Olkusz Wpis do rejestru zabytków A-1292/82 z dn. 02.11.1982r. Datowanie : XIV/XV w. Technika i materiał: Ściany murowane z kamienia (wapień jurajski, cegła palcówka) na zaprawach wapienno-piaskowych, sklepienia murowane ze śladami szalowania, detale: portal kamienny (wapień jurajski), rynna kamienna (piaskowiec parczewski) Właściciel obiektu : Miasto i Gmina Olkusz Zakres opracowania: Program Prac Konserwatorskich dla wewnętrznych murów Zamku Średniego w Rabsztynie Autor opracowania : mgr Małgorzata Wida (konserwator dzieł sztuki, nr upr 172/94) 31-228 Kraków, ul. Pleszowska 16/2 Konsultacja : arch. mgr inż. Andrzej Karbowski W dokumentacji wykorzystano zdjęcia zrobione przed wykonaniem zadaszenia odsłoniętych części Zamku Dolnego. 2
I. OPIS OBIEKTU W objętym programem prac konserwatorskich znajdują się pozostałości czterech komór piwnicznych zamku średniego, korytarz komunikujący te pomieszczenia i fragmenty murów kondygnacji parteru. Pomieszczenia piwniczne zachowane są w różnym stopniu destrukcji ścian i sklepień. Murowane z kamienia wapień jurajski i cegły palonej (gotycka, palcówka) na zaprawach wapienno-piaskowych. Miejscami wątki ścian (bardzo nielicznie) uzupełnione ciosami z piaskowca parczewskiego (wtórniki). Na zachowanych sklepieniach kolebkowych istnieją zaprawy z odbitymi śladami po szalowaniu. Brak posadzek. Obecnie opisywane elementy zamku średniego są zabezpieczone przed bezpośrednim wpływem warunków atmosferycznych tymczasowym zadaszeniem na konstrukcji drewnianej. Są to bardzo dobre warunki dla powolnego wysychania zawilgoconych murów, oraz prowadzenia dalszych prac konserwatorskich. W ramach prac konstrukcyjnych w roku 2014 wykonano szereg prac iniekcyjnych, kotwień stabilizujących mury. W dalszym ciągu część zabezpieczeń stanowią drewniane tymczasowe podpory (dotyczy zwłaszcza sklepień), które wymagają docelowych rozwiązań konstrukcyjnych. Kondygnacja piwnic Pomieszczenie nr 1 (wieża) Umiejscowione w części południowej, w narożniku murów obwodowych; na rzucie zbliżonym do prostokąta. Posiada bardzo dobrze zachowane sklepienie ze śladami po szalowaniu. Znaczny destrukt dotyczy ściany północnej (dzielącej od kolejnego pomieszczenia). Widoczny jest także ubytek w ścianie wschodniej, w części dolnej. Odsłania on duży fragment wapiennej skały, na którym oparto ścianę piwnicy. Ściany boczne zbudowane z cegły (brak licówki), sklepienie i ściany szczytowe murowane z ciosów wapienia jurajskiego. 3
Pomieszczenie nr 2 (środkowe) Sąsiaduje z pomieszczeniem nr 1 ścianą szczytową, znacznie zdestruowaną. Murowane z kamienia na planie zbliżonym do prostokąta. Ściany boczne do wysokości posadowienia łuku sklepienia murowanie z udziałem cegły (brak licówki). W ścianie wschodniej dobrze zachowane szachty okienek piwnicznych. Obok nich zdestruowane wejście do pomieszczenia z korytarza. W ścianie szczytowej od płn. przebicie (ubytek ) do komory nr 3. W ścianie południowej, na zachowanym fragmencie przy posadzce duży regularnie opracowany cios wapienia ( fragment progu?). Sklepienie kolebkowe ze śladami szalowania, uszkodzone jedynie na fragmentach w części nad szachtami okienek. 4
