PAWEŁ JONCZYK 1, MAGDALENA POTEMPA 1, DARIUSZ KAJDANIUK 2 ANALIZA STOPNIA ODŻYWIENIA ORAZ ZABURZEŃ ODŻYWIANIA WŚRÓD DZIECI SZKOLNYCH W WIEKU OD 11 DO 13 LAT W MIEŚCIE PIEKARY ŚLĄSKIE ANALYSIS OF THE LEVEL OF NUTRITION AND EATING DISORDERS AMONG SCHOOL CHILDREN AGED 11 TO 13 YEARS IN PIEKARY ŚLĄSKIE 1. Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, 2. Zakład Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. STRESZCZENIE. Wprowadzenie: Prawidłowe odżywianie jest kluczowym elementem rozwoju i wzrostu organizmu, a szczególnego znaczenia nabiera w populacji dziecięcej, gdzie niedobory pokarmowe są bardzo szybko widoczne wraz z medycznymi tego konsekwencjami. Nadmierna podaż kaloryczna silnie oddziałuje na dalszy wzrost i rozwój dziecka, prowadząc do nadwagi i otyłości, co również wiąże się z dalszymi tego skutkami natury fizycznej jak i psychicznej. Do nadmiernej masy ciała przyczynić się może wiele czynników, lecz na pierwsze miejsce wysuwają się czynniki środowiskowe, tj. złe nawyki żywieniowe oraz zbyt niska aktywność fizyczna w stosunku do podaży kalorycznej. Materiał i metody: Badaniu poddane zostały dzieci w wieku od 11 do 13 lat w mieście Piekary Śląskie. Do badań wykorzystano kwestionariusz zawierający 34 pytania, który wypełniali rodzice lub opiekunowie dzieci. Grupa badawcza liczyła 203 osób: 105 chłopców oraz 98 dziewczynek. Przy pomocy programu STATISTICA wyznaczono wartości współczynników BMI i Cole`a oraz dokonano analizy stopnia odżywienia. Wyniki: Na podstawie analizy zebranych danych ustalono, że u 56,65% dzieci w badanej grupie występują zaburzenia odżywienia: otyłość i nadwaga dotyczy odpowiednio 20,20% i 16,75% uczniów, natomiast niedożywienie 19,70%. Problem nadwagi i otyłości częściej pojawiał się u chłopców, z kolei niedożywienie wśród dziewczynek. Największy odsetek otyłych dzieci występował w grupie wiekowej 11 oraz 12 lat. Niedożywienie zaś najczęściej stwierdzano wśród 12-latków. Wnioski: Problemy związane z zaburzeniami odżywiania dotyczą ponad połowy badanej populacji dzieci. Nadmierną masę ciała w stosunku do norm dla wieku i płci stwierdzano częściej w populacji chłopców, z kolei niedożywienie pojawiało się często w grupie dziewcząt. Przedstawione badania wskazują na konieczność wprowadzenia konkretnych programów edukacyjnych do szkól podstawowych jak i dla rodziców tych dzieci. Słowa kluczowe Dzieci szkolne, nadwaga, otyłość, BMI, środowisko społeczne. SUMMARY. Introduction: Proper nutrition is the one of the main conditions for healthy growth of children. Among children diet habits and proper body mass is crucial. Malnutrition brings pathological, specific consequences in childhood. Overload with food intake leads to overweight and obesity and is associated with many physical disorders and mental ones. To overweight can contribute plenty of factors but the greatest are environmental, that is bad diet habits, deficient physical activity and lack of education. Material and methods: Parents of children aged 11-13 years, living in Piekary Śląskie city (Silesian region), were asked to fill in the research questionnaire. It contained 34 questions. The group under study included 203 children: 105 boys and 98 girls. By the use of STATISTICA program, BMI and Cole index were calculated and the level of nutrition estimated. Results: Nutritional disturbances were discovered among 56,65% of children in the research group. Obesity and overweight were found in 20,20% and 16,75% of children, respectively, whereas 19,70% of children presented malnutrition. Overweight and obesity issue was more common among boys and malnutrition was more characteristic for girls. The greatest percentage of obese children was observed in the age group of 11 and 12 years old. Malnutrition was noted mainly among 12-years old school children. 44
