Ukraiński kryzys gazowy 2009 a polityka energetyczna państw bałkańskich

Dominik Smyrgała Collegium Civitas Ukraiński kryzys gazowy 2009 a polityka energetyczna państw bałkańskich Wstęp Niniejszy artykuł traktuje o radykalnej zmianie w polityce energetycznej państw bałkańskich, która zaszła w ciągu ostatnich dwóch lat. Jej główną przyczyną był kryzys gazowy na Ukrainie w styczniu 2009 r. Na zmianę wpływ miała również trwająca od pewnego czasu rewolucja technologiczna w zakresie wydobycia i transportu gazu ziemnego. W pierwszej części tekstu zostaną przedstawione podstawowe informacje o kryzysie i wspomnianych przełomach technologicznych. W dalszej części zaprezentowany będzie ich wpływ na dwa najważniejsze projekty gazociągowe w regionie (Gazprom i Nabucco) oraz na politykę energetyczną Bułgarii i Chorwacji, która w badanym okresie uległa znaczącym zmianom. Kryzys Negocjacje dotyczące rozwiązania problemu płatności między ukraińskim operatorem gazociągów NaftoHaz a rosyjskim Gazpromem zaczęły się późną jesienią 2008 r. Wobec braku porozumienia, 1 stycznia 2009 r. Gazprom zmniejszył dostawy gazu ziemnego do ukraińskiej sieci przesyłowej, w dniu 7 stycznia na okres 13 dni całkowicie je przerywając. Wywołało to poważny kryzys energetyczny w państwach, do których surowiec docierał właśnie za pośrednictwem Ukrainy. Wśród nich znalazły się właściwie wszystkie państwa bałkańskie, na teren których rosyjski gaz dostarczany jest bezpośrednio z Ukrainy przez punkt graniczny w Izmaile (gazociąg Braterstwo), a także pośrednio przez rurociągi biegnące przez Węgry i Austrię (Sojusz i Transgas). Ostatecznie w wyniku negocjacji i przy zaangażowaniu Unii Europejskiej dostawy zostały przywrócone, niemniej jednak przez dwa tygodnie odbiorcy rosyjskiego gazu znajdowali się

176 DOMINIK SMYRGAŁA w bardzo trudnej sytuacji. Przerwa ta jednoznacznie pokazała zagrożenia wynikające z braku dywersyfikacji źródeł surowców energetycznych 1. W Bułgarii, Serbii i Chorwacji doszło do znacznego ograniczenia bądź całkowitego wstrzymania produkcji przemysłowej w zakładach korzystających z gazu ziemnego. Serbia z własnego wydobycia pokrywa jedynie 10% zapotrzebowania na surowiec, w związku z tym całość produkcji przeznaczono na rynek odbiorców indywidualnych, choć i to nie wystarczało. W dwóch z wymienionych państw, a także w Bośni i Hercegowinie, kryzys bardzo poważnie odczuli także mieszkańcy, na skutek ograniczenia bądź całkowitego przerwania dostaw ciepła. W Sarajewie przez pewien czas 70 000 mieszkań pozostawało bez ogrzewania. W zimowych warunkach było to szczególnie uciążliwe. W Bułgarii problemy spowodowane były daleko idącymi zaniedbaniami i brakiem nawet obowiązkowych rezerw paliw alternatywnych w stosunku do gazu ziemnego (mazut), co spowodowało poważne przestoje w przemyśle i kłopoty dla ludności 2. Stosunkowo najłagodniej kryzys przebiegał w Rumunii, która posiada własne magazyny gazu i w zaledwie 1/3 jest zależna od importu surowca z Rosji. Względnie dobrze poradziła sobie także Chorwacja, która zależna jest od importu rosyjskiego w 50%, ale dzięki zintegrowaniu z systemem przesyłowym Austrii, Niemiec, Węgier i Włoch relatywnie łatwo udało się ustanowić awaryjne dostawy. Także Rumunia, posiadająca częściową dywersyfikację i pewną wielkość wydobycia krajowego, również była w stanie wesprzeć sąsiadów. Wiodącą rolę odegrały tutaj koncerny MOL (węgierski) i EON (niemiecki). Szczególnie ciekawy był przypadek Serbii, która mimo trudnej sytuacji własnej, z przyczyn politycznych zdecydowała się wesprzeć dostawami Bośnię i Hercegowinę. Pewne ilości surowca udało się także pozyskać z Turcji, zasilanej także podmorskim rosyjskim gazociągiem Błękitny Potok 3. Początkowo komentarze polityczne w państwach bałkańskich były raczej wstrzemięźliwe, jednak z pewnością kryzys przyczynił się do ożywienia debaty na temat bezpieczeństwa energetycznego. W efekcie doszło do dość poważnych zmian w już istniejących projektach, pojawiły się także nowe pomysły na dywersyfikację dostaw nośników energii. 