Pomieszczenie nr 3 (środkowe) Sąsiaduje z pomieszczeniem nr 2 ścianą szczytową, murowane z kamienia na rzucie zbliżonym do prostokąta. Poziom pomieszczenia wyższy niż w pom. 1 i 2. Zarówno w sklepieniu jak i w ścianach bocznych i szczytowych znaczne ubytki muru wymagające zabezpieczeń konstrukcyjnych. W ścianie zachodniej (mur obwodowy) okienko wychodzące poza zewnętrzne mury obwodowe, obmurowane współcześnie (lata 90-te) cegłą maszynową i ciosami wapienia jurajskiego (niestarannie wykonane przemurowanie wysklepka wymaga korekty). Na ścianie szczytowej od południa zachowały się relikty dawnych tynków, które wymagają bezwzględnie zachowania i zabezpieczenia. Sklepienie uszkodzone ze śladami szalowania, zachowane tylko nad częścią pomieszczenia. 5
Pomieszczenie nr 4 Murowane na nieregularnym rzucie, poziom posadzki wyżej niż poprzedniego pomieszczenia. Pozbawione całkowicie sklepienia. Uszkodzenia ścian wyraźne, ściana szczytowa południowa wymaga zabezpieczeń konstrukcyjnych. W ścianie od wschodu znajduje się wyjście do korytarza z zachowanym kompletnym kamiennym portalem złożonym z prostych ciosów wapienia jurajskiego opracowanych dłutami kamieniarskimi z fazą na jednym węgarze. Od strony korytarza w ścianach otwory po ryglach (obecnie zagruzowane). W ścianie szczytowej od północy odsłonięty znaczny fragment skały na której posadowiona jest budowla, opracowany dłutami kamieniarskimi. Korytarz Biegnie wzdłuż wszystkich pomieszczeń od strony wschodniej. Murowany z kamienia, pozbawiony sklepienia, z zachowanymi fragmentarycznie początkami łuku sklepienia. 6
część północna część południowa Kondygnacja parteru Zachowane są dwa wydzielone pomieszczenia parteru nad całą kondygnacją piwnic. Pomieszczenie pralni usytuowane od północy, ma zachowane jedynie częściowo ściany boczne (brak posadzki i stropu). Na ścianie zachodniej kilka zachowanych w stanie fragmentarycznym detali architektonicznych: glify okienek, otwory po podporach drewnianych. W pomieszczeniu znajduje się część rynny kamiennej wykutej z piaskowca parczewskiego (służącej do odprowadzania wody z pomieszczenia pralni). Na ścianie południowej w licu muru widoczny ciemniejszy pas z płaskich kamieni świadek dawnej posadzki(?). Pomieszczenia sąsiadujące z pralnią mają zachowane ściany boczne i fragmentarycznie posadowienie łuku sklepienia. Ściany murowane z kamienia, w pom. południowym (narożnik płn.-zach) zachowane fragmenty tynku do zabezpieczenia. pralnia wieża 7
II. HISTORIA OBIEKTU Ze względu na liczne opracowania dotyczące genezy budowy zamku w Rabsztynie historię obiektu zawężono do faz budowy (przytoczonych za Sprawozdaniem z badań archeologiczno-architektonicznych zamku w Rabsztynie, Kraków 2012r. autorstwa dr Sławomira Dryii i dr Waldemara Niewaldy). Faza I Najstarsze ślady średniowiecznej kamiennej budowli znajdują się na szczycie wapiennego ostańca i są nazywane zamkiem górnym. Przypuszczalne datowanie tego założenia to koniec XIII wieku lub początek wieku XIV. Niewielka skała w całości posłużyła jako podstawa dla kamiennych umocnień, na jej szczycie zaś wzniesiono obiekt złożony z dwóch ściśle ze sobą sprzężonych części: budynku mieszkalnego (tzw. kamienicy) i wieży. Faza II Budowa zamku średniego XIV/XV w. Faza III Budowa zamku dolnego XV w. Faza IV Przebudowy zamku XV i XVI w. (zakres prac obejmuje głownie zamek górny) Faza V Budowa pałacu nowożytnego rozbudowa zamku dolnego pierwsza połowa XVII w. Faza VI Prace