Andrzej Korona, doradca DGSA, Tel. 600 909 270, mail andrzej.korona@erg.pustkow.pl

Andrzej Korona, doradca DGSA, Tel. 600 909 270, mail andrzej.korona@erg.pustkow.pl CNG/LNG (metan sprężony/metan skroplony schłodzony) zastosowanie i perspektywy rozwoju. Transport drogowy LNG Gaz ziemny. Naturalne i czyste źródło energii. Pod pojęciem gazu ziemnego rozumie się mieszaninę gazów i par wydobywanych ze złóż podziemnych, których głównym składnikiem jest metan. Gaz ziemny jest tzw. pierwotnym źródłem energii co oznacza, że można go wykorzystywać nieomal w takim stanie w jakim został wydobyty bez potrzeby jego przetwarzania. W procesie technologicznego wzbogacenia gazu ziemnego następuje jedynie eliminacja z jego składu cząstek stałych, pary wodnej, związków siarki i innych substancji niepożądanych, które zanieczyszczają jego skład. Ekologiczne spalanie. Gaz ziemny należy do najczystszych nośników energii. Dzieje się tak, gdyż w wyniku spalania metanu powstaje dwutlenek węgla i woda, które nie zanieczyszczają środowiska. Obecność w spalinach niewielkich ilości substancji szkodliwych wynika z występowania w gazie ziemnym innych składników (np. azotu, helu, etanu), które w przypadku gazu wysokometanowego stanowią tylko kilka procent jego składu. Gdzie występuje gaz ziemny i jak się go wydobywa? Gaz ziemny znajduje się w złożach ropo-gazowych (rzadko czysto gazowych), które są naturalnymi zbiornikami. Zbiorniki takie składają się z warstwy porowatej lub silnie spękanej (np. piaskowce, wapienie), która zalega pomiędzy warstwami nieprzepuszczalnymi tzw. ekranami (np. łupki ilaste, sole). Poszukiwanie złóż gazu ziemnego i jego wydobycie odbywa się przy zastosowaniu nowoczesnych metod geofizycznych, pozwalających z dużą dokładnością zlokalizować warstwy gazonośne. Po określeniu położenia złoża wykonuje się specjalne odwierty, którymi następuje wydobycie gazu na powierzchnię ziemi. Wzbogacanie i rodzaje gazu ziemnego. Gaz ziemny po wydobyciu na powierzchnię ziemi jest oczyszczany z substancji niepożądanych i osuszany poprzez eliminację pary wodnej. W wyniku obróbki technologicznej powstaje stabilne jakościowo źródło energii o powtarzalnych parametrach, gwarantujące zawsze zbliżony skład chemiczny, a w efekcie zbliżone ciepło spalania. Jakość gazu ziemnego określają przepisy, a w szczególności Polska Norma (PN-87/C-96001). Występują dwa rodzaje gazu ziemnego: Gaz ziemny wysokometanowy, Seminarium Kraków 14 Maj 2009 1/42

Gaz ziemny zaazotowany. Transport gazu ziemnego do odbiorców. Po oczyszczeniu gaz ziemny trafia do sieci magistralnych, którymi pod wysokim ciśnieniem transportowany jest na znaczne odległości do miejscowości oraz dużych odbiorców przemysłowych. Zanim trafi on do sieci rozdzielczej i odbiorców indywidualnych, przechodzi przez stacje oraz punkty redukcyjne dostosowujące jego ciśnienie do aktualnych potrzeb odbiorców. Większość urządzeń gazowych znajdujących zastosowanie w gospodarstwach domowych pracuje pod niskim ciśnieniem (np. 20 mbar). Zużycie gazu ziemnego. Zapotrzebowanie na gaz ziemny w ciągu roku jest nierównomierne. Aby kompensować sezonowe nierównomierności w zapotrzebowaniu na gaz wykorzystuje się specjalne magazyny do jego przechowywania. W okresie zmniejszonego zużycia (wiosna-lato) gaz jest wtłaczany do tych magazynów, by w okresie jesienno-zimowym, gdy zapotrzebowanie jest znacznie wyższe, można go było pobierać w ilości odpowiadającej potrzebom. Magazyny gazu zabezpieczają również bezpieczeństwo dostawy do odbiorców, np. w okresie napraw gazociągu lub zmniejszonych dostaw od producentów. Możliwości składowania gazu ziemnego. Istnieje wiele możliwości składowania gazu ziemnego. Mniejsze ilości składowane są w naziemnych zbiornikach, magazynach rurowych lub specjalnych zbiornikach. Większe ilości gazu składowane są w podziemnych zbiornikach porowatych lub kawernach solnych. Zbiorniki porowate to podziemne formacje skalne, stanowiące najczęściej wyczerpane złoża gazu, ropy lub wody, które po odpowiednim zbadaniu i przygotowaniu nadają się do przechowywania gazu ziemnego. Z kolei kawerny, to podziemne komory, które powstały w podziemnych formacjach solnych, których objętość może dojść do 0,5 mln m³. W wyniku badań geofizycznych dokonuje się ustalenia dokładnego położenia oraz wielkości warstw solnych. Po stwierdzeniu przydatności złoża soli do utworzenia magazynu gazu ziemnego wykonuje się w odstępach około 250 m specjalne odwierty, przy pomocy których wypłukuje się ze złoża sól. Zwykle kawerny znajdują się na głębokości 600-1200 m pod powierzchnią ziemi. Proces powstawania kawern polega na zatłaczaniu wody poprzez odwierty, wypłukiwaniu soli, a następnie odprowadzeniu tzw. solanki, która może być wykorzystana np. w zakładach chemicznych. Terminologia Pojazdy zasilane gazem ziemnym są na całym świecie określane terminem NGV (Natural Gas Vehicles). Seminarium Kraków 14 Maj 2009 2/42