Conclusions: Problem with the state of nutrition was discovered among more than a half of investigated children in Piekary Śląskie city. Overweight was more often revealed in boys and malnutrition was more characteristic for girls. The study indicates a necessity to undertake more active and effective educational programs both among children and their parents. Key words School children, overweight, obesity, BMI, social environment. WPROWADZENIE Prawidłowy sposób odżywiania jest elementarnym czynnikiem warunkującym rozwój organizmu i prawidłowe jego funkcjonowanie. Ma znaczenie bez względu na wiek i nabiera szczególnego znaczenia wśród populacji dziecięcej, w której do szybkiego tempa wzrostu i rozwoju, potrzebna jest odpowiednia podaż pożywienia, zarówno pod względem jakościowym jak i ilościowym. Jakościowy rozkład pożywienia określa prawidłowe proporcje składników odżywczych oraz odpowiednich produktów żywnościowych, które należy spożywać w ciągu dnia, a prawidłowy rozkład ilościowy polega na spożywaniu w ciągu dnia 5 lub więcej porcji posiłkowych. Taka ilość dziennie pomaga m.in. w utrzymaniu prawidłowego poziomu glukozy we krwi bez jego wysokich wahań między posiłkami (1). W ostatnich dekadach obserwuje się tendencję społeczeństwa do osiągania nadmiernej masy ciała i złych nawyków żywieniowych, a dzieci w wieku szkolnym, w porównaniu z dorosłymi są na nie szczególnie wrażliwe (2). Z powodu utrwalenia złych nawyków żywieniowych i niewłaściwego stylu życia, nierzadko nadmiar masy ciała występujący już od dzieciństwa przedkłada się na utrzymanie nadwagi bądź otyłości w wieku dorosłym (3). Otyłość, zarówno wśród dzieci jak i wśród dorosłych, prowadzi do znanych konsekwencji obejmujących niemal każdy układ, m.in. sercowo-naczyniowy, kostno-stawowy, pokarmowy. Dodatkowo, towarzyszące zmiany metaboliczne jak cukrzyca czy stan przedcukrzycowy skłaniają do rozpoznania zespołu metabolicznego (4,5). Otyłość z medycznego punktu widzenia definiowana jest, jako ogólnoustrojowa przewlekła choroba metaboliczna będąca konsekwencją dysproporcji energetycznej organizmu z przewagą jej poboru, charakteryzująca się patologicznym zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. W Europie około 20% dzieci (do 14 roku życia) ma nadmiar masy ciała, u około 5% stwierdza się otyłość (6, 7). Szacuje się więc, że na terenie krajów należących do Unii Europejskiej 14 milionów dzieci ma nadwagę, a 3 miliony choruje na otyłość (8). Dane te mają tendencję wzrostową, a o otyłości mówi się już, jako o epidemii naszych czasów (4). Etiologia nadmiaru masy ciała jest wieloczynnikowa. Może być pierwotna- wynikająca z nadmiernej podaży energetycznej i otłuszczenia ciała lub wtórna, towarzysząca innym chorobom, np. pochodzenia endokrynologicznego (9, 10). Problem otyłości wśród dzieci w 90% jest spowodowany prostym otłuszczeniem ciała (11, 12). W znamiennej większości rolę odgrywają czynniki środowiskowe oraz społeczne. Wśród nich znajdują się nieprawidłowe zwyczaje żywieniowe i brak aktywności fizycznej (12, 13, 14). Czynniki genetyczne są także odpowiedzialne za powstawanie otyłości (15, 16). Doniesiono również o możliwym, przynajmniej częściowym, wspólnym uwarunkowaniu genetycznym astmy oskrzelowej i otyłości (17). Nie bez znaczenia jest również charakter klasy społecznej, poziom edukacji i świadomości społeczeństwa o prawidłowym odżywianiu oraz masie ciała. Duża część rodziców nie uznaje otyłości za chorobę, wręcz przeciwnie uważa, że grubsze dziecko to dziecko dobrze odżywione, któremu nic nie brakuje, a ewentualne zbędne kilogramy zrzuci wraz z dojrzewaniem i wzrostem (11). Duża aktywność marketingowa firm produkujących produkty spożywcze bogate w cukry proste i tłuszcze, nabiera istotnego znaczenia, szczególnie wśród dzieci szkolnych (11, 18). Problemy dotyczące nadmiaru masy ciała są charakterystyczne dla krajów rozwiniętych, o rosnącym wskaźniku socjoekonomicznym. Równie ważny jest problem niedożywienia wśród dzieci, występującego głównie na terenach Afryki oraz Azji. Około 870 mln ludzi uważa się za niedożywionych. Wśród nich, 165 mln jest przewlekle niedożywionych. Dramatyczne niedobory pokarmowe, uniemożliwiają prawidłową funkcję narządów i układów. Przykładowo, 250 500 tysięcy dzieci jest zagrożonych ślepotą z powodu deficytu witaminy A (19). Przedłużające się niedożywienie jest przyczyną kalectwa fizycznego, upośledzenia neurologicznego i śmierci (20). Niedożywienie powoduje 55% z wszystkich zgonów dzieci na świecie (21). Odrębnym zagadnieniem jest niedożywienie i skrajna niedowaga, znane dobrze w krajach rozwiniętych (22). Zaburzenia odżywiania pod postacią jadłowstrętu psychicznego (grec. anorexia nervosa) lub bulimii (łac. būlīmia nervosa) są coraz częściej spotykane wśród młodych osób (odpowiednio 0,1-5,7% i 0,3-7,3%) (23, 24). Śmiertelność wynosi w anoreksji 4% (25). MATERIAŁ I METODY Badania przeprowadzone zostały wśród dzieci w wieku od 11 do 13 lat w okresie od maja do listopada 2014 roku w szkołach podstawowych w mieście Piekary Śląskie. Badanie prowadzono w szkołach po uzyskaniu akceptacji 45
