216 Z. STOWARZYSZENIE Nasalski EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom VII l zeszyt 7 Zbigniew Nasalski Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie DEZAGRARYZACJA OBSZARÓW WIEJSKICH I JEJ SKUTKI SPO ECZNO-EKONOMICZNE NA WARMII I MAZURACH DISAGRARIAN PROCESS OF COUNTRY AREA AND SOCIAL AND ECONOMIC RESULTS OF THIS PROCESS ON WARMIA AND MAZURY PROVINCE S³owa kluczowe: obszary wiejskie, dezagraryzacja, dochody ludnoœci wiejskiej, region Warmii i Mazur Key words: country areas, disagrarian process, revenues of rural population, Warmia and Mazury Province Synopsis. Okreœlono najwa niejsze czynniki warunkuj¹ce ograniczanie rolnictwa jako Ÿród³a dochodów ludnoœci zamieszkuj¹cej obszary wiejskie oraz podjêto próbê identyfikacji najwa niejszych skutków tego zjawiska, ze szczególnym uwzglêdnieniem regionu Warmii i Mazur. Wstêp W ujêciu makroekonomicznym o sprawnoœci rolnictwa decyduje zdolnoœæ do dynamicznego rozwoju przede wszystkim w interesie spo³ecznym (nie zawsze w interesie pojedynczego rolnika). Wspó³czeœnie rolnictwo przestaje byæ g³ównym miejscem pracy ludnoœci wiejskiej, a coraz wyraÿniej zauwa alny jest proces dezagraryzacji obszarów wiejskich, który w najogólniejszym ujêciu polega na ograniczeniu znaczenia rolnictwa jako Ÿród³a dochodów mieszkañców wsi [Hunek 1999; Szot 1999]. Zjawisko to jest tym bardziej znacz¹ce, gdy rozwija siê mimo wysokiego bezrobocia na obszarach wiejskich. Przez d³ugi okres polskie gospodarstwa rodzinne funkcjonowa³y jako podmioty ³¹cz¹ce produkcjê rolnicz¹ z yciem rodzinnym, a obie te funkcje wzajemnie siê uzupe³nia³y. Celem strategicznym gospodarstw by³o przede wszystkim przetrwanie, a dochód nie zawsze stanowi³ najwa niejszy element ich systemu wartoœci [Nasalski, Kaliszewicz 1999]. W polskich warunkach gospodarka rynkowa spowodowa³a znaczne przyspieszenie tempa komercjalizacji dzia³alnoœci w rolnictwie. W gospodarstwach nasili³ siê proces weryfikacji zasobów pod k¹tem ich rentownoœci. Dochody z dzia³alnoœci rolniczej kszta³towane s¹ przede wszystkim w zale noœci od skali dzia³ania oraz mo liwoœci ponoszenia nak³adów materia³owych i finansowych przy d³ugich cyklach zwrotu. Gospodarki pañstw rozwiniêtych znacznie zredukowa³y udzia³ rolnictwa, ale nie jego rolê. Ci¹gle dostrzega siê strategiczne znaczenie produkcji ywnoœci i traktuje siê j¹ jako niezbywalny segment gospodarki narodowej. W okresie dominacji zaawansowanych technologii obni a siê udzia³ rolnictwa w kszta³towaniu wartoœci dodanej i tworzeniu miejsc pracy oraz rola spo- ³eczna rolników [Hunek 1999].