1 O. Sushko, I. Chifu, O. Nantoi, RUSSIA-UKRAINE 2009 GAS CRISIS: Comparative view from Kyiv, Bucharest and Chisinau, http://www.cpc-ew.ro/pdfs/gaz_book.pdf (13.06.2011). 2 J. Crombois, The Gas Crisis in the Balkans, Contemporary Review 2009, t. 291. 3 Predsednik Vlade: nastavljen interventni uvoz plina iz Njemačke, Hina 16.01.2009, http:// www.vlada.hr/naslovnica/novosti_i_najave/2009/sijecanj/predsjednik_vlade_nastavljen_interventni_uvoz_plina_iz_njemacke (26.10.2011); Serbia Gas Offer Warms Bosnia Homes, Hearts, http://www.balkaninsight.com/en/article/serbia-gas-offer-warms-bosnia-homes-hearts (14.06.2011).

Polityka 177 Przełom technologiczny: gaz łupkowy i LNG Czynnikiem sprzyjającym zmianom w polityce energetycznej państw bałkańskich w dwóch ostatnich latach było pojawienie się na rynku dużych ilości gazu łupkowego i coraz szybszy rozwój technologii skraplania gazu ziemnego (Liquefied Natural Gas LNG). Pierwsze zjawisko spowodowało znaczne zmiany w strukturze handlu surowcem. Przede wszystkim największy konsument błękitnego paliwa, czyli Stany Zjednoczone, uruchomił własną produkcję gazu ziemnego pozyskiwanego z łupków bitumicznych i stał się eksporterem netto, podczas gdy do 2009 r. był importerem tego surowca. Spowodowało to pojawienie się na rynku znacznej objętości gazu, co w konsekwencji doprowadziło do spadku jego cen. Ponadto zaczęły się pojawiać wiarygodne informacje, że w innych państwach, w tym w Polsce, odkryto znaczne złoża tego surowca 4. Po drugie, na świecie i w Europie stale wzrastała liczba terminali LNG, dzięki którym pojawiły się realne możliwości sprowadzania surowca drogą morską. Dotychczas transport gazu ziemnego był możliwy właściwie jedynie przy pomocy rurociągów. Rozwój technologii skraplania gazu ziemnego oznaczał większą elastyczność klientów i możliwość dywersyfikacji źródeł importu błękitnego paliwa 5. South Stream (Południowy Potok, Gazociąg Południowy) Po kryzysie gazowym rosyjska polityka energetyczna w regionie, w tym jej sztandarowy projekt South Stream, zaczęła się spotykać z coraz większymi problemami, mimo że akces do projektu deklarowało coraz więcej państw. Wprawdzie początkowo podpisywano kolejne porozumienia, m.in. z centrolewicowym rządem bułgarskim 28 kwietnia 2009 r., podczas wizyty premiera Sergeja Staniszewa w Moskwie, ale już wkrótce, wraz z wygranymi przez prawicę wyborami, sytuacja miała się zmienić. 14 listopada tego samego roku podpisano z kolei umowę o budowie słoweńskiego odcinka gazociągu. Jednocześnie Federacja Rosyjska próbowała przedstawić partnerom jak najkorzystniejsze ekonomicznie warunki współpracy tak, aby tylko powstrzymać 4 Więcej o znaczeniu gazu łupkowego dla światowej gospodarki na stronie konferencji Shale Gas. Optymalne wykorzystanie nowego źródła energii w Europie, która odbyła się 18 maja 2011 r. na Politechnice Warszawskiej, zob. http://www.shale-gas.itc.pw.edu.pl/ (13.06.2011). 5 Szerzej o znaczeniu gazu skroplonego na stronie spółki Polskie LNG, budującej polski terminal LNG w Świnoujściu, zob. http://www.polskielng.pl/nc/lng.html (13.06.2011).