Tab. 1. Struktura wiekowa badanej populacji dzieci. Wiek badanych dzieci Liczba chłopców Liczba dziewczynek 11 lat 37 37 12 lat 40 34 13 lat 28 27 Suma 105 98 Rycina 1. Sposób określania zaburzeń odżywiania u dzieci na podstawie wskaźnika BMI. dyrekcji oraz rodziców dzieci. Do badań wykorzystano papierową wersję autorskiego kwestionariusza, który wypełniany był przez rodziców dzieci samodzielnie w domach oraz na zebraniach rodziców po wstępnych instrukcjach autora pracy. Kwestionariusz zawierał 34 pytania dotyczące pomiarów antropometrycznych dzieci, rodzinnych zwyczajów żywieniowych oraz aktywności fizycznej zarówno dzieci, jak i rodziców. W wyniku ankietyzacji uzyskano 276 kwestionariuszy (z zaplanowanych 500 ankiet, response rate = 55%), z których do analizy statystycznej zakwalifikowano 203 ankiety. Nie kwalifikowano do analizy kwestionariuszy pustych i wypełnionych przez respondentów w sposób niekompletny. Na podstawie otrzymanych danych przeprowadzone zostały analizy statystyczne przy użyciu programu STATISTICA. W badanej grupie dzieci znalazło się 105 chłopców (51,72%) oraz 98 dziewczynek (48,28%) w wieku od 11 do 13 lat. Rozkład liczebności w poszczególnych przedziałach wiekowych ilustruje tab. 1. W populacji dziecięcej nie ma sztywnych wartości określających prawidłowe wartości masy ciała, stosuje się pomiar wskaźnika BMI (ang. Body Mass Index), którego analiza oparta jest o siatki centylowe odpowiednie dla płci i wieku badanych dzieci. Obecnie ta metoda uważana jest za złoty standard w rozpoznawaniu zaburzeń masy ciała (4, 8, 9, 26). Zgodnie z normami europejskimi (27), wartość BMI przekraczająca 85 i 95 centyl z uwzględnieniem płci i wieku jest przypisana kolejno nadwadze oraz otyłości. Zaś niedobór masy ciała stwierdza się u dziecka, wykazującego wartość wskaźnika BMI niższy od wartości przypadającej dla 5 centyla dla płci i wieku (28, 29) (ryc. 1.). Jakkolwiek ocena stopnia odżywienia za pomocą tego wskaźnika jest uznanym sposobem diagnostycznym, tak w wybranych przypadkach, w tym również wśród populacji dziecięcej (inne: kobiety ciężarne oraz osoby po 65 roku życia), jego wartość może okazać się nieadekwatna do rzeczywistego stanu odżywienia dziecka. Dzieje się tak, ponieważ zwiększeniu masy ciała nie musi towarzyszyć wzrost ilości tkanki tłuszczowej, ale np. zwiększenie masy mięśniowej bądź odmienna budowa kośćca (4). Stąd, w piśmiennictwie można spotkać się również 46
Tab. 2. Klasyfikacja stanu odżywienia dzieci według wskaźnika Cole`a. Stan odżywienia dziecka Wartość współczynnika Cole`a Wyniszczenie mniej niż 75% Niedożywienie od 75% do 89% Norma od 90% do 109% Nadwaga od 110% do 119% Otyłość więcej niż 120% Rycina 2. Struktura osób zatrudnionych w badanych rodzinach. z analizą stopnia odżywienia mierzoną za pomocą wskaźnika Cole a (RBMI). Ma to miejsce szczególnie wśród młodszych dzieci. Wskaźnik ten porównuje rzeczywistą masę ciała do należnej w odniesieniu do wzrostu badanych dzieci. Jest zatem ilorazem aktualnego i standardowego Wskaźnika Masy Ciała. Jego wartość jest wyrażona w skali procentowej jako ocena nadwagi w stosunku do BMI standardowego równego 50 centylowi (9). Poszczególne przedziały procentowe odpowiadają danemu stanowi odżywienia dziecka, wartości te zostały przedstawione w tab. 2 (29,30,31). WYNIKI Struktura rodziny W wyniku analizy podanych w kwestionariuszach danych otrzymano informacje dotyczące struktury rodzin. Znacząca większość, bo aż 89,16% (181) ankietowanych rodziców tworzy rodzinę pełną, 9,85% (20) badanych dzieci pochodzi z rodzin niepełnych, natomiast 2 dzieci (0,99%) znajduje się pod opieką rodziny zastępczej. Rodziny posiadające jedno dziecko stanowiły 24,63% badanych, rodziny z dwójką dzieci to 59,11%, z kolei rodziny wielodzietne, czyli posiadające troje bądź więcej dzieci to 16,25% ankietowanych. Średni wiek matki dziecka wyniósł 38,51 ± 5,19 lat (przy najniższym i najwyższym odnotowanym w badaniu wynoszącym odpowiednio 28 i 54 lat), natomiast ojca dziecka: 40,44 ± 5,62 lat (przy najniższym i najwyższym odnotowanym w badaniu wynoszącym odpowiednio 30 i 64 lat). 42,86% (87) matek posiadało wykształcenie średnie, 31,53% (64) wyższe, 22,66% (46) zasadnicze zawodowe, a pozostałe 2,96% (9) podstawowe lub gimnazjalne. Z kolei 43,84% (89) ojców badanych dzieci podało swoje wykształcenie jako średnie, 32,51% (66) zasadnicze zawodowe, 21,18% (43) wyższe, 2,46% (5) podstawowe lub gimnazjalne. Ryc. 2 przedstawia strukturę liczby osób zatrudnionych w badanych rodzinach. Poza tym z otrzymanych danych wynika, że 70,94% badanych rodziców ma prawidłową lub mniejszą niż należna masę ciała. Jednakże prawie 30% z nich dotkniętych jest problemem nadwagi bądź otyłości. 47
