Stanisław Ciesielski. Masowe deportacje z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej w latach i losy deportowanych uwagi o stanie badań.

Stanisław Ciesielski Masowe deportacje z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1940 1941 i losy deportowanych uwagi o stanie badań. W ostatnich latach nastąpił wyraźny postęp w badaniach nad masowymi, przymusowymi przemieszczeniami ludności z ziem wschodnich II Rzeczypospolitej, dokonanymi przez władze radzieckie w latach 1940 1941 oraz nad dalszymi losami tej ludności w głębi ZSRR. W niektórych ośrodkach naukowych ukształtowały się zespoły badawcze podejmujące tę tematykę, na rynku wydawniczym pojawiło się sporo różnego rodzaju publikacji. Wystąpiły zarazem nowe problemy wywołujące wiele sporów, kontrowersji i wątpliwości. Celowe zatem wydaje się dokonanie charakterystyki istniejącego już stanu badań i wskazanie najpilniejszych potrzeb w tym zakresie. Analiza stanu badań nad deportacjami ludności polskiej z Kresów Wschodnich w latach 1940 1941 i losami deportowanych w głębi ZSRR musi być poprzedzona pewnymi uwagami odnoszącymi się do przedmiotu tych badań oraz terminologii w nich stosowanej. TERMINOLOGIA Masowe przemieszczenia ludności od lat stanowią przedmiot zainteresowań badawczych różnych dyscyplin naukowych, w tym także historii. W toku różnorakich studiów i dyskusji dopracowano się już pewnego zespołu pojęć służących klasyfikacji i opisowi tych złożonych i zróżnicowanych zjawisk. Nie wnikając tu w całokształt tej problematyki, należy przypomnieć tylko niektóre kwestie związane z typologią tych przemieszczeń, które miały charakter przymusowy. O przymusie można mówić w znaczeniu węższym bądź szerszym. W pierwszym wypadku najczęściej odnosi się go do sytuacji, gdy czynnik władczy (niezależnie od jego prawnego usytuowania) podejmuje stosowną decyzję i posługując się atrybutem siły (używając jej lub tylko grożąc jej użyciem) wymusza jej wykonanie, często ujmując to w ściśle określone ramy organizacyjne. W drugim przypadku pod pojęciem przymusu rozumie się także nacisk sytuacyjny nie pozostawiający zainteresowanym możliwości wyboru. Wprawdzie decyzje o przemieszczeniu zapadają wówczas spontanicznie, ale realnie istniejące bądź tylko przewidywane zagrożenie biologicznej czy społecznej egzystencji nie pozwala na podjęcie decyzji odmiennej. Zjawiska, o których będzie dalej mowa mieszczą się w zakresie pojęciowym węższego rozumienia przymusu. Dokonywały się w wyniku decyzji podejmowanych przez odpowiednie organy władzy radzieckiej, które określały zasady i skalę przemieszczeń, ich

2 zasięg, kierunki i tryb organizacyjny oraz stosowane w związku z tym środki. Powstaje pytanie jakim terminem najprecyzyjniej można określić te przymusowe przemieszczenia, które w latach 1940 1941 dokonywały się z polskich Kresów Wschodnich. W literaturze przedmiotu zetknąć się można z różnymi w tym zakresie propozycjami, takimi jak wywózki, zsyłki, wysiedlenia, przesiedlenia, deportacje. Warto w tym miejscu przytoczyć dłuższy wywód K.Kersten na temat znaczeń tych terminów: Wysiedlenie obejmuje określoną zbiorowość, jest zawsze przymusowe, zorganizowane, pozycja osoby wysiedlanej jest bierna, nie ma natomiast istotnego znaczenia czy owe przemieszczenie odbywa się na mocy porozumień lub decyzji międzynarodowych, czy też jest jednostronnym aktem przeprowadzającej je władzy, dotyczy własnych obywateli czy obywateli innego państwa. Różnica między wysiedleniem a przesiedleniem sprowadzałaby się do funkcji przymusu, relacji między przesiedlającym się a organizatorem migracji i wreszcie zakresu działań składających się na dany proces. Przesiedlenia mogą być przymusowe, wymuszone sytuacją, ale bywają także dobrowolne; przesiedlający się może czynnie uczestniczyć w procesie zmiany miejsca w przestrzeni geopolitycznej lub geograficznej: przesiedlać się, a nie być przesiedlanym. Przesiedlenie obejmuje poza tym nie tylko wyrwanie z dotychczasowego otoczenia, lecz również trwałe osiedlenie w nowym miejscu. Wysiedla się z miejsca A, przesiedla się z miejsca A do miejsca B. Deportacja (a także wywózka, zsyłka) podobnie jak wysiedlenie jest z definicji aktem bezpośredniego przymusu stosowanego przez daną władzę; może, ale nie musi być masowa, nie musi też dotyczyć określonych zbiorowości, a tylko jednostek 1. Propozycja ta w odróżnieniu przesiedlenia i wysiedlenia koncentruje się na zróżnicowaniu funkcji przymusu: wysiedlenie jest ex definitione przymusowe, przesiedlenie natomiast może być przymusowe lub dobrowolne. Drugim czynnikiem różnicującym jest określenie dalszego losu przemieszczanych. Wysiedlenie nie zawiera w definicji dalszego losu ofiar istotny jest akt usunięcia ich z dotychczasowych miejsc zamieszkania natomiast w przypadku przesiedlenia los przesiedleńców jest określony w zakresie wskazania obszaru, na którym winni się oni znaleźć 2. 1 K.Kersten, Przymusowe przemieszczenia ludności próba typologii, [w:] Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, pod red. H.Orłowskiego i A.Saksona, Poznań 1996, s.18 19. 2 Warto jednak zwrócić uwagę, że w przypadku przemieszczeń przymusowych określanych mianem wysiedleń ich organizator (sprawca) też określa miejsce dalszego pobytu ofiar podejmowanej operacji, nawet jeśli jest to formuła wszędzie, byle nie na obszarze X.

3 Na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1940 1941 przymusowe przemieszczenia ludności cywilnej miały charakter przesiedleń: władze radzieckie określały nie tylko skąd, ale i dokąd płynęły strumienie ludności. W świetle propozycji terminologicznych K.Kersten równie uprawnione jest posługiwanie się pojęciem deportacje, dla pełnej jasności uzupełnionym określeniem masowe. Należy podkreślić, iż deportacja, nawet jeśli dotyczy pojedynczych osób, jest zjawiskiem odmiennym od uwięzienia (pozbawienia wolności poprzez umieszczenie w więzieniu, obozie koncentracyjnym, obozie pracy, obozie jenieckim itp.). Zastrzeżenie to istotne, bowiem spotkać się można, zwłaszcza w starszych publikacjach, z mieszaniem tych zagadnień: mianem deportowanych (czy też zesłanych) określa się niekiedy także uwięzionych w obozach, a nawet wcielonych do formacji wojskowych i paramilitarnych (tzw. front pracy). Rzutuje to w konsekwencji na ustalenia liczebności poszczególnych zbiorowości poddawanych tym procedurom, utrudniając przede wszystkim dokonywanie niezbędnych porównań w czasie i przestrzeni. W nomenklaturze radzieckiej rozróżniano następujące kategorie deportowanych: spiecpieriesielency (spiecposielency) czyli specjalni przesiedleńcy, ssylnoposielency (zesłani na osiedlenie), ssylnyje i wysłannyje (administratiwno wysłannyje) zesłani administracyjnie. Pierwsza z wymienionych kategorii to tzw. specjalni przesiedleńcy (specjalni osiedleńcy), tj. zesłańcy skazani na osiedlenie w wyznaczonych specjalnych osadach spiecposiołkach pod bezpośrednim zarządem NKWD. Druga grupa to skierowani na zesłanie na zawsze, ale poza reżimem specjalnych komendantur NKWD. Ssylnyje to tacy sami zesłańcy, ale z określonym terminem zesłania. Ostatnią kategorię stanowili przesiedleni w trybie decyzji administracyjnej i formalnie posiadający wszystkie prawa obywatelskie poza swobodą opuszczania rejonu zesłania 3. W praktyce różnice statusu ulegały częstokroć w dużej mierze zatarciu, a zasadnicza odmienność polegała na umieszczeniu w specjalnych osadach, bądź poza nimi. Obywatele polscy deportowani w lutym i czerwcu 1940 r. uzyskali status specjalnych przesiedleńców, przesiedleni w kwietniu 1940 r. byli administracyjnie wysłanymi, zaś wywiezieni w maju czerwcu 1941 r. to ssylnoposielency. W praktyce znanych akcji wysiedleńczych najczęściej formuła ta była jednak znacznie precyzyjniejsza w swej treści. 3 W.N.Ziemskow, Spiecposielency (po dokumientacyi NKWD MWD SSSR), Socyołogiczeskije issledowanija 1990, nr 11, s.3. Zob. też: Ż.Rossi, Sprawocznik po GUŁAGu, Moskwa 1991, cz.1, s.381, 389-390.