178 DOMINIK SMYRGAŁA rozwój konkurencyjnych projektów, zwłaszcza Nabucco, ze względu na spadający poziom zaufania partnerów 6. 12 stycznia 2010 r. w Budapeszcie podpisano umowę między Węgierskim Bankiem Rozwoju a Gazpromem, na mocy której powołano spółkę joint venture, która ma budować węgierski odcinek gazociągu. Zarazem jednak, wraz z objęciem teki premiera przez Viktora Orbana, asertywność Budapesztu względem Moskwy jeszcze się umocniła. Między innymi w maju 2011 r. rząd węgierski zmusił do odsprzedaży udziałów w narodowym koncernie MOL rosyjski Surgutnieftgaz 7. Do projektu South Stream przystąpiła także 2 marca Chorwacja, ale jak to zostanie jeszcze pokazane, bez zbytniego entuzjazmu i planując jednocześnie liczne projekty dywersyfikacyjne 8. Widząc spadające zainteresowanie projektem, Rosjanie podejmowali próby zainteresowania nim innych państw, wcześniej nieuwzględnianych, m.in. Rumunii. Taką propozycję złożył wiceprezes Gazpromu Aleksander Miedwiediew 17 lutego 2010 r. podczas swojej wizyty w Bukareszcie dzień po tym, jak niepowodzeniem zakończyły się jego rozmowy w Sofii. Rosjanie spodziewali się podpisania umów przedłużających istniejące kontrakty gazowe oraz finalizujących budowę South Stream, do tego jednak nie doszło. Natomiast Bułgaria już w trzy tygodnie później podpisała porozumienie o przystąpieniu do jednego z rurociągów wchodzących w skład Południowego Korytarza Gazowego ITGI (Italy Turkey Greece Interconnector). Wobec tak zdecydowanej postawy Sofii wiceprezes Miedwiediew oznajmił w czerwcu, że Gazprom rozważa zmianę trasy gazociągu tak, aby ominąć Bułgarię. Niejako w odpowiedzi, podczas wizyty prezydenta Serbii Borisa Tadicia w Warnie, Belgrad i Sofia stwierdziły, że chcą decydować o wytyczeniu trasy gazociągu na własnym terytorium. Ostatecznie porozumienie o powołaniu rosyjsko-bułgarskiej spółki, która miałaby się podjąć budowy gazociągu osiągnięto dopiero w listopadzie 2010 r., a i tak nie przesądza ono o budowie tegoż 6 България и Русия се договориха за Южен поток, http://www.dnevnik.bg/bulgaria/2009/04/28/711642_bulgariia_i_rusiia_se_dogovoriha_za_jujen_potok/, (14.06.2011); [epa], Słowenia przystępuje do South Streamu, BEST 2009, nr 39; V. Socor, Sochi Agreements and Aftermath Deflate South Stream Hype (Part Two), Eurasia Daily Monitor 2009, nr 102, http:// www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_news%5d=35048. 7 [boc], Węgiersko-rosyjska spółka do budowy South Stream, BEST 2010, nr 3; Rosjanie nie mają już MOLa, http://nafta.wnp.pl/rosjanie-nie-maja-juz-akcji-mol-a,140971_1_0_0.html (11.06.2011). 8 Premijer Putin: Premijerka Kosor stigla u Rusiju u pravom trenutku, Hina 02.03.2010,. http://www.vlada.hr/hr/naslovnica/novosti_i_najave/2010/ozujak/premijer_putin_premijerka_kosor_stigla_u_rusiju_u_pravom_trenutku/%28back%29/temu (29.10.2011).