Dezagraryzacja obszarów wiejskich i jej skutki spo³eczno-ekonomiczne na Warmii i... 217 Wspó³czeœnie ludnoœæ zwi¹zana z gospodarstwami rolniczymi identyfikuje siê z celami ekonomiczno-spo³ecznymi podobnymi do nierolniczej czêœci spo³eczeñstwa. Coraz wiêksze znaczenie przypisuje siê dochodom, które pozwalaj¹ realizowaæ wartoœci uniwersalne, np.: wykszta³cenie m³odszych pokoleñ, posiadanie dóbr konsumpcyjnych, realizacjê potrzeb kulturowych. Wieœ staje siê coraz czêœciej miejscem ycia i ró norodnej aktywnoœci ludnoœci kulturowo i dochodowo zwi¹zanej z obszarami zurbanizowanymi. Wiele osób zwi¹zanych z gospodarstwami rolniczymi nie jest w stanie zabezpieczyæ swoich aspiracji ekonomicznych w oparciu o dostêp do aktualnie posiadanych aktywów rolniczych. Niska op³acalnoœæ produkcji rolniczej, relatywnie niski poziom transferów finansowych do gospodarstw rolniczych oraz brak mo liwoœci racjonalizacji skali dzia³ania powoduje poszukiwanie Ÿróde³ dochodu poza rolnictwem. Mimo, e proces dezagraryzacji dynamizuje siê, nie ma on charakteru gwa³townego. Obok uwarunkowañ historycznych i socjologicznych wa n¹ rolê w kszta³towaniu tego procesu odgrywaj¹ czynniki ekonomiczne, np.: bezrobocie, dop³aty bezpoœrednie do produkcji rolniczej, zbyt wolne tempo rozwoju innych dzia³ów gospodarki. Celem pracy by³a próba identyfikacji czynników determinuj¹cych procesy dezagraryzacji oraz okreœlenie najbardziej istotnych skutków spo- ³eczno-ekonomicznych tego procesu ze szczególnym uwzglêdnieniem regionu Warmii i Mazur. Znaczenie rolnictwa w strukturze gospodarczej obszarów wiejskich W okresie II Rzeczpospolitej ponad 70,0% ludnoœci y³o z rolnictwa, a ponad 80,0% obywateli mieszka³o na wsi. Jeszcze w latach szeœædziesi¹tych XX wieku po³owa Polaków mieszka³a na obszarach wiejskich. W 2002 r. Polska liczy³a 38 230,1 tys. osób. Mieszkañcami obszarów wiejskich by³o 38,2% ogó³u ludnoœci (14 619,7 tys.). Udzia³ rolnictwa w PKB systematycznie siê obni a. W latach osiemdziesi¹tych stanowi³ on kilkanaœcie procent, np. w roku prze³omu gospodarczego (1989) 12,9%. W okresie pomiêdzy dwoma ostatnimi spisami rolnymi w latach 1996-2002 systematycznie spada³ i obni y³ siê poni ej 3,0% (rys. 1). Na obszarach wiejskich województwa warmiñsko-mazurskiego w 2002 r. y³o blisko 568,7 tys. ludnoœci (39,8% ogó³u). W porównaniu do 1996 r. znacznie zmniejszy³a siê liczba gospodarstw rolniczych ogó³em o 7654 (8,7%) (w kraju 4,3%). Podmiotów powy ej 1 ha uby³o 1 886 (3,5%) [U ytkowanie... 2003]. W Polsce wed³ug spisu rolnego z 2002 r. w grupie gospodarstw indywidualnych licz¹cych powy ej 1 ha u ytków rolnych 17,1% (334,5 tys.) nie prowadzi³o stale lub czasowo produkcji rolnej. Wynik ten stanowi kilkukrotny wzrost w porównaniu do 1996 r., kiedy zaledwie 2,4% gospodarstw nie podejmowa³o produkcji rolniczej. Powierzchnia województwa warmiñsko-mazurskiego wynosi³a (2002 r.) 2420,3 tys. ha (7,7% terytorium Polski). W tym samym roku ogólna powierzchnia gruntów zajmowanych przez gospodarstwa rolne wynosi³a 1418,9 tys. ha, co w porównaniu do 1996 r. wskazywa³o na 5,0% zmniejszenie area³u (75,1 tys. ha). Powierzchnia u ytków rolnych zmala³a w tym samym czasie z 1273,1 tys. ha do 1211,2 tys. ha (4,9%) [U ytkowanie... 2003]. Kolejnym przejawem dezagraryzacji by³ wzrost powierzchni gruntów, których w³asnoœæ nie jest przypisywana gospodarstwom Rysunek 1. Udzia³ rolnictwa (³¹cznie z leœnictwem i ³owiectwem) w Produkcie Krajowym Brutto [%] ród³o: Rolnictwo... 2004.