Tab. 3. Wartości pomiarów antropometrycznych badanych dzieci. Badana cecha Chłopcy Dziewczynki Cala grupa Średnia masa ciała 46,78 ± 11,94 kg 44,80 ± 11,99 kg 45,82 ± 11,98 kg Minimalna masa ciała 25 kg 26 kg 25 kg Maksymalna masa ciała 90 kg 110 kg 110 kg Średni wzrost 154,13 ± 9,61 cm 154,12 ± 9,68 cm 154,14 ± 9,62 cm Minimalny wzrost 134 cm 130 cm 130 cm Maksymalny wzrost 176 cm 175 cm 176 cm Średnia wartość BMI 19,50 ± 3,59 kg/m 2 18,67 ± 3,60 kg/m 19,10 ± 3,61 kg/m Minimalna wartość BMI 11,41 kg/m 2 12,86 kg/m 2 11,41 kg/m 2 Maksymalna wartość BMI 29,05 kg/m 2 35,92 kg/m 2 35,92 kg/m 2 Średnia wartość RBMI 108,16 ± 19,63% 104,05 ± 20,11% 106,18 ± 19,92% Minimalna wartość RBMI 65,11% 68,38% 65,11% Maksymalna wartość RBMI 163,84% 199,55% 199,55% Grupa wiekowa: 11 lat Średnia masa ciała badanych chłopców sięgała 41,29 kg (SD=10,17 kg), dla dziewczynek natomiast wynosiła 40,55 kg (SD=8,18 kg). Średni wzrost w obserwowanej grupie chłopców to 149,38 ± 8,24cm, dla dziewczynek: 148,84 ± 9,11cm. Wśród 11-letnich chłopców 29,73% posiadało prawidłową masę ciała oraz ten sam odsetek badanych dotkniętych był problemem otyłości, a także niedożywienia. Następnie 10,81% ankietowanych płci męskiej miało nadwagę. Średnia wartość BMI dla chłopców wynosiła 18,44 kg/m 2 (SD=3,91 kg/m 2 ), z kolei dla wskaźnika Cole`a było to 105,37% (SD=22,33%). Tymczasem w populacji 11-letnich dziewczynek 54,05% nie miało problemów z wagą, 18,92% miało nadwagę, 16,22% było niedożywionych, a u pozostałych 10,81% można było stwierdzić otyłość. Średnia wartość BMI w tej populacji dziewczynek wynosiła 18,19 ± 2,66 kg/m 2, z kolei dla wskaźnika Cole`a było to 105,14 ± 15,39%. Grupa wiekowa: 12 lat Na podstawie otrzymanych z kwestionariuszy danych uzyskano następujące średnie wartości: masy ciała chłopców: 47,64 ± 9,60 kg i dziewczynek: 47,31 ± 16,00 kg, wzrostu chłopców: 153,33 ± 8,25 cm i dziewczynek: 154,94 ± 8,97 cm, współczynnika BMI dla chłopców: 20,12 ± 2,88 kg/m 2 i dziewczynek: 19,35 ± 4,50 kg/m 2, wskaźnika Cole`a dla chłopców: 111,16 ± 15,89% i dziewczynek: 107,51 ± 25,02%. Wśród 12-letnich chłopców stwierdzono u 45% prawidłową masę ciała, u 25% nadwagę, u 22,50% otyłość, a u pozostałych 7,50% niedożywienie. Z kolei w populacji dziewczynek 50% posiadało właściwą dla wieku i płci masę ciała. Na otyłość chorowało 17,65% dziewczynek w tej grupie wiekowej, z kolei nadwagę stwierdzono u 14,70%. 17,65% ankietowanych dziewcząt było niedożywionych. Grupa wiekowa: 13 lat Uzyskane dane pozwoliły na obliczenie średnich wartości masy ciała oraz wzrostu dla chłopców (52,80 ± 14,06 kg, 161,57 ± 8,83 cm) i dziewczynek (47,44 ± 8,82 kg, 160,41 ± 7,13 cm). Ponadto zauważono, że 42,86% badanych płci męskiej posiadało prawidłową masę ciała, u 25% z nich stwierdzono otyłość, a u 14,29% nadwagę. Pozostałe 17,85% było niedożywionych. W grupie 13-letnich dziewczynek 37,04% miało właściwą wartość współczynnika BMI. Jednakże po 14,81% badanych dziewcząt dotkniętych było problemem otyłości i nadwagi, a aż 33,33% miało zbyt niską (po naniesieniu na siatki centylowe) masę ciała. Średnie wartości współczynnika BMI i wskaźnika Cole`a wynoszą odpowiednio dla chłopców: 20,01 kg/m 2 (SD=3,86 kg/m 2 ) i 107,57% (SD=20,73%); dla dziewczynek natomiast: 18,47 kg/m 2 (SD=3,43 kg/m 2 ) oraz 98,22% (SD=18,26%). Analiza całej badanej grupy W tab. 3 przedstawione zostały wartości średnie pomiarów antropometrycznych w badanej populacji dzieci. Dzięki nim możliwe stało się określenie stopnia odżywienia i analiza zaburzeń odżywiania wśród dzieci w wieku 11 13 lat w mieście Piekary Śląskie (tab. 4.). Z otrzymanych danych dodatkowo wynika, że problem otyłości dotyczy 25,71% chłopców i 14,29% dziewczynek, nadwaga zaś 17,14% chłopców i 16,33% dziewczynek. Z kolei ze stanem niedożywienia mamy do czynienia w przypadku 18,10% badanych płci męskiej oraz 21,43% płci żeńskiej. Pozostałe 39,05% chłopców i 47,95% dziewczynek posiada prawidłową masę ciała w stosunku 48