4 ZAKRES PROBLEMATYKI Zakres problemów związanych z masowymi deportacjami z Kresów Wschodnich i losem deportowanych w głębi ZSRR obejmuje: genezę, okoliczności, zasady i przygotowanie przymusowych przesiedleń; przebieg operacji przesiedleńczych, w tym transport do miejsc przymusowego osiedlenia; liczbę przesiedlonych, strukturę terytorialną według miejsca wysiedlenia, strukturę narodowościową i społeczną; rozmieszczenie deportowanych w ZSRR, ich status, zasady postępowania władz wobec nich, szeroko rozumiane warunki życia (m.in. zatrudnienie, wyżywienie, zakwaterowanie, stan zdrowia, stosunki z otoczeniem); wykonanie w stosunku do deportowanych tzw. amnestii po podpisaniu układu Sikorski Majski w 1941 r.; ruchy migracyjne w latach 1941 1942; politykę władz radzieckich wobec byłych zesłańców od lata 1941 r. do wiosny 1943 r.; położenie ludności polskiej w okresie od lata 1941 r. do wiosny 1943 r., działalność opiekuńczą i kulturalno oświatową polskich placówek na rzecz ludności cywilnej; zmiany położenia byłych zesłańców po tzw. drugiej paszportyzacji wiosną 1943 r. i zerwaniu polsko radzieckich stosunków dyplomatycznych, działalność Związku Patriotów Polskich na rzecz ludności cywilnej; okoliczności i zasady repatriacji byłych zesłańców (ale nie samą repatriację, która jest odrębnym zagadnieniem). Na złożoność tej problematyki warto zwrócić uwagę, bowiem intensywność badań nad poszczególnymi zagadnieniami była i jest zróżnicowana, co po części wynika z dostępnej bazy źródłowej, ale także odzwierciedla preferencje badaczy. HISTORIA BADAŃ DO 1989 R. 4 Wysiłki mające przynieść odpowiedź na podstawowe pytania związane z masowymi deportacjami z Kresów Wschodnich podejmowano od momentu przeprowadzenia tych operacji. Problematyka ta pozostawała w kręgu zainteresowań zarówno polskiego podziemia, jak i władz polskich na obczyźnie. Kierownictwo podziemia dążyło do rozpoznania zasad radzieckiej polityki 4 Niekompletną, ale uwzględniającą najważniejsze pozycje bibliografię do 1988 r. zawiera wydawnictwo Deportacje i przemieszczenia ludności polskiej w głąb ZSRR 1939 1945. Przegląd piśmiennictwa, pod red. T.Walichnowskiego, Warszawa 1989.

5 represyjnej, w tym i przesiedleńczej, oraz do ustalenia wielkości strat ponoszonych przez ludność polską na obszarach okupowanych przez Związek Radziecki. Po dwóch pierwszych falach deportacji, w lutym i kwietniu 1940 r., komenda lwowskiego obszaru Związku Walki Zbrojnej oceniała, że wywieziono już ok. 1 mln osób, a główne uderzenie kierowało się przeciw inteligencji, środowiskom oficerskim i podoficerskim, osadnikom, urzędnikom państwowym i samorządowym. Przypuszczano, że intencją władz radzieckich było całkowite oczyszczenie zagarniętych obszarów z elementu polskiego. Jako rejony osiedlenia deportowanych wskazywano Archangielsk, Murmańsk, Turkiestan, Semipałatyńsk, Samarę 5. Jesienią 1940 r. na podstawie większej już wiedzy, zdobytej m.in. w wyniku podróży mjr. Alfonsa Aleksandra Klotza i Eleonory Wandy Ptaszkówny po niektórych obszarach ZSRR, szacowano liczbę deportowanych w 1940 r. na 950 tys.: 250 tys. w lutym, 300 tys. w kwietniu oraz ok. 400 tys. w czerwcu. Próbowano także określić niektóre podstawowe cechy zbiorowości represjonowanych 6. Po 1941 r. w kraju, w oparciu o bogatszą dokumentację zebraną na ziemiach wschodnich, sporządzono kilka raportów na temat strat ludności na kresach. Oceniano, iż w trakcie czterech akcji wysiedlonych zostało 800 1000 tys. obywateli polskich 7. W 1941 r., po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Polską i Związkiem Radzieckim, także ambasada polska w ZSRR i jej aparat opiekuńczy oraz komórki sztabowe armii polskiej przystąpiły do zbierania informacji dotyczących losów, liczebności i rozmieszczenia obywateli polskich, którzy trafili w głąb państwa radzieckiego w latach 1939 1941. W 1941 r. operowano z reguły niezbyt precyzyjnymi przybliżeniami liczbą 1 2 mln wywiezionych, podciągając pod to pojęcie wszystkich represjonowanych, także uwięzionych, wcielonych do Armii Czerwonej, jeńców wojennych itd. 8 Aparat opiekuńczy 5 Armia Krajowa w dokumentach 1939 1945, t.1, Londyn 1970, s.251-252. 6 Na około 1,4 mln represjonowanych (jeńców, aresztowanych i wywiezionych) 650 tys. stanowić mieli mężczyźni, 450 tys. kobiety, 300 tys. dzieci do lat 15. 700 tys. osób zaliczano do inteligencji, 350 tys. do chłopstwa, 200 tys. stanowić mieli reprezentanci wolnych zawodów, ziemiaństwa i przemysłowców, a 150 tys. klasy robotniczej (Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, zespół S.Kota, sygn. 93, k.236-240). 7 Archiwum Akt Nowych (cyt. dalej: AAN), sygn. 202/II/51, k.301, raport pt. Wyludnienie Ziem Wschodnich w okresie wojny obecnej z grudnia 1943 r.; AAN, sygn. 202/III/134, k.55, raport pt. Straty ludnościowe Ziem Wschodnich w czasie obecnej wojny. 8 S.Kot, Listy z Rosji do gen. Sikorskiego, Londyn 1955, s.107, 453, 459, 481; Documents on Polish Soviet Relations 1939 1945, t.1,