Polityka 179 gazociągu. Stąd też niejako awaryjnie Gazprom poszukiwał możliwości włączenia w projekt Rumunii, o czym świadczy umowa między prezesem Gazpromu Aleksiejem Millerem i ministrem energetyki Rumunii Adrieanem Videanu, podpisana 16 czerwca 2010 r. 9 Wszystkie te niepowodzenia powodowały, że Gazprom zaczął rozważać zmianę strategii ekspansji na Bałkanach zamiast budowy podmorskiego odcinka gazociągu po dnie Morza Czarnego, wzniesione zostałyby terminale LNG w Rosji i Bułgarii bądź Rumunii. Oczywiście ma to swoje racje ekonomiczne, ale z pewnością bardzo zmniejszyłoby kontrolę Gazpromu nad dostawami błękitnego paliwa, ponieważ nie miałby monopolu i nie kontrolowałby terminali 10. W początkach 2011 r. Gazprom podjął próby lobbowania za uznaniem South Stream za strategiczny projekt UE, jednak bez większych efektów, a zorganizowana pod koniec maja prezentacja promocyjna w Brukseli przyniosła skutek odwrotny do oczekiwanego. Wątpliwości co do wiarygodności rosyjskich partnerów, zwłaszcza w zakresie gwarancji dostaw i posiadania wystarczającej ilości surowca, jeszcze się pogłębiły. Ostatnim znaczącym sukcesem Gazpromu było zatem przyjęcie Planu Działania ws. budowy serbskiego odcinka South Stream wspólnie z Srbijagas 11. Nabucco Ukraiński kryzys gazowy i spadek zaufania wobec Rosji spowodowały ponowne zainteresowanie projektem Nabucco. Już w styczniu 2009 r. w Budapeszcie odbyła się konferencja poświęcona temu projektowi z udziałem przedstawicieli wszystkich państw Europy Środkowej. W sierpniu tego samego roku z wizytą w Bułgarii przebywał prezydent Turkmenistanu Gurbanguly Berdimuhamedow. Rozmawiano o dostawach gazu ziemnego, strona turkmeńska zobowiązała się 9 [dab], Rumunia w South Stream?, BEST 2010, nr 8; idem, Bułgarsko-rosyjskie trudne negocjacje gazowe, BEST 2010, nr 8; idem, Bułgaria bliżej połączenia z gazociągiem ITGI, BEST 2010, nr 10; Tadić: Snažna podrška Bugarske evropskoj integraciji Srbije, Tanjug 06.08.2010,. http://www.predsednik.rs/mwc/default.asp?c=304500&g=20100806194259&lng=lat&hs1=0 (26.10.2011). 10 Russia Mulls LNG Alternative to South Stream, http://www.lngworldnews.com/russiamulls-lng-alternative-to-south-stream/ (11.06.2011). 11 V. Socor, South Stream s Credibility Problems Deepen After Brussels Promotional Event, Eurasia Daily Monitor 2011, nr 107, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ ttnews%5btt_news%5d=38008&chash=40e8b17a7b3c5b530a5d8748f084f480 (12.06.2011); Gazprom, Srbijagas Sign Action Plan to Implement South Stream to Serbia, http://www.lngworldnews.com/gazprom-srbijagas-sign-action-plan-to-implement-south-stream-in-serbia/, (12.06.2011).

180 DOMINIK SMYRGAŁA dostarczać co najmniej 2 mld m³ surowca rocznie poprzez infrastrukturę rurociągu Nabucco 12. Jednocześnie udziałowcy projektu lobbowali w Brukseli za uznaniem go za projekt unijny o znaczeniu strategicznym. Wobec niepewności rosyjskich gwarancji posiadania na eksport wystarczającej ilości surowca, działania te okazały się skuteczne. Jednak sami zdeklarowani uczestnicy projektu zaczęli mieć wątpliwości i proponowali inne rozwiązania. Przykładem może być azerski pomysł na interkonektor gazowy w basenie Morza Czarnego (AGRI, interkonektor CNG z Bułgarią). Główni urzędnicy Komisji Europejskiej odpowiedzialni za energetykę w dalszym ciągu promowali mimo wszystko projekt gazociągu. W styczniu 2011 r. w Baku i Aszchabadzie przebywali Günther Oettinger i José Manuel Barroso. Ich wizyta zaowocowała deklaracją pełnego wsparcia dla projektu Nabucco ze strony azerskiego państwowego koncernu energetycznego SOCAR 13. Najpoważniejszymi konkurentami dla Nabucco są projekty IAP (Ionian- Adriatic Pipeline) i TAP (Trans-Adriatic Pipeline). Te szlaki przesyłowe mają dostarczać gaz z terytorium Turcji (pochodzący z Rosji, basenu Morza Kaspijskiego, a także być może Egiptu i Iranu) do Włoch, Albanii i nadmorskich republik byłej Jugosławii (Czarnogóry, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny). Oba projekty wpisują się w tzw. Południowy Korytarz Gazowy, który ma być jednym z filarów strategii bezpieczeństwa energetycznego UE. W lutym i kwietniu do projektu przystąpiły odpowiednio Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina. Jeśli planowane połączenia zostaną wybudowane, poprawi to bezpieczeństwo energetyczne tych państw. Są to poniekąd projekty konkurencyjne również dla Gazociągu Południowego. Prawdopodobieństwo ich realizacji wzrosło, odkąd 12 M. Bocian, M. Szpala, Nowe koncepcje bezpieczeństwa energetycznego państw Europy Środkowej i Bałkanów, BEST 2009, nr 4; [boc], Turkmenistan i Bułgaria o gazie i Nabucco, BEST 2009, nr 29; V. Socor, Gazprom Seduces Romania With South Stream, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 118, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews%5btt_news%5d=36503&tx_ttnews%5bbackpid%5d=484&no_cache=1 (26.10.2011). 