Na terenie całego kraju często spotykamy informację o tankowaniu samochodów gazem płynnym, w domu posiłek podgrzewamy na gazie ziemnym, a statki transportują do gazoportu gaz w postaci skroplonej. Dla osób nie będących specjalistami w tej dziedzinie należy się przypomnienie nazewnictwa; mamy mianowicie do czynienia z: gazem ziemnym - NG (Natural Gas), gazem ziemnym sprężonym - CNG (Compressed Natural Gas), gazem ziemnym skroplonym - LNG (Liquefied Natural Gas) (temp. - 163 C) gazem płynnym (propanem-butanem) - LPG (Liquefied Petroleum Gas). Co to jest CNG CNG - Compressed Natural Gas, czyli sprężony do 200-220 barów (czyli o ok. 75%) gaz ziemny, również wykorzystywany do napędzania pojazdów. Ze względu na tak wysokie ciśnienie przechowywania (ok. 10-krotnie wyższe niż w przypadku LPG), wypełnione nim zbiorniki (zazwyczaj cylindryczne, czasem również kuliste, wykonane ze stali, aluminium, tworzyw lub kompozytów) zajmują w samochodzie dużo miejsca, a zasięg mimo to jest ograniczony. Istotna różnica w stosunku do LPG polega na tym, że pomimo znacznej kompresji CNG pozostaje w stanie gazowym. Ze względu na zawartość metanu i wartość energetyczną, wyróżnia się dwie odmiany gazu ziemnego L i H (od ang. low i high, czyli niski i wysoki). Pierwszy zawiera 80-87% metanu i dostarcza 8,7-9,3 kwh/m 3, w wypadku odmiany H wartości te wynoszą, odpowiednio, 84-99% i 10-11,1 kwh/m 3. Wartości energetyczne paliw tradycyjnych to 9,84 kwh/m 3 dla oleju napędowego i 8,88 kwh/m 3 dla benzyny 95-oktanowej, co w praktyce oznacza, że 1 kg gazu ziemnego odpowiada 1,3 l ON lub 1,5 l benzyny. Użycie konkretnej odmiany CNG ma oczywiście wpływ na ekonomikę jazdy, jednak silnikowi jest wszystko jedno, jakie paliwo otrzyma. Czujniki elektroniczne automatycznie wykrywają bowiem skład paliwa i dostosowują do niego proporcje mieszanki. Zaletą CNG, oprócz porównywalnej z LPG (a nawet większej) przyjazności dla środowiska, tak jak w przypadku zwykłego autogazu jest bezpieczeństwo jego Seminarium Kraków 14 Maj 2009 3/42

użytkowania. Ze względu na naturalne właściwości (głównym składnikiem gazu ziemnego jest metan) rozprasza się on w powietrzu błyskawicznie, przez co zagrożenie zapłonem po uszkodzeniu zbiornika jest znikome. Ma na to wpływ także wysoka temperatura zapłonu, wynosząca aż 650 C. Również sposób przechowywania przyczynia się do zmniejszenia zagrożeń płynących z niekontrolowanego upływu. Butle na CNG muszą wytrzymywać ciśnienie rozrywające o wartości aż 600 barów, a system zaworów, podobnie jak w instalacjach LPG, czuwa nad odcięciem dopływu lub kontrolowanym wypuszczeniem gazu, zależnie od rodzaju zagrożenia. W szerszej perspektywie, CNG jest bezpieczne również z uwagi na przesyłanie go głównie za pomocą rurociągów, nie zaś cystern. Silniki napędzane CNG mogą uzyskiwać bardzo dobre parametry i wysoką kulturę pracy ze względu na wysoką liczbę oktanową tego gazu (130), zwłaszcza, jeśli wyposaży się je w układ recyrkulacji spalin, turbodoładowanie i katalizator trójdrożny. Może to jednak być okupione wysokim zużyciem paliwa i problemami z oddawaniem ciepła. Zasilanie gazem ziemnym powoduje także spadek poziomu hałasu silnika o ok. 3 db, czyli aż dwukrotnie i przez to gaz ten szczególnie nadaje się do napędzania autobusów w aglomeracjach miejskich. CNG można stosować, tak jak LPG, zarówno w jednostkach benzynowych, jak i wysokoprężnych, choć w wypadku tych drugich hamulcem jest niska opłacalność spowodowana koniecznością montażu iskrowego układu zapłonowego. Istnieją dwa rodzaje pojazdów zasilanych gazem ziemnym mono- i biwalentne. Pierwsze spalają wyłącznie CNG, ewentualnie wyposażone są w rezerwowe, najwyżej 15-litrowe zbiorniki z benzyną (przy czym nadal uważa się takowe za monowalentne). Pojazdy biwalentne dysponują standardowym zasilaniem benzynowym, a oprócz tego mają zainstalowany układ napędzania gazem. Światowymi potentatami w dziedzinie używania CNG jako paliwa są dziś Argentyna, Brazylia i Pakistan. W USA stosowanie go jest hojnie dofinansowywane przez władze (m. in. ulgi podatkowe, zwroty poniesionych na przeróbkę kosztów) w ramach programów na rzecz ograniczenia emisji szkodliwych substancji do atmosfery. Potencjał CNG dostrzegł i docenił amerykański oddział Hondy, wypuszczając na rynek model Civic GX, przystosowany do spalania gazu ziemnego, czerpanego także z domowych instalacji gazowych. CNG to także sposób na ograniczenie kosztów eksploatacji samochodu. Jest to też pomost do upowszechnienia się paliw wodorowych. Obecnie 40% wodoru pozyskuje się z gazu ziemnego. Dlaczego? Bo główny składnik CNG to metan składający się z jednego atomu węgla i czterech atomów wodoru. W Polsce jeździ na razie kilka tysięcy pojazdów napędzanych CNG, przy czym większość z nich stanowią autobusy. Infrastruktura również jest w powijakach na terenie naszego kraju działa w tej chwili zaledwie około 30 stacji prowadzących dystrybucję CNG. Rozkwit technologii zasilania silników gazem ziemnym wydaje się mimo wszystko być wyłącznie kwestią czasu, zwłaszcza że obecne złoża powinny zapewnić dostawy paliwa jeszcze przez około 160 lat. CNG oznacza sprężony gaz ziemny - metan. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 4/42