Tab. 4. Rozkład procentowy zaburzeń odżywiania wśród badanych dzieci. Stan odżywienia 11 lat 12 lat 13 lat Dzieci w wieku 11-13 lat Otyłość 20,27% 20,27% 20,00% 20,20% Nadwaga 14,86% 20,27% 14,55% 16,75% Norma 41,89% 47,30% 40,00% 43,35% Niedożywienie 22,98% 12,16% 25,45% 19,70% do wieku i wzrostu. Ponad 36% badanych dzieci dotkniętych jest problemem nadwagi lub otyłości, natomiast co piąte badane dziecko jest niedożywione. DYSKUSJA W piśmiennictwie jest wiele publikacji dotyczących stopnia odżywienia dzieci. Zdecydowanie większość prac badawczych kładzie nacisk na problem nadwagi i otyłości wśród dzieci. Rozbieżność wyników badań jest często związana z różną liczebnością grup oraz niejednolitymi kryteriami przyjętymi do oceny stopnia nadwagi i otyłości u dzieci. Badanie przeprowadzone przez Olszanecką-Glinianowicz i wsp. dowodzi, że otyłość została stwierdzona u 3,2%, nadwaga u 8,4%, natomiast niedowaga występowała u niespełna 5% dzieci przedszkolnych w wieku 7-9 lat (n= 631) (32). Mazur i wsp. przeprowadzając badanie w populacji dzieci w wieku szkolnym na terenie województwa podkarpackiego wykazała nadwagę u 8% chłopców i 10,5% dziewcząt. Otyłość była stwierdzona odpowiednio u 7% i 10% dzieci (33). Badanie przeprowadzone wśród 10-12 letnich dzieci wykazało obecność nadwagi wśród aż 27% chłopców oraz 15% dziewczynek (34). Polski projekt 400 Miast wykazał w szerokiej grupie wiekowej dzieci (6-18 lat) nadwagę u 9%, a otyłość u 5,1% (35). Wyka i wsp. w swoich badaniach na terenie województwa opolskiego stwierdziła, że 22% dzieci posiadało nadwagę, a 5% było otyłych (2). W badaniach Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) podjętych w roku 2009 oraz 2010, w reprezentatywnej grupie polskiej młodzieży (11-, 13- i 15-letniej) nadwagę i otyłość stwierdzono u 25,9% chłopców oraz u 15,9% dziewcząt w wieku 13 14 lat (36). W projekcie OLAF wykazano, że nadmierna masa ciała dotyczy 14% dziewcząt oraz prawie 1/5 chłopców w wieku 13 lat (37). Badanie Kosteckiej obejmujące 350 losowo wybranych dzieci od 7-13 roku życia pokazało, że 16,5% badanej populacji miało nadwagę, a wśród 15,9% dzieci była już obecna otyłość. Średnia masa ciała wynosiła 32,01 ± 8,76 kg, a jej zakres mieścił się między 18 65 kg. Wzrost wahał się między 117 166 cm z medianą wynoszącą 133 cm (11). W interesującym badaniu podjętym przez Korzycką- -Stalmach M. i wsp. nadmierną masę ciała wykazano u 16,6% dziewcząt i u 24,5% chłopców będących w wieku 13 lat. Istota tego badania leżała w porównaniu rzeczywistej masy ciała u 13-latków z ich samooceną na ten temat. I tak, samoocena masy ciała nie korelowała dodatnio z jej rzeczywistymi wartościami, tj. nieco większa grupa chłopców niż dziewcząt oceniła swoją masę ciała, jako w sam raz. Z kolei dziewczęta prawie dwa razy częściej niż chłopcy stwierdzały, że ich masa ciała jest za duża (> 1/3 badanych dziewcząt i co piąty chłopiec). Ogółem nieadekwatnej oceny własnej masy ciała dokonało 36% dziewcząt i 38,5% chłopców. Wśród 13-latków z masą ciała w normie, dziewczęta 4 razy częściej niż chłopcy określały się, jako osoby za grube, a wśród chłopców przeważała odpowiedź, że są za szczupli. Co więcej korelując odpowiedzi dzieci dotyczące samooceny ich masy ciała, z BMI ich rodziców, stwierdzono istotnie statystyczny związek między masą ciała rodziców a samooceną masy ciała dziewcząt. Okazało się, że większość dziewczyn z prawidłową masa ciała, które dokonały adekwatnej jej samooceny, miało matki, których waga w 80% również była w normie (38). Poprzednie badanie stanowi dobre nawiązanie do konkretnych czynników warunkujących prawidłowy rozwój dzieci, w tym ich masy ciała. Do nich należą czynniki rodzinne i środowiskowe m.in. struktura rodziny, liczba dzieci w rodzinie, wykształcenie i aktywność zawodowa rodziców, warunki mieszkaniowe. Przekładać się to może na świadomość dotyczącą wiedzy na temat prawidłowej masy ciała i lepszego dbania o prawidłowy sposób odżywiania. Nie bez znaczenia jest również zasobność materialna rodziny. Istotne wydaje się pytanie, czy rola wybranych wyżej czynników różni się w zależności od miejsca zamieszkania i wychowania dzieci, tj. czy zamieszkiwanie terenów miejskich bądź wiejskich ma znaczenie w kształtowaniu się cech somatycznych i wpływa na dane antropometryczne dzieci. W tym celu skorelowano 171 dzieci w wieku 7-9 lat z miasta (n=103) oraz ze wsi (n=68) z różnymi czynnikami mogącymi warunkować prawidłową masę ciała dziecka. Porównując stan odżywienia badanych dzieci, rozkład masy ciała wg siatek centylowych nie różnił się statystycznie między dziećmi mieszkającymi w mieście i na wsi. Wartości wskaźnika Cole a w granicach 85 90% występowały znamiennie częściej w środowisku miejskim, a powyżej 110% częściej w środowisku wiejskim. Struktura rodzin zarówno 49