6 ambasady pod koniec 1941 r. dysponował informacjami, pozwalającymi mu obliczać liczebność obywateli polskich w ZSRR na ok. 765 tys. osób (176 tys. w północnych i syberyjskich obwodach Rosji, ok. 139 tys. w Kazachstanie, ok. 110 tys. w południowych republikach Związku Radzieckiego, 40 tys. osób w obozach formującej się armii polskiej oraz szacowana na 300 tys. grupa osób: więźniowie, żołnierze Armii Czerwonej, o których losie nie posiadano żadnych konkretnych informacji. Charakteryzując ówczesną wiedzę placówek polskich na temat rozmieszczenia i liczebności ludności polskiej w ZSRR J.Mieszkowski, człowiek z racji pełnionych obowiązków niewątpliwie dobrze zorientowany, napisał w swym raporcie: Jest faktem, że liczby jakimi w tej chwili rozporządza aparat Ambasady w pracy bieżącej są całkowicie dowolne i nie oparte na żadnych przesłankach konkretnych. Przesłankami są raczej wrażenia niźli fakty. Na podstawie wąskich, fragmentarycznych obserwacji, ułamkowych danych, ad hoc pod kątem doraźnych potrzeb robionych, pojedynczych sprawozdań i z reguły zabarwionych emocjami, a często tendencyjnych relacji - trzeba dokonywać uogólnień, które żadnej wartości przekonywującej z obiektywnego punktu widzenia nie mają 9. Na początku 1942 r. Mieszkowski oszacował liczebność skupisk polskich w Związku Radzieckim na podstawie korespondencji nadchodzącej do ambasady polskiej i doszedł do wniosku, iż ogólna liczba ludności polskiej w ZSRR wynosiła ok. 620 tys. 10 W kwietniu 1942 r. ambasada określała liczebność obywateli polskich w całym ZSRR na 593 325 osób 11. Jakkolwiek w zestawieniach podawano niekiedy liczby z dokładnością do jednej osoby, to ustalenia te w dalszym ciągu miały charakter szacunkowy, bowiem obok ludzi zarejestrowanych z imienia i nazwiska, obejmowały całe grupy, o których posiadano tylko ogólnikowe informacje, często z drugiej ręki, a nadto w niektórych obwodach sytuacja ulegała szybkim zmianom. Najbardziej kompletne i szczegółowe dane ambasady polskiej obejmują stan z końca 1942 r. Liczebność obywateli polskich w ZSRR obliczano wówczas na 260 399 osób 12. Rozpoznanie wprawdzie tylko przybliżone liczby obywateli polskich w ZSRR nie wpłynęło w zasadniczy sposób na obliczenia wielkości deportacji z lat 1940 1941. Szacunki kształtujące się na podstawie informacji, którymi dysponował rząd polski znalazły się w oficjalnym wydawnictwie ambasady polskiej w Waszyngtonie z 1943 r. Londyn 1961, s.167. 9 AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, t.23, k.9. 10 Ibidem, k.9 i nast. 11 AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, t.25, k.20. 12 Archiwum Wschodnie, Materiały z Hoover Institution on War, Revolution and Peace, Zestawienie statystyczne mężów zaufania i obywateli polskich w ZSRR. Stan w dniu 1 XII 1942 r.

7 Liczbę wywiezionych oceniano tam na ponad 1 mln osób. Składało się na nią 400 tys. deportowanych z Małopolski Wschodniej, 150 tys. z Wołynia, 200 tys. z Polesia i okolic Nowogródka oraz ponad 300 tys. z województw białostockiego i wileńskiego 13. W marcu 1944 r. rząd polski na obczyźnie na podstawie całej dostępnej wówczas dokumentacji określał liczbę deportowanych masowo w okresie od lutego 1940 r. do czerwca 1941 r. oraz indywidualnie w całym okresie okupacji ziem wschodnich na 880 tys. osób, a ogólną liczbę obywateli polskich przemieszczonych w głąb ZSRR na 1230 tys. osób 14. Ponieważ w obliczeniach tych nie wyodrębniono grupy więźniów obozów pracy, należy domniemywać, iż zostali oni wliczeni do owych 880 tys. osób jako deportowani indywidualnie. Z tego zaś wynika, że liczba przymusowo przesiedlonych musiała być znacznie mniejsza. W zestawieniach rządowych, odnoszących się do stanu z 25 kwietnia 1943 r., uwzględniono 271 tys. osób korzystających z opieki ambasady polskiej, 150 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej, 140 tys. osób zmobilizowanych w ramach tzw. frontu pracy, 115 tys. ewakuowanych do Iranu, 180 tys. osób nie objętych amnestią (pozostających w więzieniach i obozach), 84 tys. przebywających na dalekiej północy poza zasięgiem działania ambasady polskiej oraz 270 tys. zmarłych w latach 1940 1943 15. Od powyższych różniły się dane zamieszczone w pracy B.Podoskiego, szefa Biura Dokumentacji II Korpusu. Liczbę przymusowo przesiedlonych określono tam na 990 tys. obywateli polskich 16. Całkowitą liczbę obywateli polskich, których władze radzieckie w rozmaitych formach przemieściły w głąb ZSRR, Podoski obliczał na 1 692 000 (230 tys. jeńców wojennych, 12 tys. przejętych na Litwie internowanych żołnierzy polskich, 990 tys. przymusowo przesiedlonych, 210 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej, 250 tys. aresztowanych i w większości wysłanych do obozów pracy) 17. 13 Polish Soviet Relations 1918 1943. Official Documents, Washington 1943, s.21. W wydawnictwie tym w rozdziale 1 (s.17-21) przytoczono in extenso treść opracowania pt. Deportacje ludności z Polski przez władze sowieckie. Por. AAN, sygn. 202/III/130, k.11-13. 14 Na liczbę tę oprócz wspomnianych 880 tys. deportowanych zbiorowo i indywidualnie składało się 150 tys. zmobilizowanych do Armii Czerwonej, 180 tys. jeńców z 1939 r. oraz 20 tys. zwerbowanych do pracy w ZSRR (Archiwum i Muzeum Instytutu gen. W.Sikorskiego w Londynie, sygn. A.5/41). 15 Archiwum i Muzeum Instytutu gen. W.Sikorskiego w Londynie, sygn. A.5/41. 16 P.B.[B.Podoski], Polska Wschodnia 1939 1941, Rzym 1945, s.10. 17 W.Wielhorski, Los Polaków w niewoli sowieckiej (1939 1956), Londyn 1956, s.15.