1 m sześcienny metanu jest równoważny energetycznie 1 litrowi benzyny. Czyli można przejechać na nim tą samą ilość kilometrów. 1m3 metanu kosztuje mniej niż 1litr lpg. dlaczego więc nie jeździmy na metanie? Instalacje cng są prawie takie same jak na lpg, z wyjątkiem zbiorników gazu. Stalowy, zbiornik o objętości 50 litrów waży 50 kg i pomieści tylko 10 m sześciennych metanu po sprężeniu go do ciśnienia 20 Mpa (200 bar!). Wystarczy to na przejechanie tylko 100 km. Bardzo trudno w samochodzie osobowym zabudować wysokociśnieniowe, ciężkie, zbiorniki o pojemności zapewniającej sensowny przebieg między tankowaniami. Co prawda, są już produkowane lekkie zbiorniki z kompozytów, ale ich cena! Cena montażu cng też jest wyższa niż lpg i wynosi 3500-7000 zł. Tankowanie to następny problem. W Warszawie jest tylko 1 stacja tankowania, a w całej Polsce 27.(wykaz stacji na www. infogaz.pl). Podobnie jest w Czechach, Austrii, Słowacji. Wyjątkiem są Niemcy: ponad 650 stacji cng. Rozwiązaniem może być przydomowa stacja tankowania. Takie urządzenia są produkowane. Problemami w ich stosowaniu są: cena, legalizacja, długi czas tankowania samochodu (około 8 godzin). Na chwilę obecną 268 autobusów zasilanych CNG porusza się w 23 polskich miastach. (stan na luty 2009) W większości są to nasze rodzime Jelcze z dorobioną instalacją CNG, sprowadzone używane Volvo z krajów Europy Zachodniej oraz Solarisy z instalacją fabryczną. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 5/42

Stacja tankowania CNG Co to jest LNG? LNG (Liquefied Natural Gas) to w zasadzie ten sam gaz, co CNG, jednak w postaci jeszcze bardziej skondensowanej (dzięki skropleniu, lecz bez użycia wysokiego ciśnienia). Aby możliwe było doprowadzenie go do postaci płynnej, musi zostać schłodzony do -163 C, przy czym jego objętość spada 630-krotnie. Ma to tę zaletę, że zostaje wtedy dokładnie oczyszczony (staje się niemal czystym metanem) i pozbawiony wilgoci. Jego liczba oktanowa wynosi 130, tak jak sprężonej odmiany gazu ziemnego. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 6/42

METHANE KARI ELIN - w hiszpańskim porcie El Ferrol. Tak jak LPG i CNG, jest nietoksyczny i nie powoduje korozji. Na wolnym powietrzu praktycznie nie eksploduje, może jedynie spalać się po zmieszaniu z powietrzem w odpowiednich proporcjach. Niewątpliwą jego wadą jest konieczność przechowywania w kosztownych pojemnikach kriogenicznych. Skroplenie LNG następuje obecnie głównie dla celów transportu do miejsc, gdzie nie ma rurociągów. Oszczędność miejsca rekompensuje wtedy nakłady na zbiorniki. Produkuje się także samochody zasilane płynnym gazem ziemnym, choć są to głównie duże ciężarówki o silnikach wysokoprężnych, specjalnie przystosowanych do korzystania z nowego paliwa. Gaz ziemny (LNG) z uwagi na niską temperaturę wymaga zbiornika kriogenicznego. Infrastruktura wymagana do transportu LNG składa się z instalacji do skraplania gazu, terminala załadunkowego, tankowców oraz terminala rozładunkowego, w którym LNG jest ponownie ogrzewany w celu przywrócenia mu gazowego stanu skupienia. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 7/42

Czy wiek XXI będzie wiekiem gazu ziemnego? Bardzo wiele wskazuje na to, że nadchodzące lata dadzą odpowiedź: TAK. Pierwsze w historii silniki spalinowe skonstruowano: 1860 r. przez Etienne'a Lenoira (silnik spalał gaz ziemny osiągając 12 KM). 1878 r. przez Augusta Otto i Langena (czterosuwowy silnik zasilany gazem). Uważamy, że tak jak w pewnym sensie: wiek XIX był wiekiem pary, wiek XX był wiekiem ropy naftowej, wiek XXI będzie wiekiem gazu ziemnego i wodoru. Dlaczego? Z kilku powodów, a mianowicie: ekologicznych, ekonomicznych, aspektów bezpieczeństwa, a nade wszystko ocenia się, że gazu ziemnego wystarczy ludzkości na dłużej niż innych kopalnianych surowców energetycznych. Również dlatego, że technologia gazu ziemnego pozwoli na łagodne przejście do wodorowego napędu pojazdów. Ekologia Znaczny wzrost liczby pojazdów samochodowych w Polsce powoduje zwłaszcza w dużych miastach gwałtowne pogorszenie się jakości powietrza itp. Skutki, które można nazwać nieomal początkiem bomby ekologicznej. Europejskie normy emisji związków toksycznych dla pojazdów Seminarium Kraków 14 Maj 2009 8/42

W stosunku do 1980 roku liczba pojazdów wzrosła czterokrotnie. Dochodzący do tego wzrost ruchu tranzytowego powoduje wzrost emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych. Wiąże się z tym sprawa smogu, który latem w okresie dużego stężenia węglowodorów i tlenków azotu w upalne dni powoduje silną aktywność ozonu, mającego fatalny wpływ na naszą kondycję. Występuje również smog zimowy, który jest powodowany przez spaliny z silników Diesla. Emisja zanieczyszczeń to nie tylko spaliny silnikowe, ale także: efekt oddychania zbiorników paliw, emisja po wyłączeniu silnika (stygnięcie), emisja ze zbiorników paliwa w czasie jazdy i napełniania. Minusy CNG i plusy LNG CNG ma sporo minusów. Są one związane głównie z czasem tankowania, ale i jakością tego gazu. Skroplony gaz ziemny LNG jest zdecydowanie czystszy i tańszy. (cena LNG w Europie oscyluje pomiędzy 117 a 146 USD za tysiąc metrów sześciennych. Tymczasem cena importowanego przez Polskę gazu z Rosji wynosi ok. 200 USD). Ponadto jego dystrybucja jest dużo mniej kłopotliwa niż w przypadku CNG. Skroplony gaz ziemny jest masowo stosowany również w komunikacji miejskiej w Stanach Zjednoczonych. W Polsce trwają prace nad uruchomieniem produkcji pierwszych zestawów do tankowania LNG. Przy okazji warto tutaj podkreślić trzy sprawy po pierwsze: czas tankowania. Z wielu pytań głównym jest obawa przed długim czasem tankowania LNG. Otóż pierwsze techniczne tankowanie pojazdu trwa około 2 godzin i jest to związane z czyszczeniem całej instalacji azotem, następnie jej schłodzeniem. Natomiast normalny, eksploatacyjny czas tankowania pojazdu zajmuje ok. 10 minut czyli nieznacznie więcej niż w przypadku silnika wysokoprężnego. Przy pełnym zbiorniku zasięg np. autobusu wyniesie ok. 500 km w normalnym ruchu ulicznym. Schemat stacji LNG Seminarium Kraków 14 Maj 2009 9/42