13 V. Socor, Nabucco Project Stakeholders Look Forward to Leadership in Brussels, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 22, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_ news%5d=35994 (26.10.2011); idem, EU Supports Nabucco Against South Stream, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 149, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_ news%5d=36706 (26.10.2011); idem, Black Sea LNG Project Draws on Gas from Azerbaijan, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 165, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ ttnews%5btt_news%5d=36848&tx_ttnews%5bbackpid%5d=484&no_cache=1 (26.10.2011); Official visit to Azerbaijan and Turkmenistan, 13 15 January, http://ec.europa.eu/commission_2010-2014/president/news/speeches-statements/2011/01/20110113_speeches_1_en.htm, (14.06.2011); Commission and Azerbaijan sign strategic gas deal, Europa Press Release IP/11/30 13.01.2011 (26.10.2011).

Polityka 181 Turkmenistan zadeklarował dla projektów wchodzących w skład Korytarza 40 mld m³ gazu ziemnego rocznie 14. 6 maja 2011 r. konsorcjum budujące gazociąg ogłosiło, że o kolejny rok opóźni się jego budowa i zacznie się nie wcześniej niż w 2013 r., mimo że projekt uzyskiwał coraz silniejsze poparcie polityczne państw weń zaangażowanych. Zaczęły się pojawiać głosy, że być może najlepszym pomysłem byłoby włączenie go w projekt Południowego Korytarza Gazowego 15. Zmiany w polityce energetycznej Chorwacji Ukraiński kryzys gazowy spowodował daleko idące zmiany w polityce energetycznej Chorwacji. Wprawdzie pracowano nadal nad projektem South Stream oraz rewersem ropociągu Adria, jednak zaczęły się pojawiać nowe pomysły na sprowadzanie gazu ziemnego, w tym proponowany już wcześniej projekt budowy chorwackiego terminala LNG na wyspie Krk, który w 2010 r. uzyskał zgodę środowiskową 16. 16 grudnia 2010 r. chorwacka spółka Prirodni Plin podpisała kontrakt na dostawy gazu z włoską ENI. Faktycznie oznaczało to rezygnację z dostaw Gazpromu, ponieważ umowa z rosyjskim koncernem wygasała zaledwie dwa tygodnie później. Skutki takiej decyzji były dwa. Po pierwsze był to dowód, że Chorwacja nie ufa Gazpromowi. Mimo więc dobrej oficjalnej współpracy przy budowie gazociągu South Stream, Chorwacja w praktyce nie byłaby jego odbiorcą. Po drugie, podpisany kontrakt można uznać za sygnał poważnego traktowania budowy terminalu gazu skroplonego na wyspie Krk 17. 25 stycznia 2011 r. na spotkaniu ministerialnym Grupy Wyszehradzkiej w Bratysławie dyskutowany był projekt utworzenia wielkiego korytarza gazowego na osi północ południe. Podkreślono jego znaczenie dla bezpieczeństwa 14 [dab], Bośnia i Hercegowina oraz Chorwacja w Południowym Korytarzu Gazowym?, BEST 2011, nr 14; V. Socor, Turkmenistan Encourages Trans-Caspian Gas Pipeline, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 221, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_ news%5d=37267 (29.10.2011). 15 [agł], Problemy Nabucco zwiększają szanse na fuzję w ramach Południowego Korytarza, BEST 2011, nr 16; V. Socor, Nabucco Project Adds Options For Gas Producers And Consumers, Eurasia Daily Monitor 2011, nr 56, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5btt_news%5d=37677&tx_ttnews%5bbackpid%5d=512 (26.10.2011). 16 Zahvat izgradnje terminala za ukapljeni prirodni plin na Krku prihvatljiv za okoliš, Hina 25.03.2010, http://www.nacional.hr/clanak/80466/zahvat-izgradnje-terminala-za-ukapljeniprirodni-plin-na-krku-prihvatljiv-za-okolis (29.10.2011); więcej o projekcie Adria LNG na stronie spółki, która buduje terminal, http://www.adria-lng.hr, (14.06.2011). 17 [MarSz], Chorwacja rezygnuje z monopolu Gazpromu, BEST 2010, nr 42.