remontowe po najeździe szwedzkim; ruina zamku III. BUDOWA TECHNOLOGICZNA OBIEKTU Piwnice zamku zbudowano z miejscowego materiału: wapienia jurajskiego i cegły palonej gotyckiej. Wapień jurajski, który jest tu materiałem podstawowym jest wśród skał osadowych kamieniem trwałym, o niskiej nasiąkliwości, stosowanym jako materiał konstrukcyjny od X wieku. W przypadku omawianego obiektu został wykorzystany do budowy zarówno ścian jak i sklepień. Ciosy wapienia (w rozmiarach - od drobnych kamieni do dużych ok. 40 x40cm ciosów) układano tworząc warstwy na przemian z dużych i małych kamieni. Do budowy sklepień wykorzystano obrobione klińce z wapienia jurajskiego. Cegła gotycka o wymiarach 8x12x26 cm posłużyła do murowania ścian do wysokości posadowienia łuku sklepienia. Bardzo nielicznie w wątkach kamiennych ścian występuje piaskowiec parczewski, prawdopodobnie użyty tutaj wtórnie. 8
Jako zaprawę do murowania użyto zaprawy wapienno piaskowej, modyfikowanej różnymi dodatkami. W pomieszczeniu nr 4, na ścianie wschodniej w zaprawie widoczne fragmenty ceramiki. Zachowane na sklepieniach szalunki, to także zaprawy wapienno-piaskowe (z odciśniętymi słojami desek szalunkowych). Zachowane ślady tynku w pomieszczeniu nr 3, oraz pomieszczeniu parteru to również zaprawy wapienno-piaskowe grubości około 1-2cm. Portal w pomieszczeniu nr4 wykuto z dużych ciosów wapienia jurajskiego, fragment rynny z piaskowca parczewskiego. Ubytki ścian odsłaniają miejscami warstwy ziemi gliniastej o czerwonym i żółtym zabarwieniu. IV. STAN ZACHOWANIA OBIEKTU Obecnie pomieszczenia zamku średniego znajdują się w stanie częściowej ruiny. Ubytki sklepień, destrukcja ścian szczytowych i osypywanie się licowej części ścian bocznych to proces cały czas postępujący, wynikający również z rozluźnienia materiału spajającego zapraw wapienno-piaskowych zastosowanych do ich budowy. Odsłonięcie (odgruzowanie) pomieszczeń w trakcie prac archeologicznych to dla budowli kolejna zmiana warunków wpływających na ich stan zachowania. Stan zachowania materiału kamiennego jest dobry co wynika parametrów technicznych wapienia jurajskiego, natomiast stan zachowania materiału ceramicznego i zapraw znacznie gorszy. Niektóre fragmenty ścian i sklepień zachowane są nadzwyczaj dobrze, są suche i nie wykazują odspojeń, wyruszeń, rozwarstwień (np. pomieszczenie nr1) inne (jak ściany pomieszczenia nr4) są zawilgocone, a z powodu znacznych ubytków również niestabilne konstrukcyjnie (sklepienie pomieszczenia nr 3). Niektóre fragmenty ściany poprzerastane są korzeniami roślin, a na licach ciągle znajdują się warstwy ziemi. Pozostałości tynkowania na ścianach w pom. nr 3 i pomieszczeniu parteru jest odspojone i zagrożone odpadnięciem. Natomiast stan zachowania portalu jest bardzo dobry, powierzchnie kamienne są lekko zabrudzone i mają drobne ubytki mechaniczne. Stan zachowania rynny z piaskowca parczewskiego znacznie gorszy, zachowany fragment jest rozłamany na dwie części, a jego struktura osłabiona. Na obecną chwilę nie widać w obrębie ścian wykwitów soli, ale mogą się one pojawić wraz z wysychaniem pomieszczeń w okresie wiosennym i letnim. 9
V. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE W oparciu o wytyczne konserwatorskie Małopolskiego Urzędu Konserwatorskiego zakłada się przeprowadzenie prac o charakterze zachowawczym, stabilizujących konstrukcje elementów zagrożonych, oraz umożliwiających prowadzenie dalszych prac adaptacyjnych odsłoniętych pomieszczeń dla celów wystawienniczych. Z czytelnych na obecną chwilę prac rekonstrukcyjnych możliwe jest w kondygnacji piwnic - odtworzenie sklepienia pomieszczenia nr3, uzupełnieniu ubytków sklepienia pomieszczenia nr2 oraz wykonanie niezbędnych podmurowań ścian licowych. Po ustaleniu właściwych wysokości pomieszczeń (właściwych ze względów konstrukcyjnych, uwzględniających pierwotne wysokości, oraz potrzeby ekspozycyjne) wykonane zostaną wylewki umożliwiające dalsze prace. Pozostałe zabiegi mają charakter ściśle zachowawczy i mają na celu poprawę stanu technicznego materiałów budujących ściany i sklepienia. Wykonane zostanie oczyszczenie ścian i sklepień z warstw ziemi, wzmocnienie strukturalne osłabionych materiałów, zabezpieczenia reliktów tynków i szalunków oraz uzupełnienie ubytków spoinowania w niezbędnym zakresie. Po zabiegu czyszczenia ścian i sklepień zakres niezbędnych uzupełnień tj. przemurowań, wklejeń pojedynczych ruchomych elementów może się zwiększyć. Pomieszczenie nr 1(wieża) Wymaga zabiegów oczyszczenia, dezynfekcji wzmocnienia strukturalnego. Istniejące ubytki ścian pozostawić bez uzupełnienia. W ubytkach ścian widoczne fragmenty skały są świadectwem technologii budowy tej części zamku. Ubytek ściany szczytowej dzielącej od pomieszczenia nr2 zachować w istniejącej postaci, zabezpieczając konstrukcyjnie (kotwienie) przed ewentualnym wypadaniem pojedynczych kamieni ze strzępia ściany. Wzmocnić sklepienie. Jedyna proponowana korekta ścian : rekonstrukcja licówki dwóch rzędów cegieł powyżej posadzki wzdłuż ściany bocznej zachodniej. Cegła ustawiana rębem, wg zachowanych śladów. Destrukcja ściany szczytowej zabezpieczyć krawędź ściany przed wypadaniem pojedynczych kamieni 10
ściana zachodnia rekonstrukcja lica ściany cegłą palcówką, murowaną rębem (blatówką) w wysokości 2 rzędy cegieł nad poziom posadzki zachowany fragment licówki ślad po cegle układanej rębem (blatówką), fragment lica ściany do odtworzenia 11
Pomieszczenie nr 2 Wymaga zabiegów oczyszczenia, dezynfekcji wzmocnienia strukturalnego. Istniejące ubytki w ścianach szczytowych proponuje się pozostawić. Proponowany zakres uzupełnień: - Rekonstrukcja niewielkich fragmentów sklepień nad okienkami (w technologii oryginału). W węgarach okienek zachowały się podstawy łuku sklepienia umożliwiające wykonanie precyzyjnej rekonstrukcji przesklepek. - Istniejące obok okienek wejście do pomieszczenia należy zabezpieczyć konstrukcyjnie tak aby można było bezpiecznie przechodzić, bez odtwarzania pierwotnego otworu. - Na ścianie zachodniej zrekonstruować dwa rzędy cegieł (w połowie wysokości ściany) na odcinku około 1m., cegłą palcówką na zaprawach wapiennych. Ubytek w tym miejscu (posadowienie łuku sklepienia) odsłania gliniaste podłoże, które wysychając może powodować dalsze uszkodzenia sklepienia. ubytki przesklepień okienek do uzupełnienia wejście do pomieszczenia do zabezpieczenia konstrukcyjnego 12
ściana zachodnia pas cegieł do rekonstrukcji destrukcja ściany szczytowej południowej, do zachowania ubytek w murze ściany szczytowej północnej, do zachowania 13