w mieście (81,6%) jak i na wsi (97,0%) była pełna. Jeżeli chodzi o masę ciała rodziców, wykazano, że wśród rodziców dzieci z Boronowa było więcej niż w grupie bytomskiej matek wykazujących nadwagę (23,5% vs. 14,6%) oraz ojców z otyłością (17,9% vs. 9,9%). Wykształcenie zawodowe i średnie dominowało wśród obu grup. Jako wnioski wysunięto, iż podstawowe dane antropometryczne wśród badanych dzieci nie różnią się miedzy miejscem zamieszkania. Jednak istnieje niewielka tendencja do gorszego odżywienia w mieście aniżeli na terenach wiejskich. Wykazano też, że wśród czynników rodzinnych i środowiskowych największy wpływ na stan odżywienia dzieci niezależnie od ich miejsca zamieszkania mają wartości BMI rodziców oraz masa urodzeniowa badanych. Aczkolwiek patrząc na stosunkowo małą grupę badawczą nie można tych wyników oceniać jednoznacznie (39). Klimek i wsp. także dowiódł, że otyłość jednego bądź obojga rodziców oraz nieprawidłowa (zbyt niska, jak i zbyt wysoka) urodzeniowa masa ciała zwiększają ryzyko powstania otyłości u dzieci (33). Dobra wiedza i świadomość rodziców na temat sensu wprowadzenia podstawowych zasad zdrowego żywienia wydaje się być elementarnym czynnikiem, który pomaga utrzymać dobrostan fizyczny nie tyle ich samych, ale co może jest bardziej istotne pomaga zaszczepić dzieciom prawidłowe nawyki żywieniowe i zdrowo je wychowywać. Udowodniono, że rodzice, którzy mają świadomość wpływu odżywiania na zdrowie człowieka częściej przekazują tą wiedzę swoim dzieciom (40). Nierzadko taka wiedza rodziców i dobre nawyki dietetyczne uchronią dziecko od poważnych konsekwencji zdrowotnych, jakie mogą wynikać z nadwagi czy otyłości. Amerykańskie badanie pokazało, że występowanie nadwagi i otyłości wśród dzieci wiąże się z brakiem edukacji żywieniowej ich rodziców. Stwierdzono także, że otyłość występowała częściej u ich dzieci (41). Wiek poniemowlęcy i przedszkolny to przełomowe okresy, podczas których popełnione błędy w żywieniu, skutkują nadmiernymi przyrostami masy ciała dziecka i inicjują rozwój otyłości. Majcher i wsp. badaniem objęli 90 nastolatków z otyłością, u których oceniono BMI w wieku 2, 4 i 6 lat. Stwierdzono nadwagę i otyłość u dzieci w wieku 2 lat u 53%, w wieku 4 lat u 71,6%, w 6 r.ż. u 85,4% (5). Wyka i wsp. przeprowadzili badanie, w którym położono nacisk na sprawdzenie wiedzy rodziców dzieci 10-12 letnich, odnośnie prawidłowych wartości masy ciała i wiedzy dotyczącej zasad żywieniowych. Większość badanej grupy stanowiły kobiety (67%) ze średnim wykształceniem (70%). Ponad 62% ankietowanych rodziców określiło swoją ogólną wiedzę dotyczącą prawidłowego żywienia, jako dobrą. ¼ ankietowanych wskazała odpowiedź, pod którą krył się dostateczny poziom wiedzy. ¾ ankietowanych wie, że prawidłowa ilość dziennie spożywanych posiłków powinna wynosić 5 lub więcej (2). Zgodnie z najnowszymi normami żywienia człowieka prawidłowa ilość wypijanej dziennie przez dziecko wody (w postaci czystej wody, innych napojów jak i wody zawartej w produktach spożywczych) powinna wynosić 2100 ml dla chłopców oraz 1900 ml dla dziewcząt w wieku 10-12 lat. Otóż 90% rodziców zaznaczyło poprawnie odpowiedź na pytanie dotyczące odpowiedniej ilości wypijanej wody przez ich dzieci (42). Pytanie dotyczące prawidłowej ilości soli, jaka powinno spożywać dziecko w większości nie znalazło prawidłowej odpowiedzi wśród rodziców. Mniej niż połowa badanych (42%) wskazała prawidłową odpowiedź 1 łyżeczkę. Połowa badanych odpowiedziała, że nie ma prawidłowej odpowiedzi w teście wyboru (2). WNIOSKI W grupie dzieci szkolnych w wieku od 11 do 13 lat w mieście Piekary Śląskie: występują problemy związane z zaburzeniami odżywiania i dotyczą one ponad 56% badanej populacji dzieci. nadmierną masę ciała w stosunku do norm dla wieku i płci stwierdzano częściej w populacji chłopców, z kolei niedożywienie pojawiało się często w grupie dziewcząt. 