Druga sprawa dotyczy czystości i jakości paliwa. Podczas skraplania gazu ziemnego zostaje on oziębiony do -163 C, a jego objętość redukuje się o 600 razy. Dzięki temu zarówno nie musimy wprowadzać dodatkowych zbiorników np. na dachu autobusu - jak w przypadku CNG, a dodatkowo rośnie nam zawarta w paliwie gęstość energii. W efekcie otrzymujemy bardzo czyste paliwo o liczbie oktanowej 130. Kolejny plus skraplania gazu ziemnego to bardzo dokładne jego oczyszczeniem z dwutlenku węgla, azotu, propanubutanu, helu oraz z wilgoci. To gwarantuje długotrwała eksploatację całego układu napędowego i znaczący wzrost żywotności samego silnika. I trzecia sprawa: produkcja LNG w Polsce. Obecnie skroplony gaz ziemny jest importowany m.in. z Rosji i z Norwegii. Są Firmy które otwierają w Polsce zakłady do produkcji LNG, który jest dystrybuowany m.in. do miejskich przewoźników. Skroplony gaz ziemny można produkować m.in. z biogazu pozyskiwanego ze składowisk odpadów komunalnych, z ferm bydła lub z odmetanowania kopalń węgla kamiennego. Można również przetwarzać pełnowartościowy gaz ziemny z niewykorzystanych złóż, który obecnie jest bezproduktywnie uwalniany do atmosfery i przyczynia się do efektu cieplarnianego w czystą energię (metan ma ponad 20-krotnie gorszy wpływ na efekt cieplarniany niż dwutlenek węgla). Autobus zasilany gazem ziemnym. Żródło: NGV Jokohama Seminarium Kraków 14 Maj 2009 10/42

Koszty uzyskania energii porównanie Seminarium Kraków 14 Maj 2009 11/42

Jak widać na powyższym wykresie zastosowanie LNG jest bardziej opłacalne w stosunku do oleju opałowego a przy tym bardziej ekologiczne i mniej uciążliwe. Uzyskanie 1 GJ energii przy zastosowaniu LNG umożliwia obniżenie kosztów wytworzenia energii cieplnej o ok. 15% w stosunku do kosztów energii uzyskiwanej przy zastosowaniu oleju opałowego lekkiego. Zastosowanie gazu LNG w ekonomicznym aspekcie daje duże korzyści finansowe. Gaz Ziemny skroplony (LNG) parametry Seminarium Kraków 14 Maj 2009 12/42

Seminarium Kraków 14 Maj 2009 13/42

Skraplanie jest procesem, w którym w wyniku odbierania ciepła para lub mieszanina różnych par przechodzi ze stanu gazowego w stan ciekły. Powoduje to zmniejszenie zajmowanej objętości o 230 do 585 razy, przy tym samym ciśnieniu. W przypadku mieszanin gazowych skraplanie składników gazowych odbywa się według kolejności coraz niższych temperatur skraplania składników(tab.1) Seminarium Kraków 14 Maj 2009 14/42

Gaz w terminalach eksportowych jest oczyszczany z domieszek (CS2,CO2, H2S, NO, NO2, gazów szlachetnych, wody, rtęci itp.)- Przy schładzaniu z gazu wydziela się i odprowadza większą część ciężkich węglowodorów (na przykład butan). Potem prawie czysty skroplony metan oddziela się od gazów nie skraplających się w tej temperaturze i gromadzi się w zbiornikach kriogenicznych. Skład chemiczny gazu ziemnego wydobywanego z różnych złóż przedstawiono w tabeli 2. Gaz ziemny w zależności od złoża zawiera po skropleniu od 90 do 95% metanu reszta to etan lub/ipropan. W odróżnieniu od gazu miejskiego nie zawiera on trującego tlenku węgla. Po skropleniu gaz ziemny oczyszczony zajmuje -1/550 części swojej objętości w stanie gazowym. Technologia produkcji i transportu LNG Zgodnie z oceną U.S. Insłitute of Gas Technology, transport morski LNG cechuje się większą opłacalnością (efektywnością transportu) w porównaniu z rurociągiem podwodnym przy odległości powyżej 700 mil morskich oraz w porównaniu z rurociągiem lądowym przy odległości powyżej 2200 mil morskich. Do przygotowywania LNG do międzynarodowych przewozów morskich stosowana jest z reguły specjalna technologia, zgodnie z którą gaz ziemny wydobyty ze złóż lądowych lub na szelfie dostarczany jest rurociągami do terminali rozmieszczonych na wybrzeżu. Gaz w tych terminalach jest oczyszczany i skraplany. Wykaz współczesnych terminali eksportowych LNG zamieszczono w tabeli 3. LNG ze zbiorników jest pompowany na gazowce (statki przystosowane do przewozu LNG) przez izolowany cieplnie rurociąg. Załadunek 150 000 m3gazu trwa od 10 do 12 godzin. Jeden międzynarodowy kontrakt na dostawę LNG jest zwykle obsługiwany przez 1-7 gazowców o nośności od 20 do 140tys. m3 w zależności od zdolności produkcyjnej i długości trasy dostawy. LNG jest dowożony statkami do terminali odbiorczych, które oprócz urządzeń do rozładunku LNG są wyposażone w duże zbiorniki do przechowywania i regazyfikacji LNG z jednoczesnym podniesieniem ciśnienia gazu przed jego podaniem do rurociągów doprowadzających do odbiorców końcowych. Straty gazu (tzw. Boil-Off Gas) w wyniku odparowania podczas transportu i przeładunku wykorzystuje się do napędu statku. Pojemności zbiorników działających obecnie terminali wynoszą od 36 tys. do 2,66 mln m3. Możliwości produkcyjne odbiorczych terminali mieszczą się w granicach od 0,3 do 110 mln m3 gazu na dobę. Główni producenci oraz międzynarodowy handel LNG Potwierdzone zasoby gazu ziemnego w 2004 roku były szacowane na 170 trylionów m 3, to jest 60 razy więcej niż wielkość rocznego wydobycia tych gazów. Rysunek 1 ukazuje historię i przewidywane wielkości wydajności produkcji LNG od roku 1990 do 2012 wraz z prawdopodobnymi i możliwymi wzrostami. W latach 1990-2000 wydajność skraplania wzrosła o 86%. Zgodnie z obliczeniami wykonanymi przez Niezależną Instytucją Badawczą Geological Sun/ey (USA), przy obecnym tempie wzrostu zużycia, globalne zasoby gazu będą wyczerpane za około 150 lat, przy czym ok. 40% wspomnianych zasobów jest zlokalizowana na Bliskim Wschodzie, 31% w Rosji. Rozkład zużycia gazu jest zupełnie inny: obecnie 32% gazu Seminarium Kraków 14 Maj 2009 15/42