Pomieszczenie nr 3 Wymaga zabiegów oczyszczenia, dezynfekcji, wzmocnienia strukturalnego, podklejenia reliktów tynków. Sklepienie pozostawić w istniejącej formie, nad nim wykonać strop współczesny. Otwory (ubytki) w ścianach szczytowych do sąsiednich pomieszczeń pozostawić. Proponowany zakres uzupełnień i rekonstrukcji: - w ścianie zachodniej, wykonać korektę sklepienia okienka (wykonanego w latach 90 tych) wraz z rekonstrukcją węgarów. - na ścianie szczytowej od południa ubytek w części cokołowej uzupełnić przez podmurowanie materiałem kamiennym naśladując otoczenie. - w ścianie szczytowej od północy, niewielki ubytek w części cokołowej uzupełnić przez podmurowanie jak wyżej. - w ścianie szczytowej od północy, strzępie muru po prawej stronie od otworu podeprzeć elementem współczesnym (np. metalowy wspornik), tak aby zapewnić stabilność konstrukcyjną tej części ściany bez konieczności rekonstruowania całej grubości muru. ubytek w sklepieniu uzupełnić stropem współczesnym bez rekonstrukcji kolebki okno w ścianie zachodniej - do korekty wysklepek murowany cegłą maszynową, do rekonstrukcji węgary 14
ściana południowa relikty tynków do zabezpieczenia ubytki do podmurowania ubytek do pozostawienia ściana północna strzępie ściany do podparcia ubytek do pozostawienia ubytki ściany do podmurowania Pomieszczenie nr 4 Wymaga zabiegów oczyszczenia, dezynfekcji, wzmocnienia strukturalnego. Kamienny portal zachowany w dobrym stanie poddany zostanie konserwacji zachowawczej, udrożnione zostaną otwory po ryglach widoczne w ścianie od strony korytarza. Proponowany zakres uzupełnień: - w ścianie szczytowej południa, w części cokołowej uzupełnić ubytek muru przez podmurowanie materiałem kamiennym z zachowaniem wątków na zaprawach mineralnych. 15
ściana południowa ubytek do pozostawienia ubytek do zamurowania portal do konserwacji zachowawczej Korytarz Najważniejszym zadaniem dla tego pomieszczenia jest określenie wysokości posadzki, wprowadzenie schodów w środkowej części korytarza umożliwiające korzystanie z tej 16
komunikacji. Zabiegi przy ścianach zostaną wykonane analogicznie jak przy ścianach pomieszczeń piwnicznych czyszczenie, dezynfekcja, wzmocnienie strukturalne. Proponowany zakres uzupełnień: - rekonstruować fragmentarycznie sklepienie na odcinku południowym (ściana wschodnia), tak, aby wraz z zachowanym fragmentem na ścianie zachodniej dawało wyobrażenie o całości niegdyś istniejącego sklepienia (materiał kamienny). rekonstrukcja fragmentu łuku sklepienia analogicznie jak na przeciwległej ścianie korytarza Pomieszczenie pralni - parter W ścianie zachodniej (pocienionej w wieku XVII), należy eksponować zamurowane glify otworów okiennych, zabezpieczyć relikty tynków. Pozostałe ściany oczyścić, poddać dezynfekcji i wzmocnieniu strukturalnemu. Poddać konserwacji fragment rynny z piaskowca parczewskiego (sklejenie odłamanego fragmentu, wzmocnienie strukturalne). 17
glify okienek do ekspozycji Relikty tynków do zabezpieczenia fragmenty rynny do konserwacji Pomieszczenia parteru w części południowej (fragment wieży) Wymagają zabiegów oczyszczenia, dezynfekcji, wzmocnienia strukturalnego, zabezpieczenia reliktów tynków. Zgodnie z zaleceniami konserwatorskimi korekty korony ścian zewnętrznych pomieszczeń parteru zostaną wykonane przez podmurowanie, tak aby wpisany w ich wnętrze dach pozwalał na rozczytanie układu pomieszczeń przy oglądaniu Zamku Dolnego z zewnątrz (od góry). Docelowo pomieszczenia piwnic powinny zostać wyposażone w system wentylacji pozwalający na zachowanie ścian i sklepień w stabilnych warunkach wilgotnościowo temperaturowych. Wszelkie prace rekonstrukcyjne należy wykonać pod nadzorem konserwatora i badacza architektury. 18