8 Podoski pokusił się też o określenie przybliżonej struktury ludności cywilnej przymusowo przemieszczonej w głąb ZSRR wg wieku, płci i pochodzenia społecznego. Niestety, ustalenia te odnosiły się do wszystkich osób wywiezionych w głąb ZSRR, obejmując nie tylko deportowanych, ale także uwięzionych i zmobilizowanych do armii radzieckiej. Ustalenia Podoskiego powtórzyli w swej głośnej pracy K.Zamorski i S.Starzewski 18. W końcowych latach wojny do ustalenia liczby ludności polskiej przebywającej w ZSRR dążył także Związek Patriotów Polskich. Według ocen kierownictwa tej organizacji z kwietnia 1944 r. na obszarze Związku Radzieckiego znajdować się miało 400 tys. obywateli polskich 19. Zgodnie z danymi ZPP i Zarządu Handlu Specjalnego Ludowego Komisariatu Handlu ZSRR, który zajmował się przydziałami żywności dla obywateli polskich, w kwietniu 1944 r. liczba ewakuowanych b. polskich obywateli zamieszkujących na terytorium ZSRR wynosiła 289 700 20. Według zweryfikowanych danych (na dzień 20 czerwca 1944 r.) miało ich jednak być w rzeczywistości co najmniej 329 225 21, nie biorąc pod uwagę mężczyzn i kobiet powołanych do Armii Polskiej w ZSRR, tzw. armii Berlinga. Niekompletne obliczenia ZPP sporządzone na początku 1945 r. mówiły o 236 237 osobach 22, jednak pełniejszy spis z grudnia 1945 r. (już po wyjeździe 22 058 osób) ustalił liczebność obywateli polskich na 271 474 osoby (w tym 132 148 Polaków, 135 466 Żydów oraz 3860 Ukraińców i Białorusinów) 23. I te dane z pewnością jednak były dalekie od kompletności, przede wszystkim zaś tylko w marginalnym stopniu uwzględniały osoby narodowości innych niż polska i żydowska. Do obliczeń zawartych w pracy Podoskiego informacje emigracyjnego Ministerstwa Sprawiedliwości z 1949 r. zawarte w pracy pt. Stalin and the Poles. Liczbę deportowanych obywateli polskich określano na 980 tys. osób: 220 tys. wywiezionych w lutym, 320 tys. w kwietniu i 240 tys. w czerwcu 1940 r. oraz 200 tys. w 18 S.Mora [K.Zamorski], P.Zwierniak [S.Starzewski], Sprawiedliwość sowiecka, Włochy 1945, s.66. 19 Protokół nr [19] 15 posiedzenia Prezydium Zarządu Głównego ZPP odbytego w dniu 20 kwietnia 1944 r., [w:] Archiwum Ruchu Robotniczego, t. 2, Warszawa 1975, s.99; I.Blum, Żołnierze..., s.91. 20 Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko radzieckich, t.8: Styczeń 1944 grudzień 1945, Warszawa 1974, s.123. 21 Ibidem, s.124-126. 22 I.Blum, Żołnierze Armii Polskiej w ZSRR (stan osobowy, skład socjalny, czynniki integrujące), Warszawa 1967, s.92-96. 23 P.Żaroń, Ludność polska w Związku Radzieckim w czasie II wojny światowej, Warszawa 1990, s.276-283.

9 czerwcu 1941 r. 24 Wyższe były szacunki, które zaprezentowali w 1950 r. autorzy III tomu Polskich Sił Zbrojnych w II wojnie światowej. Informacje przez nich podane nie są jednak spójne. Z jednej strony bowiem stwierdzili, iż cztery masowe deportacje objęły łącznie ponad 1 200 000 obywateli polskich, ale z drugiej strony podali, że w kolejnych deportacjach wywieziono: 220 tys. w lutym, 320 tys. w kwietniu, 240 tys. w czerwcu 1940 r. i 300 tys. w czerwcu 1941 r., a więc razem 1080 tys. osób 25. Późniejsze opracowania emigracyjne w zasadzie obracały się w kręgu tych danych, które w zasadniczym zrębie ustalone zostały jeszcze w czasie wojny. Było to oczywiste w sytuacji, gdy historycy polscy przebywający na obczyźnie nie mieli dostępu do innych materiałów źródłowych. W połowie lat pięćdziesiątych Władysław Wielhorski dokonał skrupulatnego zestawienia publicznie znanych wówczas danych dotyczących przemieszczeń ludności polskiej w głąb ZSRR. Zasadniczą podstawą jego wnioskowań były ustalenia B.Podoskiego i wspomniane wydawnictwo Stalin and the Poles z 1949 r. Wielhorski nie rozstrzygnął, bowiem rozstrzygnąć nie mógł, rozbieżności co do liczby deportowanych. Jego praca różnice te jednak unaoczniła, a nadto Wielhorski podjął próbę konfrontacji tych danych z informacjami o liczbie obywateli polskich zebranymi w ZSRR przez polskie instytucje rządowe 26. Niemal dosłownie stwierdzenia zawarte w III tomie Polskich Sił Zbrojnych w II wojnie światowej powtórzył 10 lat później W. Pobóg Malinowski 27, utrwalając w ten sposób podane tam, najwyższe w opracowaniach emigracyjnych, ustalenia. Natomiast J.T.Gross wiele lat później stwierdził, iż podczas czterech wielkich deportacji wywieziono w głąb ZSRR 880 tys. osób 28, nawiązał zatem do ustaleń polskiego rządu z początków 1944 r., mówiących jednak także o deportowanych indywidualnie (uwięzionych). Wreszcie J.Siedlecki, autor ostatniej w omawianym tu okresie poważnej pracy na interesujący nas temat podał liczby przesiedlonych w toku poszczególnych operacji deportacyjnych identyczne jak autorzy III tomu Polskich Sił Zbrojnych w II wojnie światowej 29. 24 Stalin and the Poles. An Indicament of the Soviet Leaders, London 1949, s.69. 25 Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t.3: Armia Krajowa, Londyn 1950, s.34 36. 26 W.Wielhorski, op. cit., s.15-16. 27 W.Pobóg Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864 1945, t.iii, Londyn 1960, s.110. 28 W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali... Polska a Rosja 1939 42, wybór i opracowanie J.T.Gross i I.Grudzińska Gross, wstęp J.T.Gross, Londyn 1983, s.8. 29 J.Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939 1986, Londyn

10 W historiografii krajowej problematyka masowych deportacji ludności polskiej w głąb ZSRR była przez wiele lat przemilczana. Przez dłuższy czas jedyną próbą ustosunkowania się do ustaleń historyków emigracyjnych były obliczenia I.Bluma. Po raz pierwszy w latach 1962 1963 podał on, że władze radzieckie deportowały z polskich ziem wschodnich ok. 400 tys. osób, a ok. 100 tys. zmobilizowały do Armii Czerwonej 30. Nieco później Blum podał precyzyjniejsze informacje pisząc, iż w sumie w głębi ZSRR znalazło się 800 900 tys. Polaków, w tym 400 tys. przymusowo przesiedlonych, 150 tys. wcielonych do Armii Czerwonej, 50 tys. emigrantów zarobkowych i 200 300 tys. ewakuowanych po wybuchu wojny radziecko niemieckiej 31. Podana przez Bluma liczba 400 tys. deportowanych nie wnosiła w istocie nic nowego, oparta bowiem była na oficjalnych informacjach udzielonych ambasadorowi polskiemu w 1941 r. przez A.Wyszyńskiego, zastępcę Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR. Obliczenia Bluma oraz historyków emigracyjnych przytoczyła w swej głośnej książce M.Turlejska 32. Natomiast K.Kersten, powołując się na szacunki polskiego MSZ z 1944 r., określiła liczbę deportowanych obywateli polskich na ok. 880 tys., w tym 458 tys. Polaków. Swą ocenę wspierała twierdzeniem L.Brystigierowej z 1944 r., która uważała, że w ZSRR przebywało wówczas co najmniej 412 tys. Polaków 33. Wszystkie ustalenia polskiej historiografii, zarówno krajowej, jak i emigracyjnej, opierały się na dokumentach polskich, wytworzonych bądź przez cywilne i wojskowe agendy rządu polskiego na obczyźnie, bądź przez Związek Patriotów Polskich w ZSRR oraz na różnorakich relacjach i wspomnieniach. Zauważyć przy tym należy a do sprawy tej wypadnie jeszcze powrócić że szacunkowe ustalenia strony polskiej z lat II wojny światowej opierały się w dużej mierze również na materiale relacyjnym, gromadzonym bądź jeszcze w ZSRR, bądź po ewakuacji stamtąd Armii Polskiej na Bliskim Wschodzie. 1987, s.45 46. 30 I.Blum, Rola Partii w organizacji i kształtowaniu ludowego charakteru Wojska Polskiego, Wojskowy Przegląd Historyczny 1962, nr 22, s.36. Por. też: idem, O składzie socjalno demograficznym Polskich Sił Zbrojnych w Związku Radzieckim. Maj 1943 lipiec 1944, Wojskowy Przegląd Historyczny 1963, nr 2, s.3-12. 31 I.Blum, Polacy w Związku Radzieckim. Wrzesień 1939 maj 1943, Wojskowy Przegląd Historyczny 1967, nr 1, s.154; I. Blum, Żołnierze..., s.79. 32 M.Turlejska, Prawdy i fikcje. Wrzesień 1939 grudzień 1941, Warszawa 1968, s.308 309. 33 K.Kersten, Repatriacja ludności polskiej po II wojnie światowej (Studium historyczne), Wrocław 1974, s.35.