218 Z. Nasalski rolniczym (m.in. tereny budowlane, rekreacyjne, przeznaczone na dzia³alnoœæ pozarolnicz¹) z 926,3 do 1001,4 tys. ha [U ytkowanie... 2003]. W strukturze u ytków rolnych bêd¹cych w³asnoœci¹ gospodarstw rolniczych zmniejszy³ siê udzia³ gruntów ornych z 70,0 (1996 r.) do 68,8% (2002 r.). Grunty te zosta³y przekszta³cone w u ytki zielone, co mo e œwiadczyæ o zmniejszeniu intensywnoœci wykorzystania rolniczego. W strukturze u ytkowania gruntów ornych zwiêkszy³a siê natomiast powierzchnia od³ogów i ugorów. W 1996 r. od³ogi i ugory stanowi³y 176,1 tys. ha, natomiast w 2002 190,7 tys. ha, a ich udzia³ wynosi³ 24,5% (w Polsce wartoœæ ta stanowi³a 17,6%). Najwiêkszy udzia³ od³ogów i ugorów wystêpowa³ w gospodarstwach do 5 ha oraz w grupie gospodarstw najwiêkszych (ponad 1000 ha). Powiatami o najwiêkszym udziale od³ogów i ugorów w województwie warmiñsko-mazurskim by³y: olsztyñski, lidzbarski, ostródzki, mr¹gowski i szczycieñski. Od³ogi i ugory stanowi³y tam od 30,0 do 54,2% powierzchni gruntów ornych [U ytkowanie... 2003]. Alternatywna aktywnoœæ ekonomiczna mieszkañców obszarów wiejskich W okresie 1996-2002 istotnym zmianom uleg³a struktura Ÿróde³ utrzymania gospodarstw domowych zwi¹zanych z rolnictwem (rys. 2). W 2002 r. najwiêksza czêœæ tych gospodarstw utrzymywa³a siê g³ównie ze Ÿróde³ nierolniczych (blisko 50%). Wed³ug danych Powszechnego Spisu Rolnego z 2002 r. zaledwie 18,6% cz³onków rodzin rolniczych utrzymywa³o siê g³ównie z dochodów z pracy w gospodarstwie. Porównuj¹c ten parametr do spisu rolnego z 1996 r. liczba takich osób obni y³a siê o ponad 30%. Dzia³alnoœæ rolnicza w województwie warmiñsko-mazurskim zaniechiwana by³a przede wszystkim z powodów ekonomicznych oraz rodzinnych i zdrowotnych (rys. 3). Znaczna czêœæ województwa warmiñsko-mazurskiego po likwidacji pañstwowych gospodarstw rolnych zaliczana jest do obszarów o trudnej sytuacji ekonomiczno-spo³ecznej. Zmiany w strukturze gospodarczej regionu spowodowa³y zmiany w zapotrzebowaniu na pracê. Wœród grup zawodowych zwi¹zanych z rolnictwem w 2004 r. bardzo wyraÿnie (w porównaniu do 2003 r.) obni y³a siê liczba ofert pracy dla osób zajmuj¹cych siê produkcj¹ roœlinn¹, hodowl¹ zwierz¹t, ogrodnictwem (rys. 4). Minimalny wzrost zapotrzebowania na pracowników wyst¹pi³ wœród osób ³¹cz¹cych pracê w produkcji roœlinnej i zwierzêcej. Na tle ludnoœci zwi¹zanej z gospodarstwami rolniczymi i ludnoœci zamieszkuj¹cej w miastach ludnoœæ bezrolna na wsi w województwie warmiñsko-mazurskim charakteryzowa³a siê niskim wskaÿnikiem zatrudnienia i wspó³czynnikiem aktywnoœci zawodowej (tab. 1). Fakt ten stanowi negatywny efekt dezagraryzacji obszarów wiejskich i wskazuje na koniecznoœæ szybszej aktywizacji tej czêœci spo³eczeñstwa. Stopa bezrobocia wœród ludnoœci bezrolnej w województwie warmiñskomazurskim wynosz¹ca 43,2% by³a najwy - sza w kraju. Ograniczony udzia³ rolnictwa w kszta³towaniu struktury dochodów mieszkañców wsi nie zosta³ w wystarczaj¹cy sposób zrekompensowany przez inne obszary aktywnoœci ekonomicznej. Przy ogólnej stopie bezrobocia na poziomie po- UROQLF]H PLHV]DQH JáyZQLH UROQLF]H PLHV]DQH JáyZQLH QLHUROQLF]H QLHUROQLF]H Rysunek 2. Struktura gospodarstw domowych zwi¹zanych z rolnictwem wed³ug Ÿróde³ utrzymania ród³o: Ludnoœæ... 2004.