182 DOMINIK SMYRGAŁA energetycznego państw Grupy. Projektowi sprzyjają okoliczności techniczne. W ostatnich latach otwarto interkonektory gazowe między Węgrami a Chorwacją oraz Polską a Czechami. Gotowe są także umowy dotyczące budowy stosownych połączeń między Słowacją a Węgrami i Polską. Oznaczałoby to, że bez większych problemów możliwe będzie połączenie budowanego w Świnoujściu terminala LNG z jego odpowiednikiem w Chorwacji na wyspie Krk 18. Pomysły te w Moskwie zostały prawdopodobnie odebrane jako zagrożenie, czego najlepszym znakiem może być ofensywa dyplomatyczna, jaką rosyjskie władze rozpoczęły wobec Chorwacji w kwietniu 2011 r. W Zagrzebiu miał miejsce cały szereg wizyt rosyjskich dyplomatów, polityków i przedstawicieli koncernów naftowych, których celem było przyciągnięcie tego państwa z powrotem w orbitę rosyjskich wpływów energetycznych 19. Strategia energetyczna Bułgarii Niewątpliwie po zakończeniu ukraińskiego kryzysu gazowego nową dynamiką zaczęły odznaczać się bułgarskie działania na rzecz dywersyfikacji dostaw energii i zmniejszenia stopnia uzależnienia od importu z obszaru Federacji Rosyjskiej. Powyżej wspomniano już o oporze, jaki pojawił się przy okazji negocjacji dotyczących gazociągu South Stream, ale nie był to jedyny przypadek nieufności wobec tradycyjnego sojusznika, jakim była Rosja. Przed kryzysem gazowym wydawało się, że ze wszystkich projektów dotyczących ominięcia rurociągami zatłoczonych cieśnin tureckich, koncepcja budowy ropociągu z Burgas do Alexandroupolis w Grecji jest najbardziej zaawansowana, a ze względu na stosunkowo nieliczne przeszkody techniczne zostanie szybko zrealizowana. BAP miał być jednym z tych projektów, które odciążyłyby tranzyt ropy naftowej przez cieśniny tureckie, a zarazem dawałby wyjście rosyjskiemu surowcowi na rynki światowe. Tymczasem jednak w następstwie kryzysu gazowego z 2009 r. oraz zmian w rządzie bułgarskim rurociąg ten prawdopodobnie nigdy nie powstanie. 11 czerwca 2010 r. premier Bojko Borisow oznajmił, że Bułgaria wycofuje się z projektu, poddając przy okazji krytyce także South Stream i budowę na ówczesnych zasadach elektrowni atomowej w Belene 20. 18 [grosz], Korytarz gazowy Północ Południe priorytetem Grupy Wyszehradzkiej, BEST 2011, nr 4. 19 V. Socor, Croatia Hesitates Between EU and Russia on Energy Policy, Eurasia Daily Monitor 2011, nr 71, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews%5btt_news% 5D=37782&cHash=be892f49c69b2689c7a8edfba913d7ab (29.10.2011). 20 V. Socor, Bulgarian Government Disavows Three Russian Energy Projects, Eurasia Daily Monitor 2010, nr 114, http://www.jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews%5btt_ news%5d=36491&tx_ttnews%5bbackpid%5d=484&no_cache=1 (29.10.2011).