19,70% badanych dzieci jest niedożywionych. Nadwaga występuje u niespełna 17% ankietowanych osób, natomiast otyłość dotyczy co piątego badanego dziecka. niezbędne jest wprowadzenie programów edukacyjnych dotyczących zdrowego sposobu odżywiania wśród dzieci w szkołach podstawowych oraz ich rodziców. Problem zaburzeń odżywiania w badanej grupie dotyczy ponad połowy populacji dzieci. Zdecydowanie częściej u dzieci stwierdzana jest nadwaga oraz otyłość w porównaniu z niedowagą. Nadmierna masa ciała w stosunku do norm dla wieku i płci występowała częściej w populacji chłopców. Niedożywienie natomiast pojawiało się często w grupie dziewcząt. Przedstawione przez autorów badania wskazują na konieczność wprowadzenia specjalnych, przygotowanych przez ekspertów do spraw żywienia i rozwoju dzieci, programów edukacyjnych do szkół podstawowych jak i dla rodziców tych dzieci. PODZIĘKOWANIA W tym miejscu autorzy pracy chcieliby serdecznie podziękować za współpracę, poświęcony czas oraz zaangażowanie w prowadzone badania przede wszystkim rodzicom oraz dzieciom, a także dyrekcji, nauczycielom oraz pedagogom szkolnym Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 9, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 5, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 12, Miejskiej Szkoły Podstawowej nr 13, Zespołu Szkół im. Marii Grzegorzewskiej, Zespołu Szkół Katolickich, Zespołu Szkolno Przedszkolnego Nr 1 w Piekarach Śląskich. 50
PIŚMIENNICTWO 1. Jarosz M, Respondek W, Wolnicka K, i wsp.: Zalecenia dotyczące żywienia i aktywności fizycznej (W): Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. Jarosz M. (red.). Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 2012: 154-171. 2. Wyka J, Grochowska Niedworok E, Malczyk E, i wsp. Wiedza żywieniowa rodziców oraz występowanie nadwagi i otyłości wśród dzieci w wieku szkolnym. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. 2012; 45: 680 684. 3. Mazur A, Rogozińska E, Mróz K, i wsp. Występowanie nadwagi i otyłości u dzieci przedszkolnych z regionu rzeszowskiego, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2008, 4 (4), 159-162. 4. Szymocha M, Bryła M, Maniecka-Bryła I.: Epidemia otyłości w XXI wieku. Zdr. Publ. 2009; 119: 207-212. 5. Majcher A, Czerwonogradzka-Senczyna A, Bielecka- -Jasiocha J. i wsp. Rozwój otyłości we wczesnym dzieciństwie obserwacje wczesne. Prob. Hig. Epidemiol. 2011; 92: 241-246. 6. Kosti R.I, Panagiotakos D.B.: The epidemic of obesity in children and adolescents in the world, Cent Eur J Public Health, 2006, 14, 151-159. 7. Sobieska M, Gajewska E, Kalmus G, i wsp.: Obesity, physical fitness, and inflammatory markers in Polish children. Med Sci Monit. 2013; 19: 493-500. 8. Boniecka I, Michota-Katulska E, Ukleja A i wsp. Zachowania żywieniowe wybranej grupy dzieci w wieku szkolnym w aspekcie zagrożenia otyłością. Przegl. Lek., 2009; 66 (1-2), 49-51. 9. Tatoń J, Czech A, Bernas M. Zaburzenia endokrynne tkanki tłuszczowej w patogenezie otyłości. Otyłość. Zespół metaboliczny. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa. 2007; 138-147. 10. Oblacińska A, Jodkowska M. Otyłość u polskich nastolatków, Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka. Zakład Medycyny Szkolnej, Warszawa. 2007. 11. Kostecka M. Środowiskowe czynniki zwiększające ryzyko nadwagi i otyłości u dzieci. Medycyna Metaboliczna, 2014; 18 (3): 40-46. 12. Sikorska-Wisniewska G. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2007; 6 (55): 71-80. 13. Weker H: Simple obesity in children. A study on the role of nutritional factors. Medycyna Wieku Rozwojowego. 2006; 10 (1): 3-191. 14. Janssen I, Katzmarzyk PT, Boyce WF i wsp.: Health Behaviour in School-Aged Children Obesity Working Group. Comparison of overweight and obesity prevalence in school-aged youth from 34 countries and their relationships with physical activity and dietary patterns. Obes. Rev. 2005; 6 (2): 123-132. 15. Bryl W, Hoffman K, Miczke A, i wsp. Otyłość w młodym wieku epidemiologia, konsekwencje zdrowotne, konieczność prewencji. Przewodnik Lekarza, 2006; 9: 91-95. 16. Magdalena Białkowska. Etiopatogeneza otyłości. Postępy Nauk Medycznych. 2011; 9: 765-769. 17. Danielewicz H, Boznański A, Dębińska A. Astma i otyłość czy można mówić o wspólnych uwarunkowaniach genetycznych tych chorób? Pediatr Pol. 2011; 86 (6): 574 581. 18. Artur Mazur, Izabela Szymanik1, Paweł Matusik, i wsp. Rola reklam i mediów w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2006; 2 (1): 18 21. 19. World Health Organization, Nutrition for Health and Development. A global agenda for combating malnutrition Progress report, WHO, Geneva. 