11 Tylko fragmentarycznie badane były w tym okresie losy ludności polskiej w ZSRR. Było to związane przede wszystkim z dostępem do źródeł, jakim dysponowały poszczególne środowiska historyków oraz z istniejącymi w kraju ograniczeniami cenzuralnymi. Najwięcej publikacji krajowych dotyczyło różnych aspektów działalności Związku Patriotów Polskich. Dla interesującej nas tu problematyki pierwszoplanowe znaczenie miały te z nich, które podejmowały różne problemy pomocy dla ludności polskiej. Szczegółowo badał ten temat przede wszystkim A.Głowacki, który opisał podstawowe formy i zakres tego rodzaju działalności 34. W polu badań krajowych historyków znalazła się także problematyka liczby, rozmieszczenia i losów dzieci polskich w ZSRR 35. E.Trela podjęła studia nad działalnością oświatową i opiekuńczo wychowawczą na rzecz tych dzieci. Ustaliła liczbę i rozmieszczenie placówek tego typu, scharakteryzowała zasady i warunki ich działania, liczbę wychowanków i uczniów oraz personelu 36. Także przy okazji badań nad organizacją polskich jednostek wojskowych podejmowane były zarówno pewne kwestie natury ogólnej, np. liczebność ludności polskiej w głębi ZSRR, jak i niektóre problemy związane z położeniem ludności cywilnej, choć te ostatnie raczej marginalnie 37. Również na obczyźnie podejmowano próby przedstawienia, przynajmniej w zarysie, losów obywateli polskich deportowanych do ZSRR, miały one jednak nader ograniczony charakter. Już w 1945 r. Zamorski i Starzewski opublikowali fragmenty relacji zesłańców pokazujące warunki życia w miejscach przymusowego osiedlenia 38. Wiele bardzo ważnych informacji dotyczących położenia ludności 34 A.Głowacki, Opieka Związku Patriotów Polskich w ZSRR nad inwalidami i starcami (1943 1946), [w:] Acta Universitatis Lodzensis, Folia Historica, t.18, Łódź 1984, s.157 177; idem, Opieka Związku Patriotów Polskich w ZSRR nad rodzinami wojskowych (1943 1946), Wojskowy Przegląd Historyczny 1981, nr 4, s.25 42; idem, Powstanie, organizacja i działalność Wydziału Opieki Społecznej Zarządu Głównego Związku Patriotów Polskich w ZSRR (1943 1946), [w:] Acta Universitatis Lodzensis, Folia Historica, t.8, Łódź 1981, s.109 127. 35 T.Bugaj, Dzieci polskie w ZSRR i ich repatriacja 1939 1952, Jelenia Góra 1986. 36 E.Trela, Edukacja dzieci polskich w Związku Radzieckim w latach 1941 1946, Warszawa 1983; taż, Polskie placówki oświatowe i wychowawcze w Związku Radzieckim w latach 1943 1946. Liczebność i rozmieszczenie, Wrocław 1981. 37 Zob. przede wszystkim: I. Blum, Żołnierze...; P.Żaroń, Kierunek wschodni w strategii wojskowo politycznej gen. Władysława Sikorskiego 1940 1943, Warszawa 1988; F.Zbiniewicz, Armia Polska w ZSRR. Studia nad problematyką pracy politycznej, Warszawa 1973. 38 S.Mora [K.Zamorski], P.Zwierniak [S.Starzewski], op.cit.

12 polskiej oraz pomocy na jej rzecz zawarł w swej cennej, źródłowej pracy R.Buczek 39. J.Siedlecki prezentując położenie ludności polskiej oparł się niemal wyłącznie na antologii relacji zesłańczych przygotowanej przez J.T.Grossa i I. Grudzińską Gross, a jego praca w interesującym nas tu zakresie nie wnosiła już wówczas wiele nowego 40. BADANIA PO 1989 R. Przełom lat 80 tych i 90 tych był dla polskich badań nad problematyką deportacji istotny z dwóch powodów. Po pierwsze przemiany ustrojowe zachodzące w Polsce zaowocowały zniknięciem wcześniejszych politycznych ograniczeń badań nad problematyką wschodnią. Po drugie zmiany w ZSRR, a następnie w Rosji spowodowały nieporównanie szerszy niż wcześniej dostęp do archiwaliów, co z kolei umożliwiło tamtejszym badaczom ogłoszenie drukiem pierwszych prac oraz wydawnictw źródłowych ważnych dla badań nad wschodnimi losami Polaków. Jakkolwiek od końca lat osiemdziesiątych zaczęto pisać w kraju na ten temat bez osłonek, pełnym głosem przypominając tragedię polskich obywateli represjonowanych przez władze radzieckie, to w istocie w znacznej mierze obracano się w kręgu poglądów i hipotez o kilkadziesiąt lat wcześniejszych, będących w obiegu naukowym dzięki literaturze emigracyjnej. Choć pojawiły się w Polsce publikacje podejmujące sprawę deportacji, to w większości raczej udostępniały one krajowemu czytelnikowi dotychczasowy stan badań czy porządkowały niektóre problemy niż wprowadzały nowe ustalenia 41. Pojawiły się nawet próby podwyższania wcześniejszych szacunków liczbowych. P.Żaroń w wydanej w 1990 r. monografii liczbę wywiezionych w głąb ZSRR w latach 1939 1941 ocenił na 1230 tys. 39 R.Buczek, Działalność opiekuńcza Ambasady RP w ZSSR w latach 1941-1943, Zeszyty Historyczne, z.29, Paryż 1974. 40 J.Siedlecki, Losy Polaków w ZSRR w latach 1939 1986, Londyn 1987. 41 Mniejszości polskie i Polonia w ZSRR, pod red. H.Kubiaka, T.Palecznego, J.Rokickiego, M.Wawrykiewicz, Wrocław Warszawa Kraków 1992; A.Patek, Polacy w Rosji i ZSRR, [w:] Polonia w Europie, pod red. B.Szydłowskiej Ceglowej, Poznań 1992; Położenie ludności polskiej na terytorium ZSRR i wschodnich ziem II Rzeczypospolitej w czasie II wojny światowej, pod red. A.Marszałka, Toruń 1990; M.K.Kamiński, Od wojny do zniewolenia. Polska z Związek Sowiecki: stosunki polityczne 1939 1945, Warszawa 1992.