Polityka 183 Sofia już w 2009 r. zaczęła poszukiwać alternatywnych źródeł dostaw gazu ziemnego. O chęci przyłączenia się do Nabucco lub ITGI wspomniano już wcześniej. Pojawił się także pomysł AGRI (Azerbaijan Georgia Romania Interconnector), czyli uruchomienie dostaw gazu ziemnego przez Morze Czarne. Został on zaproponowany przez Baku w drugiej połowie 2010 r. Niewątpliwie przedsięwzięcie nie byłoby możliwe do pomyślenia ani tym bardziej do zrealizowania, gdyby nie dynamicznie rozwijająca się technologia skroplonego gazu ziemnego, która wraz z pojawieniem się technik eksploatacji złóż gazu łupkowego zrewolucjonizowała światowy rynek surowca. Założenia techniczne projektu to dostarczenie rurociągiem gazu z terminalu Sangaczal w Azerbejdżanie do portu w Kulevi w Gruzji, gdzie byłby on skraplany i następnie transportem morskim dostarczany do terminalu w Konstancie w Rumunii. Realizacja projektu ma pochłonąć od 4 do 6 mld EUR, zaś jego roczny przesył ma sięgać 8 mld m³ gazu ziemnego. 14 września 2010 r. na specjalnym spotkaniu prezydentów tych państw w Baku podpisano memorandum o powołaniu podmiotu, który miałby zrealizować projekt. Budowy infrastruktury ma się podjąć międzynarodowe konsorcjum stworzone przez rumuński Romgaz, azerski SOCAR i gruziński GOGC. W 2011 r. gotowość do udziału w projekcie zgłosiły także Węgry. Uczestnictwo tego ostatniego państwa w projekcie byłoby o tyle ułatwione, że 14 października 2010 r. otwarto interkonektor gazowy Segedyn Arad, łączący systemy gazowe Węgier i Rumunii. Oznacza to, że oba państwa nie tylko mogą się wspierać dostawami surowca w sytuacjach kryzysowych, ale także ewentualne dodatkowe ilości gazu pojawiające się w Rumunii będą mogły być reeksportowane dalej 21. Kolejnym przykładem zabiegów dywersyfikacyjnych jest projekt budowy interkonektora gazowego Azerbejdżan Gruzja Morze Czarne Bułgaria, który z technicznego punktu widzenia jest zbliżony do wymienionego już wyżej AGRI, z jednym zastrzeżeniem. W tym przypadku gaz nie ma być transportowany w postaci skroplonej, lecz sprężonej (CNG Compressed Natural Gas). Pierwsze rozmowy na ten temat odbyły się w Sofii 13 listopada 2009 r. podczas wizyty prezydenta Azerbejdżanu Ilhama Alijewa 22. 29 stycznia 2010 r. Bułgaria i Turcja podpisały memorandum o współpracy w dziedzinie energii, obejmujące m.in. współudział Bułgarii w budowie terminalu LNG w Turcji, którym również Bułgaria miałaby importować gaz ziemny. 21 M. Bocian, Konektory gazowe i terminale LNG priorytetem państw Europy Środkowej i Bałkanów, BEST 2010, nr 35; Bulgarian president keen on Azerbaijan s LNG, http://www. news.az/articles/economy/30998 (14.06.2011). 22 [dab], Bułgaria bliżej azerskiego gazu, BEST 2009, nr 39.

184 DOMINIK SMYRGAŁA Ostateczne porozumienie o integracji systemów przesyłu gazu ziemnego zostało podpisane 10 czerwca 2011 r. 23 1 czerwca 2011 r. rząd Bułgarii ogłosił nową strategię energetyczną. Przewiduje ona m.in. dalszy rozwój energetyki nuklearnej (a więc wbrew naciskom i presji, która pojawiła się po katastrofie w Fukushimie) oraz zwiększenie udziału energii ze źródeł odnawialnych (w praktyce podwojenie udziału zielonej energii z 8 do 16% do 2020 r.). Mowa w nim także o budowie interkonektorów i terminali LNG/CNG oraz rozbudowie elektrowni atomowej w Kozłoduju, bądź budowie nowej w Belene. Ten ostatni projekt przez długi czas znajdował się w impasie, ponieważ rząd Bułgarii dążył do wynegocjowania satysfakcjonujących go warunków budowy z francuskimi i niemieckimi koncernami energetycznymi oraz rosyjskim Rosatomem, który ma być dostawcą surowca. Do przełomu w negocjacjach doszło 30 listopada 2010 r., niemniej później katastrofa w Fukushimie spowodowała jego ponowne opóźnienia. Doszło także do poważnych rozbieżności w związku z płatnością za budowę instalacji między rządem Bułgarii a Rosatomem 24. Wnioski Ukraiński kryzys gazowy z 2009 r. przyniósł znaczące zmiany w zakresie postrzegania zagadnień związanych z bezpieczeństwem energetycznym na Bałkanach. Wyraźnie da się zauważyć daleko idącą utratę zaufania względem dostaw z obszaru Federacji Rosyjskiej i szukanie alternatywnych