2000: 14 15. 20. Gakidou E, Oza S, Vidal Fuertes C, i wsp.: Improving Child Survival through Environmental and Nutritional Interventions: The importance of targeting interventions toward the poor. Journal of the American Medical Association. 2007; 16: 1876 1887. 21. http://www.wos.org.pl/swiat/problem-glodu-naswiecie-i-jego-przyczyny.html 22. Wojtyła A, Biliński P, Bojar I, i wsp. Zaburzenia odżywiania u polskich gimnazjalistów. Problemy Higieny i Epidemiologii. 2011, 92 (2): 343-350. 23. Bulik CM, Reba L, Siega-Riz AM, i wsp.: Anorexia nervosa: definition, epidemiology, and cycle of risk. Int J Eat Disord. 2005; 37 Suppl: S2-9. 24. Zuckerman DM, Colby A, Ware NC, i wsp.: The Prevelance of bulimia among college students. Am J Public Health 1986, 76 (9): 1135-1137 25. Crow S.J, Peterson, C.B, Swanson, S.A, i wsp.: Increased mortality in bulimia nervosa and other eating disorders. American Journal of Psychiatry. 2009; 166: 1342-1346. 26. Jodkowska M, Woynarowska B, Oblacińska A. Test przesiewowy do wykrywania zaburzeń w rozwoju fizycznym u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Materiały metodyczne dla pielęgniarek szkolnych oraz lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. Wydawnictwo Ezdorat, Warszawa, 2007. 27. Flodmark C.E, Lissau I, Moreno L.A, i wsp.: New insights into the field of children and adolescents obesity: the European perspective. Int J Obes Relat Metab Disord. 2004; 28: 1189-96. 28. Wojtyła K. Zachowania zdrowotne dzieci szkół podstawowych i ich rodziców na przykładzie uczniów klas V i VI z powiatu miasta Kalisz i powiatu kaliskiego. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Medyczny 51
im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Katedra i Zakład Fizjologii. Poznań, 2012. 29. Golec J, Czechowska D, Masłoń A, i wsp. Ocena uwarunkowań występowania nadwagi i otyłości w wybranych grupach młodzieży. Ostry Dyżur. 2013; 6: 132-137. 30. Mikoś M, Mikoś M, Mikoś H, i wsp. Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Nowiny Lekarskie. 2010; 79: 397 402. 31. Cole T.J, Bellizzi M.C, Flegal K.M, i wsp.: Establishing a standard definition for child overweight and obesity worldwide: international survey. BMJ. 2000; 320: 1240-3. 32. Olszanecka-Glinianowicz M, Małecka-Tendera E, Matusik P, i wsp. Otyłość, nadwaga i niedobór masy ciała u dzieci śląskich w wieku 7-9 lat. Endokrynol. Pediat. 2004; (3): 1-4. 33. Mazur A, Małecka-Tendera E, Lewin-Kowalik J. Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa podkarpackiego. Pediatr. Pol. 2001; 76: 743-748. 34. Bączyk I, Sawicka N, Gutaj P, i wsp. Analiza nawyków żywieniowych dzieci miejskich w wieku 10-12 lat z województwa wielkopolskiego. Pediatr. Współ. Gastroenterol. Hepatol. Żyw. Dziecka. 2010; 12 (3): 113-116. 35. Stankiewicz M. Pieszko M, Śliwińska A, i wsp. Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2010; 6 (2): 59-66. 36. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A. Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa. 2011. 37. Kułaga Z, Litwin M, Tkaczyk M, i wsp.: Polish 2010 growth reference for school-aged children and adolescents. Eur. J. Pediatr. 2011; 170: 599 609. 38. Korzycka-Stalmach M, Mikiel-Kostyra K, Jodkowska M, i wsp. Samoocena masy ciała 13-latków w zależności od wskaźnika masy ciała rodziców. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2012; 8 (2): 53 58. 39. Witanowska J, Obuchowicz A, Warmuz-Wancisiewicz A. Wpływ czynników rodzinnych i środowiskowych na stan odżywienia dzieci przed okresem pokwitania, mieszkających na Górnym Śląsku. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2007; 3 (3): 39 44. 40. Zadworna-Cieślak M, Ogińska-Bulik N. Zachowania zdrowotne młodzieży uwarunkowania podmiotowe i rodzinne. Wyd. Dyfin. Warszawa 2011. 41. Maher E.J, Guanghui L, Cater L, i wsp.: Preschool child care participation and obesity at the start of kindergarden. Pediatrics. 2008; 122: 322-330. 42. Jarosz M, Szponar L, Rychlik E, Wierzejska R. Woda i elektrolity (W): Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. Jarosz M. (red.) Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa. 2012: 143-153. Adres do korespondencji: Paweł Jonczyk Zakład Patofizjologii Katedry Patofizjologii i Endokrynologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, Pl. Traugutta 2, 41-800 Zabrze, e-mail: pawel_jonczyk@o2.pl 52