13 (250 tys. deportowanych w lutym, 300 tys. w kwietniu, 400 tys. w czerwcu 1940 r. i 280 tys. w czerwcu 1941 r.) 42. Były to dane zaczerpnięte z raportu Klotza i Ptaszkówny z jesieni 1940 r. uzupełnione o informację dotyczącą deportacji z 1941 r. Żaroń w ogóle nie dostrzegł innych danych polskich, wyraźnie się przecież różniących od przytoczonych przez niego i wskazujących na dyskusyjność podanych liczb nawet w świetle szacunkowych ustaleń polskich instytucji. Książka Żaronia miała jednak pionierski w literaturze krajowej charakter była pierwszą próbą całościowego potraktowania losów ludności polskiej w ZSRR w całym okresie wojny. Jakkolwiek obfitowała w błędy, niektóre zagadnienia prezentowała w sposób niepełny lub kontrowersyjny, a inne pomijała lub tylko sygnalizowała co z uwagi na jej charakter i brak badań szczegółowych do pewnego stopnia było zrozumiałe to dawała pewien obraz problematyki i wskazywała wiele obszarów wymagających dalszych, pogłębionych analiz. Rozprawę Żaronia można uznać za ostatnie słowo polskiej historiografii przed wprowadzeniem do obiegu naukowego archiwaliów rosyjskich. Pierwszą rosyjską publikacją odnoszącą się do masowych deportacji ludności z wschodnich ziem polskich był artykuł W.S. Parsadanowej z 1989 r. 43 Podała ona po raz pierwszy liczby przymusowo przesiedlonych zaczerpnięte z tajnych dokumentów NKWD. Ujawniła, że w wyniku deportacji z lutego 1940 r. w głębi ZSRR (Powołże, Syberia, Komi ASRR, Kazachstan) znalazły się 137 132 osoby, w tym 36 670 mężczyzn. Liczby wywiezionych w pozostałych operacjach deportacyjnych Parsadanowa nie podała, natomiast przedstawiła dane dotyczące stanu liczbowego przesiedlonych w styczniu 1941 r. z podziałem na tzw. osadników (taką nazwę nosił kontyngent z lutego 1940 r.) oraz tzw. bieżeńców (kontyngent z czerwca 1940 r.). W pierwszej grupie miały znajdować się 137 132 osoby, w drugiej 77 920. Parsadanowa podała także skład narodowościowy obu kontyngentów. Omówiła też szczegółowo dokumenty normujące zasady i tryb deportacji, w większości odnoszące się do operacji z lutego 1940 r., a także regulujące zasady osiedlenia i zatrudnienia zesłanych. Najprawdopodobniej nie mogąc dotrzeć do danych odnoszących się do pozostałych deportacji i sugerując się polskimi szacunkami, doliczyła do liczby tzw. osadników i tzw. bieżeńców występującą w materiałach NKWD kategorię tzw. trudposielencew, liczącą w końcu 1940 r. 959 482 osoby, co razem dawało liczbę blisko 1,2 mln deportowanych. Okazało się to nieporozumieniem. Kategoria trudoposielency, istotnie występująca w 42 P.Żaroń, Ludność polska..., s.132. 43 W.S.Parsadanowa, Dieportacyja nasielenija iz Zapadnoj Ukrainy i Zapadnoj Biełorussii w 1939-1941 gg., "Nowaja i nowiejszaja istorija" 1989, nr 2.

14 ewidencji GUŁag NKWD obejmowała rodziny tzw. kułaków, wysiedlonych jeszcze w trakcie przymusowej kolektywizacji w latach 1930 1932. W dokumentach NKWD występowali oni pod mianem spiecpieriesielency (do 1934 r.), następnie trudposielency (w latach 1934 1944) i wreszcie spiecposielency (od 1944 r.). Spośród wysiedlonych w latach 1930 1931 381 026 rodzin kułaków, liczących ogółem 1 803 392 osoby, w listopadzie 1940 r. na specjalnym osiedleniu znajdowało się nadal 258 448 rodzin łącznie 959 482 osoby 44 i je Parsadanowa błędnie uznała za przymusowych przesiedleńców z Polski 45. Na mylną interpretację przez nią używanej w materiałach NKWD terminologii zwrócił uwagę A.Gurjanow w swoim cennym opracowaniu 46. Dane podane przez Parsadanową weszły jednak w obieg i spotkać je było można następnie w literaturze białoruskiej i ukraińskiej 47, a także w niektórych opracowaniach polskich 48. Problemy masowych przesiedleń przymusowych z wschodnich kresów II Rzeczypospolitej znalazły także odbicie w pracach N.F.Bugaja i W.N.Ziemskowa. Pierwszy z nich opublikował sporo źródeł i opracowań dotyczących masowych deportacji przeprowadzanych w ZSRR. Tylko fragmentarycznie dotyczyły one problematyki polskiej, ale już w 1992 r. pojawiły się w nich m.in. informacje o liczebności deportowanych z ziem polskich w kwietniu 1940 r. i o liczebności przymusowych osiedleńców na północy europejskiej części Rosji 49. W 1992 r. Bugaj ogłosił książkowy wybór źródeł do dziejów deportacji radzieckich, w którym zamieścił m.in. akty normatywne dotyczące wysiedlenia tzw. osadników oraz różnego rodzaju materiały informacyjne dotyczące losów polskich zesłańców w głębi ZSRR (w tym informacje Berii dla Stalina) 50. Dopiero w 1994 r. 44 W.N.Ziemskow, Spiecposielency..., s.3; idem, Kułackaja ssyłka nakanunie i w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Socyołogiczeskije issledowanija 1992, nr 2, s.15; W.S.Parsadanowa, op.cit., s.36. 45 W.S.Parsadanowa, op.cit., s.36. 46 A.Gurjanow, Cztery deportacje 1940 41, Karta 1993, nr 12, s.129. 47 H. Siargiejewa, Biełaruskaja dyjaspara, [w:] Kryżowy szlach, Minsk 1993, s.219; F.D.Zastawnyj, Ukrajinśka diaspora, Lwiw 1991, s.64-65. 48 W.Kusiński, Deportacje ludności polskiej w ZSRR, Uniwersytet Warszawski, Studia i materiały Centrum Badań Radzieckich, z.9, Warszawa 1991, s.34. 49 40 50 je gody: posledstwija dieportacyi narodow (Swidietielstwujut archiwy NKWD MWD SSSR), ed. N.F.Bugaj, Istorija SSSR 1992, nr 1, s.122 124. 50 Iosif Stalin Ławrientiju Bierii: Ich nado dieportirowat, Dokumienty, fakty, kommientarii, ed. N.F.Bugaj, Moskwa 1992.