źródeł nośników energii, zwłaszcza gazu ziemnego. Wprawdzie w niektórych państwach (Serbia) rosyjski projekt South Stream postępuje bez większych przeszkód, jednak w innych pojawili się konkurenci lub nastąpiła zmiana preferowanych rozwiązań (przeważnie na rzecz Nabucco). Prowadzi to do sytuacji, w której powstanie South Stream staje pod coraz większym znakiem zapytania, a w przypadku odcinka morskiego głośno mówi się już o zastąpieniu go przez terminale LNG. Prawdopodobnie najbardziej radykalny jest przypadek Bułgarii, która nie tylko kwestionuje budowę South Stream, ale także stawia pod znakiem zapytania inne wspierane przez Rosję projekty energetyczne (BAP, elektrownia atomowa w Belene), a do tego próbuje włączyć się w różne projekty, nieuwzględniające Rosji, np. interkonektor gazowy z Azerbejdżanem czy projekt ITGI. 23 България и Турция подписаха споразумение за свързване на двете газопреносни системи, http://www.bulenergynews.org/?p=5452&lang=bg, (14.06.2011). 24 [dab], Bułgaria: Strategia energetyczna podkreśla rolę atomu oraz odnawialnych źródeł energii, BEST, nr 20; Rosatom: Bulgaria s Belene NPP to Cost EUR 8 B, Let s Get It Started http://www.novinite.com/view_news.php?id=126618 (14.06.2011).

Polityka 185 Rumunia, chociaż wykazuje zainteresowanie projektem South Stream, także szuka alternatyw. Świadczy o tym otwarcie interkonektora z Węgrami i promocja azerskiego projektu AGRI. Poważną woltę daje się także zauważyć w przypadku Chorwacji. Pomysł budowy własnego terminala LNG, a także interkonektora z Węgrami, przez co może powstać sieć połączeń sięgająca polskiego gazoportu w Świnoujściu, może doprowadzić do poważnej zmiany geopolitycznej w Europie Środkowo- Wschodniej. Możliwość powstania osi transportowej północ południe, negującej dotychczasową logikę wschód zachód, z dwoma punktami wejścia (Świnoujście, Krk), może znakomicie poprawić bezpieczeństwo energetyczne państw regionu. Symptomatyczne było nieprzedłużenie umowy z Gazpromem, zaś budowa w ramach Południowego Korytarza Gazowego rurociągów TAP i IAP nie tylko może zagrozić Nabucco, ale przede wszystkim jest w stanie właściwie pogrzebać South Stream. Powyższą analizę można zatem kolokwialnie podsumować i stwierdzić, że kto mieczem wojuje, od miecza ginie. Federacja Rosyjska, nadużywając polityki szantażu energetycznego, w efekcie znacznie zmniejszyła szanse powodzenia promowanych przez siebie projektów energetycznych na Półwyspie Bałkańskim. Summary The 2009 Ukrainian Gas Crisis and the Energy Policy in the Balkan States The article presents recent changes in the energy policy of the Balkan states after the Ukrainian-Russian gas dispute in January 2009. It is clear that the unexpected natural gas shortages in the middle of winter harmed the reputation of Gazprom and of the Russian Federation as a reliable supplier. As a consequence, the Balkan states (most notably Bulgaria and Croatia) took a series of actions aimed at securing their supplies of energy and becoming independent from the Russian imports. This does not mean that Gazprom or other Russian energy companies will not be able to trade in the Balkans, yet they will not be able to fully control the market there. The South Stream gas pipeline, the flagship project of Gazprom, is now seriously questioned and challenged due to the Nabucco and AGRI projects. The big Russian energy projects in Bulgaria, like the aforementioned South Stream, Burgas-Alexandroupolis Oil Pipeline (BAP) or the construction of a nuclear power plant in Belene, also face a lot of difficulties. Bulgaria, Croatia, Hungary and Romania seek their own chances by interconnecting their

186 DOMINIK SMYRGAŁA oil and gas systems with the neighbouring states. The Visegrad Group came up with the idea of building a pipeline system that will connect the Polish LNG terminal in Świnoujście with the Croatian one on the island of Krk. This would seriously change the geopolitics of natural gas trade in the East-Central Europe. In conclusion, the gas dispute in January 2009 probably did more harm than good when one considers Gazprom and the Russian strategy of expansion.