Dezagraryzacja obszarów wiejskich i jej skutki spo³eczno-ekonomiczne na Warmii i... 219 $ % & ' ( ) * Rysunek 3. Przyczyny zaniechania prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej w gospodarstwach rolniczych województwa warmiñsko-mazurskiego: A ekonomiczne (wy³¹cznie), B zdrowotne i rodzinne (wy³¹cznie), C zdrowotne i rodzinne oraz ekonomiczne, D ekonomiczne i inne, E zdrowotne, rodzinne, ekonomiczne i inne, F zdrowotne i rodzinne oraz inne, G wy³¹cznie inne. ród³o: Przemiany... 2004. nad 30,0% dzia³alnoœæ pozarolnicz¹ podejmowa³o œrednio niespe³na 5 osób na ka dych 100 mieszkañców obszarów wiejskich. W województwie warmiñsko-mazurskim spoœród wszystkich 102,1 tys. mikroprzedsiêbiorstw (do 9 osób) zaledwie 23,4 tys. (22,9%) funkcjonowa³o na terenach wiejskich. Udzia³ ma³ych firm w ³¹cznej liczbie (24,9 tys.) podmiotów gospodarczych na terenach wiejskich wynosi³ 94,0%. Dominuj¹c¹ dzia³alnoœci¹ mikroprzedsiêbiorstw na obszarach wiejskich by³ handel i us³ugi. W ujêciu makroekonomicznym szczególnej roli ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw na terenach wiejskich upatruje siê w zakresie wykorzystania potencja³u osobowego i maj¹tkowego zwi¹zanego z niedochodowymi gospodarstwami rolniczymi oraz w systematycznym uzupe³nianiu lokalnych potrzeb dotycz¹cych us³ug, a tak e wp³ywu na poprawê ogólnej infrastruktury technicznej regionów. Najwiêksz¹ aktywnoœæ w pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej odnotowano wœród spo- ³ecznoœci wiejskiej powiatów mr¹gowskiego i olsztyñskiego (5,4 przedsiêbiorstw/100 mieszkañców). Najmniejsz¹ aktywnoœci¹ pod tym wzglêdem charakteryzowali siê mieszkañcy wsi z powiatu bartoszyckiego (2,7), e³ckiego (3,1) oraz lidzbarskiego (3,2). Spo³ecznoœci lokalne w œrodowiskach wiejskich oczekuj¹ znacznego przyspieszenia przemian gospodarczych oraz systemowego rozszerzania procesu kreowania postaw przedsiêbiorczych, ale same nie zawsze wykazuj¹ aktywnoœæ w tym zakresie. Polityka ekonomiczna w regionach problemowych skupia siê na dzia³aniach doraÿnych, natomiast brakuje œrod- ków i w pewnym zakresie umie- jêtnoœci organizacyjnych pozwalaj¹cych realizowaæ zadania rozwojowe. Elementem mog¹cym istotnie zaznaczyæ siê w rozwoju regionów s¹ fundusze strukturalne UE, których wykorzystanie zale y w du ej mierze od sprawnoœci lokalnych w³adz oraz podmiotów gospodarczych (w tym gospodarstw rolniczych planuj¹cych ró ne strategie rozwoju). UROQLNSURGXNFML UR OLQQHM UROQLNSURGXNFML UR OLQQHML ]ZLHU] FHM KRGRZFD]ZLHU] W RJURGQLN Rysunek 4. Liczba ofert pracy dla osób z grup zawodowych zajmuj¹cych siê rolnictwem w latach 2003-2004 ród³o: Struktura... 2005.