ziemnego zużywa się w Ameryce Północnej, 25% w Europie Wschodniej, 17% w Europie Zachodniej, 14% w Azji Południowo-Wschodniej, blisko 6% na Bliskim Wschodzie, 4% w Ameryce Południowej, reszta - w Afryce i Ameryce Środkowej. Do 80% gazu ziemnego zużywa się w kraju jego wydobycia. Pozostałe 20%, czyli 0,5 tryliona m3/rok, jest przeznaczone na eksport. Za początek międzynarodowego handlu LNG uważa się rok 1965, kiedy uruchomiono pierwszą trasę dostaw skroplonego gazu z terminalu Arzew (Algieria) do Canvey Island(Wielka Brytania). LNG używano dla pokrycia szczytowego zapotrzebowania na gaz, który wtedy produkowano w Anglii z węgla kamiennego. Według danych Oil&Gaz Journal międzynarodowy handel LNG wzrósł z 80 mln ton w 1998 r. (jest to 113 mld m3 w przeliczeniu na gaz w normalnych warunkach atmosferycznych) do 135 mln ton w 2005 r. Do czołowych eksporterów LNG należą: Indonezja-32%, Algieria - 22%, Malezja - 17%, Australia - 9%, Brunei - 7%, Abu-Dabi - 6%, Katar - 4%, USA - 2%. W ostatnich latach do wymienionej czołówki dołączyły kolejne kraje, w tym Rosja i Iran. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 16/42

Seminarium Kraków 14 Maj 2009 17/42

Przewozy LNG drogą morską obrazuje tabela 5. Jak wynika z niej, światowym liderem spośród odbiorców LNG jest Japonia, która zużywa 43,1% jego światowego importu. Drugie miejsce zajmuje Korea Południowa (16,8%), a trzecie Hiszpania (10,5%). Na świecie funkcjonuje 20 terminali produkcyjnych, gdzie odbywa się oczyszczanie, skroplenie oraz załadunek LNG na statki. Jednocześnie działa około 50 terminali odbiorczych LNG, z których połowa zlokalizowana jest w Japonii. Import LNG z reguły odbywa się na podstawie wieloletnich kontraktów zawieranych na 15,20 czy 25 lat. Jednocześnie praktykowane są jednorazowe czartery gazowców w celu pokrycia szczytowego zimowego zapotrzebowania gazu, jak na przykład w Turcji. W ciągu najbliższych kilku lat do grona importerów LNG dołączą się: Brazylia (6 mln ton rocznie), Izrael (wolnocłowy terminal na 2 mln ton/rok), Chiny (8 mln ton/rok), Tajlandia, Liban (po 1,5 mln ton/rok), Filipiny, Czechy (po 0,7 mln ton/rok) oraz 5-6 innych krajów, w tym Polska (ostatnie doniesienia mówią o podpisanym kontrakcie na dostawę LNG z Kataru) Najbardziej ambitny program importu LNG uruchomiono w Indiach, gdzie w budowie znajduje się 14 odbiorczych terminali LNG z sumarycznym obrotem 40 mln ton gazu rocznie. Większa część gazu jest przeznaczona do produkcji energii elektrycznej (zaplanowana budowa 75 elektrowni gazowych), reszta - na potrzeby przemysłu chemicznego, indywidualnych odbiorców oraz na rozwój samochodowego transportu ze zwiększonym poziomem bezpieczeństwa ekologicznego. Można zwrócić uwagę na fakt, że dotychczas na import LNG mogły sobie pozwolić jedynie wysoko rozwinięte kraje azjatyckie (Japonia, Korea, Tajwan) z krajowym produktem brutto (PKB) na mieszkańca do 10 tys. USD/rok. Teraz na światowy rynek wkraczają Indie, Chiny,Tajlandia z PKB mniej niż 1000 USD rocznie na 1 mieszkańca. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 18/42

Współczesna flota statków do przewozu LNG Aktualnie światowa flota gazowców liczy 1200 statków. W tabelach 6 i 8, sporządzonych na podstawie dokumentów U.S. Center for Energy Economics", przedstawiono klasyfikację współczesnej floty statków do przewozu gazów LNG bez uwzględnienia statków do przewozu gazów typu LPG i innych. W tabeli 6 statki zgrupowano według sumarycznej pojemności zbiorników: 82% gazowców posiada pojemność od 120 do 149 tys. m3. Sumaryczna pojemność gazowców tego typu wynosi 21 893 m3, czyli 93%. Natomiast średnia pojemność gazowców LNG eksploatowanej obecnie floty wynosi 120 tys. m3, maksymalna pojemność - 217 tys. m3. Przeciętny współczesny gazowiec ma 300 metrów długości oraz 50 m szerokości. Czas eksploatacji gazowca LNG jest ponad dwukrotnie dłuższy niż tankowca i wynosi od 40 do 50 lat. Wiąże się to z mniejszym korozyjnym oddziaływaniem skroplonego metanu na elementy konstrukcji statku w porównaniu z ropą naftową. Od połowy lat 70. w budowie gazowców LNG zdecydowanie dominują stocznie dwu krajów- Japonii i Korei Południowej. Wśród eksploatowanej floty -63% gazowców zbudowano w tych dwóch krajach, przy czym aż 42% tych statków oddano do eksploatacji po 1999 roku.w światowej ofercie zamówień do 2010 roku znajduje się 131 gazowców Seminarium Kraków 14 Maj 2009 19/42