15 w paryskich Zeszytach Historycznych Bugaj opublikował szerszy zestaw materiałów źródłowych odnoszących się już tylko do problematyki polskiej 51. Zawarte tam informacje pozwalały na znacznie szczegółowszy ogląd interesującego nas tu zjawiska, ale równocześnie nie zawierały nadal kompletu danych statystycznych, znajdujących się w archiwach NKWD. W swoich pracach Bugaj podawał w ślad za dokumentami radzieckimi liczbę tzw. osadników i tzw. bieżeńców, a mimo to niektórzy polscy historycy, nie zrozumiawszy zapewne sensu jego wywodów, przypisali mu powtórzenie błędu Parsadanowej, podczas gdy wyraźnie stwierdzał on, iż liczba 1173 tys. zesłańców obejmowała deportowanych w latach trzydziestych tzw. trudposielencew 52. Bugaj połączył jednakże w jedną grupę przesiedlonych przymusowo z radzieckiej Ukrainy i Białorusi oraz z polskich ziem okupowanych przez ZSRR nazywając ich wszystkich deportowanymi z zachodnich rejonów kraju. Zacierał w ten sposób zasadniczą różnicę między tymi grupami, okolicznościami i charakterem postępowania wobec nich, a w istocie ukrywał charakter radzieckiej polityki wobec Polski. Bugaj w sposób zdumiewający wyjaśnił terminy, którymi władze radzieckie określały kontyngenty deportowanych obywateli polskich: Pod pojęcie osadników - pisze - podpadali wszyscy, którzy nie chcieli uznawać nowej władzy, «ludzie obcy»: przesiedleńcy z Polski, byli żołnierze armii polskiej, policjanci i inni. Leśnicy zaś to: Ukrywający się w lasach antyradziecko nastawieni Polacy 53. Wyjaśnienie to tym dziwniejsze, że już wcześniej skład obu tych kontyngentów był wielokrotnie opisywany nie tylko w literaturze polskiej, którą Bugaj zignorował, ale i rosyjskiej 54. Obok wyboru źródeł radzieckich opublikowanego przez N.F.Bugaja, duże znaczenie miały materiały podane do druku przez I.Biłasa. Dotyczyły one jednak także przede wszystkim deportacji przeprowadzonych w lutym i czerwcu 1940 r. i losów specjalnych przesiedleńców należących do tych dwóch kontyngentów. Biłas opublikował m.in. sprawozdanie o rozmieszczeniu tzw. osadników i tzw. bieżeńców z podziałem na obwody i rejony, a także sporo materiałów z obwodów o przyjęciu i rozsiedleniu zesłańców 55. Pochodzące z różnych ogniw aparatu NKWD informacje potwierdzały 51 "Specjalna teczka Stalina". Deportacje i reemigracja Polaków, ed. N.F.Bugaj, "Zeszyty Historyczne", z.107, Paryż 1994, s.76 140. 52 M.F.Buhaj, Deportaciji nasełennia z Ukrajiny (30 50 ti roky), Ukrajinśkyj istorycznyj żurnał 1990, nr 10, s.35; N.F.Bugaj, Ł.Bierija I.Stalinu: Sogłasno Waszemu ukazaniju..., Moskwa 1995, s.17. 53 N.F.Bugaj, Ł.Bierija I.Stalinu..., Moskwa 1995, s.12 13. 54 W.N.Ziemskow, Spiecposielency..., s.5. 55 I.Biłas, Represywno-karalna systema w Ukrajini 1917-1953. Suspilno-politycznyj ta istoryko-prawowyj analiz, Kyjiw 1994, t.2: Dokumenty ta materiały, s.129 222.

16 także znane już wcześniej ogólne dane liczbowe. W części narracyjnej swej pracy Biłas skoncentrował się na deportacji w lutym 1940 r., wnosząc wiele nowych, szczegółowych ustaleń związanych z jej przebiegiem na tzw. Zachodniej Ukrainie 56. Część ogólnych danych liczbowych zawartych w zestawieniach NKWD zreferował W.N.Ziemskow. Ogólną liczbę Polaków (faktycznie chodziło o obywateli polskich, co jasno wynikało z danych o strukturze narodowościowej wywiezionych w lutym i w czerwcu 1940 r.) deportowanych w latach 1940 1941 określił on na ok. 380 tys. Za dokumentacją NKWD Ziemskow podał także liczbę urodzonych i zmarłych na zesłaniu (do 1 lipca 1941 r.) tzw. osadników i tzw. bieżeńców, rozmieszczenie obu tych kontyngentów i ich skład narodowościowy 57. Największa poza dokumentacją Wojsk Konwojowych NKWD część wprowadzonych dotąd do obiegu naukowego materiałów NKWD związanych z deportowanymi z ziem polskich i najwięcej szczegółowych informacji odnosi się do grup przesiedlonych w lutym i czerwcu 1940 r., tj. do tzw. osadników i bieżeńców. Wynika to z faktu, iż udostępnione badaczom akta Wydziału Osiedleń Pracy i Specjalnych (Otdieł Trudowych i Spiecyjalnych Posielenij) GUŁag NKWD, poprzednio noszącego nazwę Wydziału Osiedleń Pracy (Otdieł Trudowych Posielenij) dotyczyły przede wszystkim kontyngentów objętych w miejscach przymusowego osiedlenia bezpośrednią administracją specjalną NKWD. Mniej jest materiałów odnoszących się do pozostałych dwóch kontyngentów osiedlonych w miejscowościach zarządzanych przez normalną administrację. Ujawnienie i wprowadzenie w tym okresie przez rosyjskich badaczy do obiegu naukowego radzieckich danych dotyczących deportacji początkowo nie spowodowało prób weryfikacji wcześniejszych szacunków przez polskich historyków, a nawet więcej do 1993 r. nie było w polskich publikacjach odnotowywane 58. Np. w ogłoszonym w 1993 r. monograficznym artykule Cz.Bloch wykorzystywał wprawdzie dość szeroki zestaw źródeł zgromadzonych w Hoover Institution on War, Revolution and Peace oraz w Instytucie i Muzeum im. gen.w.sikorskiego w Londynie, ale istnienie radzieckich danych znanych już wówczas nie tylko z artykułu Parsadanowej, ale także publikacji Bugaja i Ziemskowa po prostu zignorował, a co więcej nie podjął nawet próby wzajemnej weryfikacji przytoczonych 56 I.Biłas, Represywno-karalna systema..., t.1, s.129 156. 57 W.N.Ziemskow, Spiecposielency..., s.5 8. 58 Wyjątkiem była niewielka rozprawka W.Kusińskiego, który jednak podał wyłącznie sumaryczną liczbę wysiedlonych ustaloną błędnie przez Parsadanową (W.Kusiński, op.cit., s.34).

17 polskich szacunków i wyliczeń mimo oczywistych rozbieżności między nimi 59. Także na obczyźnie nie rezygnowano z nowych prób opisania losów obywateli polskich w ZSRR. Polskie archiwalia zgromadzone w Hoover Institution on War, Revolution and Peace wykorzystali E. i J.Wróblowie, których praca w interesujących nas tu fragmentach dorzucała wprawdzie kolejne szczegółowe ustalenia czerpane z nie eksplorowanych materiałów i relacji, ale nie wprowadzała jakościowo nowych treści do wcześniejszego obrazu deportacji i dalszego losu deportowanych 60. Wiele interesujących szczegółów na temat samych deportacji i późniejszych losów przesiedlonych podał również Z.S.Siemaszko, jednak korzystał przede wszystkim ze znanych już wcześniej i w znacznej mierze publikowanych materiałów 61. W pewnym sensie przełom nastąpił wraz z ukazaniem się w 1993 r. we Wrocławiu pierwszej pracy polskich historyków, w której nie tylko przedstawiono wcześniejsze szacunki polskie, ale także wprowadzono do polskiego obiegu naukowego wszystkie dostępne wówczas radzieckie dane dotyczące liczby deportowanych, ich rozmieszczenia, zatrudnienia itp. 62 Nieco później opublikowane zostało w Polsce opracowanie A.Gurjanowa, który na podstawie kwerendy przeprowadzonej w zespołach archiwalnych Wojsk Konwojowych NKWD i Wydziału Osiedleń Pracy i Specjalnych GUŁag NKWD przedstawił najbardziej jak dotąd szczegółowe i kompletne dane liczbowe dotyczące przymusowych przesiedleń z polskich ziem wschodnich 63. Cennych informacji szczegółowych odnoszących się do deportacji lutowej i czerwcowej w 1940 r. (w niewielkim stopniu także do operacji przeprowadzonej w czerwcu 1941 r.) dostarczyły ogłoszone drukiem referaty A.F.Chackiewicza 64. Stopniowo zaczęły 59 Cz.Bloch, Deportacje ludności polskiej do Związku Radzieckiego w okresie II wojny światowej, [w:] Odrodzenie kościoła katolickiego w byłym ZSRR. Studia historyczno demograficzne, pod red. ks.e.walewandera, Lublin 1993, s.159 172. 60 E.Wróbel, J.Wróbel, Rozproszeni po świecie, Chicago 1992, s.1 64. 61 Z.S.Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939 1943, Londyn 1991. 62 S.Ciesielski, G.Hryciuk, A.Srebrakowski, Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej, Wrocław 1993. Drugie, poważnie rozszerzone i zmienione wydanie tej książki ukazało się w 1994 r. 63 A.Gurjanow, op.cit., s.114-136. 64 A.F.Chackiewicz, Aresztowania i deportacje ludności zachodnich obszarów Białorusi (1939 1941), [w:] Polska Białoruś 1918 1945, pod red. W.Balceraka, Warszawa 1994, s.133-160; Idem, Aresztowania i deportacje społeczeństwa zachodnich obwodów Białorusi (1939 1941), [w:] Społeczeństwo białoruskie, litewskie i polskie na ziemiach