220 Z. Nasalski Podsumowanie Dezagraryzacja obszarów wiejskich stanowi istotne zjawisko spo³eczno-ekonomiczne, którego skutki s¹ coraz bardziej znacz¹ce równie dla rozwoju Warmii i Mazur. Niska op³acalnoœæ produkcji rolniczej sk³ania do upowszechniania innych funkcji gospodarczych mo liwych do realizacji na wsi. Procesy te Tabela 1. Ludnoœæ zamieszka³a na wsi (powy ej 15 lat) wed³ug zwi¹zku z gospodarstwem rolnym i aktywnoœci zawodowej w 2002 r. Wyszczególnienie Ogó³em Aktywni zawodowo pracuj¹cy bezrobotni Bierni zawodowo Wspó³czynnik aktywnoœci zawodowej WskaŸnik zatrudnienia Stopa bezrobocia ród³o: Aktywnoœæ... 2004 jednak rozwijaj¹ siê ze zbyt nisk¹ intensywnoœci¹. Nadziej¹ pozostaje m.in. polityka regionalna UE wzmacniaj¹ca ró ne elementy potencja³u gospodarczego, spo³ecznego i kulturowego wsi. Dezagraryzacja podlega oddzia³ywaniom systemowym wynikaj¹cym z d³ugofalowej koniunktury w rolnictwie i szans znalezienia alternatywnych Ÿróde³ dochodów. Zmiany ekonomiczne na wsi bêd¹ intensywniejsze, je eli jednoznacznie ukszta³tuj¹ siê strategie rozwoju poszczególnych gospodarstw rolniczych i zapadn¹ decyzje co do ich przysz³oœci. Wysoki poziom bezrobocia oraz ograniczenia kapita³owe w g³ównej mierze powstrzymuj¹ szybkie okreœlenie strategii zmian. Literatura Aktywnoœæ ekonomiczna ludnoœci województwo warmiñsko-mazurskie. 2004: US, Olsztyn. Hunek T. 1999: Kwestia ekonomiczna, spo³eczna i polityczna. Rzeczpospolita (26 marca). Ludnoœæ i gospodarstwa domowe zwi¹zane z rolnictwem województwo warmiñsko-mazurskie. 2003: US, Olsztyn. Nasalski Z., Kaliszewicz D. 1999: Problematyka dochodowoœci gospodarstw rolniczych. Biuletyn Naukowy 2, ART, Olsztyn. Przemiany agrarne w województwie warmiñsko-mazurskim. 2004: US, Olsztyn. Rolnictwo i gospodarka ywnoœciowa w Polsce. 2004: MRiRW, Warszawa. Struktura bezrobotnych w województwie warmiñsko-mazurskim wed³ug zawodów i ofert pracy w latach 2003-2004. 2005: WUP, Olsztyn. Szot E. 1999: Jak¹ strategiê powinno obraæ nasze rolnictwo. Rzeczpospolita (1 lipca). U ytkowanie gruntów. Powierzchnia zasiewów i pog³owie zwierz¹t gospodarskich województwo warmiñskomazurskie. 2003: US, Olsztyn. Summary Ogó³em 437,6 233,6 159,9 73,7 194,1 54,6 37,4 31,6 Ludnoœæ rolnicza 184,8 108,5 88,8 19,7 74,0 59,5 48,7 18,2 Ludnoœæ bezrolna 252,8 125,0 71,0 54,0 120,1 51,0 29,0 43,2 Determination of most important factor of disagrarian process was purpose of work. Low profitability of agricultural production is very important factor of disagrarian process. Liquidation of state farms was important element of this process on Warmia and Mazury Province. High joblessness is biggest economically problem on country areas. Activity in other areas of economies (slight enterprises) is chance for outgoing population from agriculture. Very important was extent to use of helpful funds of European Union. Adres do korespondencji dr in. Zbigniew Nasalski Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie ul. Oczapowskiego 4 10-957 Olsztyn tel. (0 89) 523 44 30 e-mail: zbig@uwm.edu.pl