LNG o sumarycznej pojemności 20 582 tys. m3. Oznacza to, że w ciągu pięciu lat praktycznie będzie zbudowana nowa flota. Średnia pojemność zbiorników zamówionych gazowców to 157 000 m3. Występuje więc tendencja zwiększenia wymiarów tego typu statków (tab. 8).Aż 93% budowanych gazowców LNG buduje się w stoczniach Japonii i Korei. Poważnym producentem na rynku budowy gazowców wkrótce mogą zostać też Chiny. W związku z decyzją rządu Chin, aby zwiększyć import gazu ziemnego, chińscy okrętowcy postanowili przyspieszyć budowę w swoich stoczniach pięciu gazowców LNG. Pierwszy z nich będzie oddany armatorowi w listopadzie 2006 roku. Koszt budowy każdego gazowca wynosi 200 mln USD. Od kwietnia br. chińskie porty przyjmują gazowce dostarczające niebieskie paliwo" z Australii. Do 2010 roku import gazu ziemnego w Chinach wzrośnie dwukrotnie. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 20/42

Seminarium Kraków 14 Maj 2009 21/42

Seminarium Kraków 14 Maj 2009 22/42

Stan infrastruktury transportu LNG w wybranych krajach Europy Przyjrzyjmy się, jak realizowane są projekty budowy nowych terminali LNG u najbliższych sąsiadów Polski. Ukraina Zakończono budowę terminalu LNG o wydajności 250 tys. ton/rok w rzecznomorskim porcie Reni nad Dunajem. Jest to wspólny rosyjsko-ukraiński inwestycyjny projekt zrealizowany w strefie wolnocłowej kosztem 2,8 mln USD. Pierwszy ciąg terminalu (koszt1,2 mln USD) był oddany do eksploatacji jeszcze w 2002 roku. W jego skład wchodzą: 15 zbiorników, które zapewniają jednoczesne przechowywanie 1,5 tys. ton skroplonych węglowodorów, przeładunkowa estakada, maszynownia sprężarek oraz urządzenie do rozdzielenia propanu i butanu. Terminal pozwala realizować bezpośredni przeładunek LNG według schematu: cysterna kolejowa - zbiornik - cysterna samochodowa - prom. Skroplony gaz jest przewożony na promach w samochodowych cysternach. Wydajność przeładunkowa pierwszego terminalu - 100 tys. ton gazu na rok. Po uruchomieniu drugiej linii wydajność przeładunkowa wzrosła do 250 tys. ton/rok, a port teraz jest w stanie obsługiwać gazowce LNG o nośności do 4 tys. ton. Dotychczas w strukturze międzynarodowych przewozów LNG przez Ukrainę przeważają ładunki tranzytowe. Końcowymi odbiorcami gazu, przeładowywanego w ukraińskich portach, są Turcja, Włochy, Bułgaria, Grecja, Chorwacja i Serbia. Rosja Po rozpadzie Związku Radzieckiego Rosja została praktycznie bez terminali LNG, gdyż w ZSRR prawie 100% eksportowo-importowych operacji z LNG było realizowano przez ukraińskie porty i porty krajów bałtyckich byłego ZSRR. Ten fakt zmusił rząd Rosji do podjęcia działań w kierunku budowy nowych terminali gazowych. Wśród tych projektów na uwagę zasługuje fabryka i terminal na Bałtyku w obwodzie Peterburgskim koło Wyborga. Stroną zamawiającą przy budowie tego terminala jest firma Petro-Canada. Pierwszy załadunek gazowców LNG na tym terminalu rozpocznie się w 2010 roku. Gaz będzie transportowany na rynek północnoamerykański. Pierwsza faza projektu przewiduje budowę fabryki LNG o wydajności 3-5 mln ton skroplonego gazu na rok. Istnieje ostra konkurencja dla tego przedsięwzięcia od strony dostawców z Afryki i Bliskiego Wschodu. W przypadku, gdy Petro-Canada razem z Gazpromem zdążą wyprzedzić swoich konkurentów, liczba instalacji do skraplania gazu w budowanej fabryce będzie powiększona do czterech. Roczna wielkość dostaw LNG do Canady jest szacowana na 1 mld USD. Gazprom inwestuje w ten projekt 1,5 mld USD. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 23/42

Odbiorczy (regazyfikacyjny) terminal buduje się w stanie Ouebec w Gros- Cacouna. Długość trasy od Zatoki Fińskiej do Zatoki Św. Wawrzyńca jest o około 6 tys. km krótsza niż od innych, wcześniej planowanych miejsc budowy fabryki LNG. Stąd końcowy produkt będzie o 18-36 USD tańszy. W celu realizacji wyżej wymienionego projektu zarejestrowano Spółkę Baltic LNG, w której 80% należy do Gazpromu, a 20% do Sovkomflotu. Budowę terminalu gazowego zaplanowano również w ramach wielkiego projektu budowy portu morskiego w Ust-Ługa. Będzie to jeden z największych rosyjskich portów na Bałtyku pod względem wielkości obrotów ładunków. Niemcy Zaopatrzenie kraju w gaz ziemny odbywa się wyłącznie rurociągami z Rosji i Norwegii. Dotychczas w Niemczech nie zbudowano żadnego terminalu LNG. Zgodnie z opinią fachowców ds. LNG, przyczyną tego są obowiązujące w kraju bardzo ostre wymagania dotyczące bezpieczeństwa tego obiektu. Z tego powodu koszty budowy terminalu LNG są zbyt duże, aby taka inwestycja była opłacalna. Jednocześnie Ci sami eksperci przyznają, że w ciągu prawie 50- letniej historii eksploatacji systemów transportu LNG nie odnotowano poważnych awarii ani na gazowcach, ani na terminalach portowych. Mimo że metan uznaje się za gaz palny, prawdopodobieństwo jego samoczynnego zapalenia przy kontakcie z powietrzem jest nieznaczna, gdyż dla zapalenia jest potrzebny ściśle określony procent gazu w powietrzu (około 5-15%). Największy niemiecki koncern energetyczny E.on ogłosił plan budowy terminalu LNG w porcie Wilhelmshaven. Według danych tego koncernu koszty projektu oszacowano na 500 mln euro. Przed rozpoczęciem budowy projekt będzie poddany wszechstronnej ekspertyzie techniczno-ekonomicznej ponieważ ze względu na odkryte głównie na północy Niemiec zapasy gazu ziemnego, kosztowny import gazu drogą morską jest obecnie nierentowny. Bułgaria Minister Ekonomiki i Energetyki Bułgarii oświadczył dziennikarzom, że w 2008 roku Bułgaria może zrezygnować z zakupu rosyjskiego gazu ziemnego. Zamiast tego planuje się wykorzystywać gaz z Egiptu, dostarczany przez rurociąg Egipt - Jordania - Syria -Turcja. Obecnie przez Bułgarię odbywa się tranzyt rosyjskiego gazu ziemnego do Grecji,Macedonii i Turcji. Bułgaria zużywa 2,9 mld m3 gazu rocznie, wielkość tranzytu stanowi 14 mld m3. Sytuacja związana z obrotem LNG w akwenie Morza Czarnego może zmienić się w sposób radykalny po wprowadzeniu do eksploatacji złoża gazu ziemnego Ayazli u wybrzeża Turcji. Według opinii fachowców, złoże jest w stanie zapewnić wydobycie 0,2 mln m3 gazu na dobę. Polska Terminal LNG w Polsce Dzięki terminalowi LNG możliwe będzie zróżnicowanie kierunków dostaw gazu ziemnego, co dla Polski oznacza poprawę bezpieczeństwa energetycznego. Potencjalne kierunki dostaw gazu to kraje Półwyspu Skandynawskiego oraz Afryki Północnej. 19 sierpnia 2008 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę, w której budowa terminala LNG uznana została za inwestycję strategiczną dla interesu naszego kraju. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 24/42