18 ukazywać się w druku prace A.Głowackiego, będące wynikiem samodzielnych poszukiwań w archiwach byłego ZSRR. Jego ustalenia liczbowe nie różniły się istotnie od informacji przedstawionych w opracowaniach historyków rosyjskich. Poważnie rozszerzały natomiast wiedzę o zjawiskach zachodzących już w rejonach przymusowego osiedlenia obywateli polskich 65. Rosyjskie zasoby archiwalne szaroko wykorzystała także ostatnio w swoich opracowaniach E.Kowalska, zachowując jednak szczególny dystans wobec zawartych w nich danych liczbowych, które skłonna jest traktować tylko jako pomocnicze w ostatecznym ustalaniu liczebności osób zesłańczo przesiedlonych 66. Nie wnikając tu w szczegółowe różnice występujące w dokumentacji radzieckiej i opartych na nich opracowaniach, można stwierdzić, iż w zupełnie nowym świetle stawiały one niemal wszystkie zagadnienia ilościowe. G.Hryciuk, wykorzystując dane NKWD, określił w 1993 r. liczbę deportowanych w lutym 1940 r. na ok. 150 tys., w kwietniu 1940 r. na ok. 61 tys. osób, w czerwcu 1940 r. na ok. 80 tys., nie podał natomiast liczby obywateli polskich deportowanych wiosną 1941 r., wskazując tylko ogólną liczbę prawie 86 tys. poddanych wówczas przymusowemu przesiedleniu ze wszystkich obszarów objętych tą falą represji 67. W 1994 r. skorygował te liczby, odwołując północno wschodnich II Rzeczypospolitej (Białoruś Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 1939 1941, pod red. M.Giżejewskiej i T.Strzembosza, Warszawa 1995, s.120 137. 65 A.Głowacki, O deportacji osadników wojskowych w głąb ZSRR (w świetle materiałów NKWD), Mars 1994, nr 2; idem, Ocalić i repatriować. Opieka nad ludnością polską w głębi terytorium ZSRR (1943 1946), Łódź 1994; idem, Deportacje obywateli polskich do Kazachstanu i ich osiedlenie w latach 1940 1941, [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, pod red. S.Ciesielskiego i A.Kuczyńskiego, Wrocław 1996. 66 E.Kowalska, Zesłańcze przesiedlenia obywateli polskich z kresów wschodnich II Rzeczypospolitej w głąb Związku Radzieckiego w latach 1940 1941 w świetle dokumentów Wojsk Konwojowych NKWD, Dzieje Najnowsze 1995, nr 4, s.70. Zob. też: idem, Podstawy prawne przymusowych przesiedleń narodów Związku Radzieckiego, [w:] Migracje i społeczeństwo. Zbiór studiów, pod red. J.E.Zamojskiego, Warszawa 1995; idem, Zesłańcze wysiedlenia obywateli polskich z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1940 1941, Niepodległość i pamięć, 1996, nr 2. 67 S.Ciesielski, G.Hryciuk, A.Srebrakowski, op.cit., wyd.i, s.35, 40, 44 46. Nieporozumieniem jest twierdzenie, iż Hryciuk podał liczbę wysiedlonych w 1941 r. dwukrotnie wyższą niż Gurjanow (M.Giżejewska, Deportacje obywateli polskich z ziem północno wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939 1941, [w:] Studia z dziejów okupacji sowieckiej 1939 1941. Obywatele polscy na kresach

19 się do szczegółowszych danych ujawnionych wówczas przez badaczy rosyjskich, precyzyjniej przedstawił też rozmieszczenie przymusowych przesiedleńców i niektóre elementy ich położenia 68. Gurjanow wyliczył na podstawie dokumentacji Wojsk Konwojowych NKWD, iż w lutym 1940 r. wywieziono ok. 140 143 tys. osób, w kwietniu 1940 r. ok. 161 tys., a w czerwcu 1940 r. ok. 75 tys., natomiast w maju czerwcu 1941 r. ok.36 tys. Liczby te choć nie identyczne niemal pokrywają się z danymi Wydziału Osiedleń Pracy i Specjalnych GUŁag NKWD 69. Podobne dane przedstawili A.Głowacki 70 i D.Boćkowski 71, a ostatnio także M.Giżejewska 72. Historycy wykorzystujący źródła radzieckie ogólną liczbę obywateli polskich przymusowo przesiedlonych z ziem wschodnich określali na 315 350 tys. Byłoby to zatem kilkakrotnie mniej niż mówiły wcześniejsze polskie szacunki. Zasadnicze różnice między szacunkami polskimi a danymi radzieckimi powodują poważne trudności w przedstawieniu tych zagadnień w pracach o charakterze syntetycznym, w których z natury rzeczy nie ma miejsca na szczegółowe analizy i polemiczne prezentowanie szczegółowych kwestii. Trudno tu zaprezentować wszystkie ujęcia, jakie pojawiły się w ostatnich latach w tego rodzaju pracach. Tylko tytułem przykładu można wskazać niektóre. Cz.Łuczak w swym fundamentalnym dziele napisał, iż władze radzieckie przemieściły w głąb przedwojennego terytorium ZSRR ok. 1,6 mln obywateli polskich, w tym: ok. 190 tys. jeńców wojennych, 12 tys. północno wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką w latach 1939 1941, pod red. T.Strzembosza, Warszawa 1997, s.88), Hryciuk bowiem wskazał liczbę wszystkich wywiezionych w maju i czerwcu 1941 r. (deportacja objęła nie tylko polskie ziemie wschodnie), natomiast Gurjanow obliczył (a częściowo oszacował) wyłącznie liczbę obywateli polskich. W najnowszej pracy Hryciuk uściślił swe obliczenia określając wielkość deportacji z kresów II Rzeczypospolitej w maju czerwcu 1941 r. na 38 41 tys. osób (G.Hryciuk, Zasady i tryb deportacji. Liczebność i rozmieszczenie zesłańców, [w:] Życie codzienne polskich zesłańców w ZSRR w latach 1940 1946, pod red. S.Ciesielskiego, Wrocław 1997, s.30. 68 S.Ciesielski, G.Hryciuk, A.Srebrakowski, op.cit., wyd.ii, s.42 i n. 69 A.Gurjanow, op.cit., s.118 119,122. Odwołując się także do materiałów Wojsk Konwojowych NKWD E.Kowalska stwierdziła, iż w lutym 1940 r. wywieziono 138 619 osób, w kwietniu 1940 r. 59 416, a w czerwcu lipcu 1940 r. 75 267 osób (E.Kowalska, Zesłańcze przesiedlenia..., s.67 68). 70 A.Głowacki, Ocalić i repatriować..., s.25. 71 D.Boćkowski, Masowe deportacje polskiej ludności cywilnej w głąb ZSRR w latach 1940 1941 próba weryfikacji danych, Mazowieckie Studia Humanistyczne 1996, nr 1. 72 M.Giżejewska, op.cit.