VI. POSTĘPOWANIE KONSERWATORSKIE Zaproponowane poniżej zabiegi konserwatorskie wymagają wykonania wcześniej prac konstrukcyjnych umożliwiających skuteczne przeprowadzenie konserwacji pomieszczeń zamku średniego. 1. Rekonstrukcje : Kamień wapień jurajski rozmiary i kształt klińców zgodnie z oryginałem. Sklepienia rekonstruować murując tradycyjną metodą układając kamienie na szalowaniu z desek. Zastosować zaprawy wapienno-trasowowe. Imitować szalunki wg zachowanego oryginału. 2. Ręczne oczyszczenie ścian z warstw ziemi i korzeni. 3. Wstępna impregnacja bez własności hydrofobowych osłabionych strukturalnie cegieł i zapraw preparatem KSE 100, następnie KSE HV 300 (Remmers). Zabieg niezbędny do wykonania przed zabiegiem oczyszczenia mechanicznego. 4. Podklejenie wypraw tynkowych zachowanych na ścianach pomieszczenia nr 3 iniekcje syntetycznym wapnem hydraulicznym Ledan TB 1 f. Kremer. 5. Usuwanie skażenia biologicznego np. BFA (Remmers), lub Algicid (Keim) zabieg do wykonania na całej powierzchni pomieszczeń. 6. Oczyszczenie ścian z warstwy brudu, resztek ziemi metodą mikrościerania, na sucho w systemie Rotec, bądź CePe. Rodzaj ścierniwa (sugerowane kulki szklane), ciśnienie należy dobrać na podstawie prób. Proces usuwania nawarstwień wykonać w konwencji konserwacji zachowawczej nie przeczyszczać, zwracając uwagę na zróżnicowany stopień technicznej wytrzymałości elementów budujących ściany twarde wapienie jurajskie i słabe szalunki oraz cegła. Po skończonym zabiegu ściany przedmuchać sprężonym powietrzem. 7. Właściwe wzmocnienie strukturalne. Po oczyszczeniu wykonać docelowy zabieg wzmocnienia strukturalnego przede wszystkim cegły, szalunków i tynków KSE 300 (Remmers). Można go wykonać jedynie na elementach suchych. 8. Uzupełnienie ubytków wątków kamiennych i ceglanych. W przyjętym zachowawczym charakterze konserwacji uzupełnienie ubytków ograniczyć do koniecznych ze względów technicznych napraw. Uzupełnienia wątków muru (niewielkie przemurowania wskazane we Wnioskach i Założeniach) wykonać kamieniem jurajskim (bądź cegłą paloną palcówką w przypadku uzupełnienia wątków ceglanych), dobranym pod względem wielkości i wytrzymałości technicznej 19
na zaprawach wapienno-trasowych. Szczegółowy zakres uzupełnień możliwy do ustalenia po oczyszczeniu ścian i wykonaniu zabiegów stabilizujących konstrukcje. Nie należy wyprowadzać lica cegieł i pierwotnych powierzchni kamienia. Zaprawy w spoinowaniu uzupełnić miejscowo na bazie zapraw wapiennych Historic Kalkspatzenmörtel f.remmers z dodatkiem piasku płukanego i mielonego materiału ceramicznego. 9. Portal kamienny - oczyszczenie powierzchni kamienia z luźnych nawarstwień, usunięcie nalotów biologicznych. 10. Fragmenty rynny z piaskowca parczewskiego sklejenie odłamanego elementu, oczyszczenie na sucho, ręcznie z luźnych nawarstwień, wzmocnienie strukturalne KSE 300 (Remmers). Wszystkie zabiegi należy dokumentować fotograficznie i opisowo. 20
ZAŁĄCZNIKI 21
22