Na podstawie przeprowadzonych analiz podjęto decyzję o lokalizacji terminala LNG do odbioru gazu skroplonego w Świnoujściu. O wyborze Świnoujścia zadecydowały następujące czynniki: uregulowana sytuacja prawna gruntów pod budowę terminala (tereny są własnością portu, gminy i nadleśnictwa, i są wolne od praw osób trzecich) niższe koszty krótsza droga transportu LNG większe zapotrzebowanie na gaz w regionie północno-zachodnim kraju. Na potrzeby inwestycji w Świnoujściu zostaną zbudowane rurociągi do odbioru gazu skroplonego ze statków, zbiorniki LNG oraz instalacje do regazyfikacji. Proces regazyfikacji polega na przywróceniu gazu z postaci skroplonej do postaci gazowej. W takiej postaci gaz jest przesyłany siecią gazociągów do odbiorców. Terminal LNG powstanie na prawobrzeżu Świny, na terenie, który od dawna przeznaczony jest pod rozwój portu. W początkowym etapie eksploatacji terminal LNG pozwoli na odbiór 2,5 mld m³ gazu ziemnego rocznie. W kolejnych etapach, w zależności od wzrostu zapotrzebowania na gaz, możliwe będzie zwiększenie zdolności wysyłkowej do 5, a nawet do 7,5 mld m 3, bez konieczności powiększania terenu, na którym powstanie terminal. W terminalu LNG w Świnoujściu planowana jest budowa dwóch zbiorników o standardowej wielkości - takich, jakie są stosowane w innych terminalach na świecie, tj. o pojemności 160 tys. metrów sześciennych. Terminal LNG jest bezpieczny dla otoczenia i ludzi. Nie ma możliwości skażenia środowiska. W razie ewentualnego wycieku LNG odparowuje i rozrzedza się w powietrzu. Nowoczesne technologie konstrukcji zbiorników (tzw. "fullcontaiment"- "zbiornik w zbiorniku", specjalne procedury oraz systemy zabezpieczeń zapewniają najwyższy poziom bezpieczeństwa. Na świecie takie zbiorniki LNG powstały w terminalach w Barcelonie (Hiszpania), Zeebrugge (Belgia) czy w Bostonie (USA). Doświadczenia tych miast pokazują, że inwestycje są bezpieczne dla mieszkańców i nie pogarszają warunków ich życia. Obecnie na świecie planowana jest budowa około 40 instalacji skraplających oraz ponad 60 terminali regazyfikacyjnych do odbioru LNG. Inwestorem projektu jest Polskie LNG sp. z o.o. spółka powołana dla budowy i eksploatacji terminala regazyfikacyjnego skroplonego gazu ziemnego. Spółka rozpoczęła działalność w maju 2007 roku, a jej właścicielem jest Operator Gazociągów Przesyłowych GAZ-SYSTEM S.A. Gaz LNG znalazł również zastosowanie w transporcie lądowym. W warunkach polskich możliwość wykorzystania skroplonego gazu ziemnego do napędu pojazdów mechanicznych stanowi bardzo ciekawa alternatywę dla dystrybucji gazu przewodowego, którego cena jest obecnie barierą rozwoju NGV na naszym rynku. Obecna cena LNG odpowiada ekwiwalentnej energetycznie cenie gazu przewodowego. W ofercie kilku światowych producentów znajdują się również małe urządzenia skraplające gaz ziemny pobierany z sieci gazowej, jednak ich Seminarium Kraków 14 Maj 2009 25/42

cena zakupu i eksploatacji jest bardzo wysoka ze względu na koszt przygotowania gazu do skroplenia (osuszenie, uzyskanie właściwego składu chemicznego). Solbus na LNG na wystawie w Hannover 10.2008 TRANSPORT CYSTERNĄ GAZU ZIEMNEGO SKROPLONEGO SCHŁODZONEGO (LNG) Seminarium Kraków 14 Maj 2009 26/42

Gaz LNG LNG (Liquid Natural Gas) jest produkowany z gazu ziemnego poprzez usunięcie zanieczyszczeń w postaci dwutlenku węgla, azotu i cięższych węglowodorów, a następnie skroplenie go poprzez odpowiednie schłodzenie do temperatury -160 C. ( przy ciśnieniu atmosferycznym ). Gaz LNG Uzyskiwanie gazu ziemnego ciekłego jest możliwe w kriogenicznych instalacjach. Przejście gazu ziemnego z fazy gazowej do ciekłej powoduje zmniejszenie jednostki objętości gazu o około 630 razy. Ta wyjątkowa własność jest bardzo korzystna z punktu widzenia ekonomiki transportu i magazynowania. Transport gazu LNG także wymaga niskich temperatur tzn. około - 160 C. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 27/42

Gaz LNG LNG to związek bezwonny, bezbarwny i nietoksyczny. Po powtórnej zamianie LNG na postać gazową pozostaje również niewiele zanieczyszczeń i gaz jest niemal całkowicie pozbawiony wilgoci. Skroplony gaz ziemny to czyste paliwo gazowe o wysokiej liczbie oktanowej rzędu 130. Gaz LNG Metan (CH4), znany także jako gaz błotny i gaz kopalniany to najprostszy węglowodór nasycony. W temperaturze pokojowej jest bezwonnym i bezbarwnym gazem. Metan powstaje w przyrodzie w wyniku beztlenowego rozkładu szczątek roślinnych (np. na bagnach). Stanowi też główny składnik gazu ziemnego. Jest stosowany jako gaz opałowy i surowiec do syntezy wielu innych związków organicznych. Seminarium Kraków 14 Maj 2009 28/42

Gaz LNG Mieszanina metanu z powietrzem w stosunku objętościowym 1:10 ma własności wybuchowe (mieszanina piorunująca). Tworzenie się tej mieszaniny w kopalniach węgla kamiennego bywa częstą przyczyną groźnych w skutkach eksplozji. Zastosowanie metanu: jako paliwo do silników jako surowiec do otrzymywania tworzyw sztucznych w przemyśle energetycznym Właściwości LNG Gaz skroplony silnie schłodzony palny Lżejszy od powietrza (metan = 0,55 g/l) Granice wybuchowości 5% - 16% Ciecz LNG Gęstość przy 0 bar - 0.43 kg/litr Gęstość przy 7 bar - 0.39 kg/litr Maksymalny stopień napełnienia 85% 600 l gazu LNG, poddana silnemu schłodzeniu i skropleniu t= (-168 o C) = 1 litr fazy ciekłej Seminarium Kraków 14 Maj 2009 29/42

Zależność od temperatury i ciśnienia Zależność gęstości gazów, w tym i powietrza, od ciśnienia i temperatury określa wzór: ρ = p / R xt gdzie: ρ - gęstość powietrza, p - to ciśnienie, R - specyficzna stała gazowa, T - temperatura w skali bezwzględnej (Kelwina). W warunkach normalnych (0 C i 101,325 kpa), suche powietrze ma gęstość ρstp = 1,293 g/l gęstość metanu (20 C ) = 0,5 g/l Oznakowanie pojazdów Cysterna z izolacją cieplną R9,1 BN Pojazd FL Nalepka nr 2.1 z tyłu i po obu bokach cysterny Tablica numeryczna Seminarium Kraków 14 Maj 2009 30/42

Dokumenty wymagane podczas przewozu (8.1) Dokument przewozowy zgodny z ADR Pisemne instrukcje dla kierowcy Dokumenty tożsamości wszystkich członków załogi pojazdu zawierające ich fotografie Świadectwo dopuszczenia pojazdów Zaświadczenie o przeszkoleniu kierowcy Przykład dokumentu przewozowego sporządzonego niezgodnie z wymaganiami ADR (5.4) W CMR brak zapisów ADR!!! UN1972, GAZ ZIEMNY, SKROPLONY SCHŁODZONY, 2.1 Seminarium Kraków 14 Maj 2009 31/42

6 9 DOKUMENT TRANSPORTOWY (ADR 2007 5.4.1.1.6) PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 2 (*) PRÓŻNY/A KONTENER-CYSTERNA/POJAZD-CYSTERNA OSTATNI ŁADUNEK, UN1972, GAZ ZIEMNY, SKROPLONY SCHŁODZONY, 2.1 PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 3 PRÓŻNY KONTENER -CYSTERNA/CYSTERNA (*), 3, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 4.1 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 4.1, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 4.2 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 4.2, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 4.3 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 4.3, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 5.1/5.2* Dokument przewozowy dla pojazdu- Cysterny próŝnej nieoczyszczonej PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 5.1/5.2, (*) OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 6.1 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 6.1, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 6.2 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 6.2, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 8 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 8, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: PRÓŻNY, NIE OCZYSZCZONY,KLASA 9 PRÓŻNY KONTENER- CYSTERNA/CYSTERNA (*), 9, OSTATNI ŁADUNEK, UN:, PRODUKT: (*) niepotrzebne skreślić zakreśl odpowiednią klasę i komorę KOMORY 1 2 3 4 5 6 Nazwa i adres firmy: Nijman/Zeetank International Transport sp. z o.o. 27-600 Sandomierz, ul. Zarzekowice 18 Nazwa i adres myjni: 5.4.1.1.6 Przepisy szczególne dotyczące próżnych, nie oczyszczonych opakowań, pojazdów, kontenerów, cystern, pojazdów-baterii i MEGC Dla próżnych, nie oczyszczonych jednostek ładunkowych, określenie wpisane do dokumentu przewozowego powinno brzmieć odpowiednio: PRÓŻNE OPAKOWANIE, PRÓŻNE NACZYNIE, PRÓŻNY DPPL, PRÓŻNY POJAZD, PRÓŻNY POJAZD-CYSTERNA, PRÓŻNA CYSTERNA ODEJMOWALNA, PRÓŻNA CYSTERNA PRZENOŚNA, PRÓŻNY KONTENER-CYSTERNA, PRÓŻNY KONTENER, PRÓŻNY POJAZD-BATERIA lub PRÓŻNY MEGC, wraz z następującym po nim numerem klasy, np. PRÓŻNE OPAKOWANIE, 3. W przypadku próżnych, nie oczyszczonych naczyń do gazu o pojemności większej niż 1000 litrów, pojazdów-cystern, pojazdów-baterii, cystern odejmowalnych, cystern przenośnych, kontenerów-cystern, MEGC oraz pojazdów i kontenerów do przewozu luzem, określenie powyższe powinno być uzupełnione wyrazami OSTATNI ŁADUNEK oraz numerem ONZ i prawidłową nazwą przewozową ostatnio załadowanego towaru, np.: PRÓŻNY POJAZD-CYSTERNA, 2, OSTATNI ŁADUNEK: 1017 CHLOR. Jeżeli próżne, nie oczyszczone cysterny, pojazdy-baterie lub MEGC przewożone są, zgodnie z przepisami 4.3.2.4.3 lub 7.5.8.1, do najbliższego dostępnego miejsca czyszczenia lub naprawy, to w dokumencie przewozowym powinna być zamieszczona dodatkowa informacja o następującej treści: Przewóz zgodny z 4.3.2.4.3 lub Przewóz zgodny z 7.5.8.1. Pisemna instrukcja dla kierowcy Seminarium Kraków 14 Maj 2009 32/42