płk dr hab. Andrzej POLAK Akademia Obrony Narodowej Warszawa, 07.09.2016 r. RECENZJA rozprawy doktorskiej mgr Tomasza GRABOWSKIEGO na temat: TERRORYZM PÓŁNOCNOKAUKASKI ŹRÓDŁA, PRZEJAWY I PRZECIWDZIAŁANIE ZJAWISKU 1. Ocena ogólna Bezpieczeństwo najogólniej, to stan realny lub subiektywne poczucie braku zagrożenia zewnętrznego, gwarantujące możliwość pełnej realizacji własnych celów. To stan uzyskany w wyniku odpowiednio zorganizowanej obrony oraz ochrony przed zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi; stabilność wewnętrzna i suwerenność państwa, odzwierciedlająca brak jakichkolwiek zagrożeń. Wśród podstawowych wartości bezpieczeństwa narodowego wskazuje się: przetrwanie; integralność terytorialną; niezależność polityczną (w rozumieniu ustrojowym), samowładność i swobodę afiliacji; jakość życia w rozumieniu przyzwoitego standardu, praw i swobód obywatelskich czy rozwoju kulturalnego. Z kolei, do wartości politycznych należą: suwerenność narodu, niepodległy byt, niezależność w zagwarantowanych granicach. Bezpieczeństwo (osobiste i zbiorowe) jest stałym elementem, pojawiającym się od dziesięcioleci w oficjalnych dokumentach państwowych i instytucji mających je zagwarantować, zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Każde państwo tworzy systemy bezpieczeństwa (systemy instytucji), które za bezpieczeństwo powinny odpowiadać. Trudno nie zauważyć, że współczesne środowisko bezpieczeństwa charakteryzuje zacieranie się granic pomiędzy jego wymiarem zewnętrznym i wewnętrznym, militarnym i niemilitarnym. Globalizacja oraz rosnąca współzależność wpływają na nieprzewidywalność zjawisk, których zasięg jest coraz mniej ograniczony barierami geograficznymi czy systemami politycznymi i gospodarczymi.
Wśród niemilitarnych zagrożeń bezpieczeństwa należy wymienić: zmiany demograficzne, migracje ludności, dyskryminację etniczną i religijną, naruszanie praw człowieka, choroby cywilizacyjne, niestabilność organizmów państwowych. Zagrożenia ekonomiczne z kolei obejmują: globalizację gospodarki, zróżnicowanie rozwoju regionalnego, bezpieczeństwo energetyczne. Wśród zagrożeń militarnych wyróżnia się: wojny na dużą skalę, konflikty lokalne o małej i średniej intensywności, szantaż militarny, demonstrację siły, nacisk militarny czy prowokację militarną. Niewątpliwe tradycyjnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa (narodowego i międzynarodowego) pozostaje terroryzm. Nowoczesny terroryzm pojawił się w drugiej połowie XX wieku, stając się jedną z plag współczesności, chociaż (co należy podkreślić), jego znaczenie i rzeczywisty charakter postrzegane są różnie. Terroryzm to najogólniej rzecz ujmując, użycie siły lub przemocy fizycznej przeciwko osobom lub własności, z pogwałceniem prawa, mające na celu zastraszenie i wymuszenie na określonej grupie ludności (lub państwie) ustępstw w drodze do realizacji określonych celów. Działania terrorystyczne mogą dotyczyć całej populacji, jednak najczęściej są one uderzeniem w jej niewielką część, aby pozostałych obywateli zmusić do odpowiednich zachowań. O traktowaniu terroryzmu, jako zjawiska politycznego mają decydować (między innymi): motywacja sprawców oraz długoterminowy cel działalności. Jak zauważył G. \Nard\aw (Political Terrorism. Theory, Tactics, Countermesures, Cambridge Uniwersity Press 1989): Terroryzm polega na stosowaniu terroru do celów politycznych - udoskonaleniu go i uczynieniu z niego swoistego narzędzia. Kaukaz to region na pograniczu Europy i Azji, pomiędzy Morzem Czarnym a Kaspijskim, wokół gór Kaukazu. Od północy graniczy z europejską częścią Rosji, od południa (w zależności od przyjmowanego podziału), z Bliskim Wschodem albo z Azją Zachodnią (Przednią). Tradycyjnie przyjmuje się, że południową granicę Kaukazu stanowią granice Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu (z Turcją i z Iranem). Z kolei, obszar Kaukazu Północnego to najbardziej niestabilna część Federacji Rosyjskiej, zaś trwający tu konflikt, analitycy oceniają, jako najbardziej krwawy w Europie. To dla Rosji obszar niezwykle ważny z geopolitycznego punktu widzenia, albowiem położony jest, jak pisze Doktorant (s.14): 2
w strefie jej żywotnych interesów oraz ma kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa kraju. Od rozwoju wypadków w tym miejscu zależy zrównoważony rozwój całej Rosji. Granicę geograficzną regionu, opisywaną przez Autora stanowi granica Północnokaukaskiego Okręgu Federalnego Federacji Rosyjskiej, obejmująca sześć republik (Czeczenia, Dagestan, Inguszetia, Kabardyno-Bałkaria, Karaczajo-Czerkesja oraz Osetia Północna). Terroryzm północnokaukaski jest, jak podkreśla Doktorant (s.109): zjawiskiem o podłożu systemowym, zaś na jego funkcjonowanie składa się wiele przyczyn o różnym charakterze: społeczno-ekonomicznym, psychologicznym i ideologicznym. To zjawisko o bardzo zróżnicowanych, wielodziedzinowych i wielopłaszczyznowych źródłach, stąd temat podjęty przez Doktoranta uważam za niezwykle potrzebny i interesujący. Pan mgr Tomasz Grabowski z dużą szczegółowością i komplementarnie, co podkreślam, zajął się tym niewątpliwie interesującym problemem, wnosząc osobisty wkład do teorii i praktyki nauk o bezpieczeństwie i obronności. Nie bez znaczenia dla rozwoju terroryzmu pozostaje jego zwalczanie i przeciwdziałanie rozwojowi, co jest właściwie z jednym z kluczowych wyzwań Federacji Rosyjskiej od chwili powstania. Jak istotny jest to dla Rosji region mogą świadczyć najnowsze doniesienia prasowe o rozpoczęciu niedawno (z udziałem 12,5 tys. żołnierzy) na południu Rosji (w tym na wodach mórz Czarnego i Kaspijskiego), ćwiczenia wojskowe Kaukaz-2016. W ramach ćwiczeń planowane jest organizowanie pracy punktów dowodzenia na wszystkich szczeblach, z użyciem najnowszych środków automatyzacji, przećwiczenie działań z zakresu gotowości mobilizacyjnej i prowadzenia obrony terytorialnej. Na szeroką skalę uczestniczyć będą w ćwiczeniach siły Floty Czarnomorskiej i Flotylli Kaspijskiej oraz lotnictwo. Minister obrony (Siergiej Szojgu) zapowiedział, że: w trakcie ćwiczeń ocenione zostaną możliwości sił zbrojnych Rosji, dotyczące obrony interesów narodowych na południowo-zachodnim kierunku strategicznym. 3
2. Ocena metodologiczna Konstrukcja metodologiczna rozprawy wymaga wyjaśnień ze strony Doktoranta, który nie uniknął kilku błędów. We wstępie przybliżono metodologiczne podstawy badań. Nie wiem czy te pół strony tekstu (s.4) ma stanowić interpretację sytuacji problemowej? Jeśli tak, to rzeczywiście nie jest to wystarczające, biorąc pod uwagę, że w samym tytule występuje kilka kwestii wymagających krótkiego wyjaśnienia (terroryzm północnokaukaski, źródła i przejawy terroryzmu oraz sposoby przeciwdziałania). Znajdziemy je wprawdzie w dalszej części pracy, ale właśnie w tym miejscu słowa - klucze podjętych badań powinny zostać wyjaśnione. Być może jest to efektem braku odrębnego rozdziału metodologicznego, zaś Doktorant wyszedł z założenia syntetycznego ujęcia treści we wstępie. Uzasadniając wybór tematu badań, podkreślono już na wstępie potrzebę wskazania przyczyn i charakteru aktywności terrorystycznej podejmowanej przez organizacje i zamachowców wywodzących się z Północnego Kaukazu oraz potrzebę (s.4): obiektywnej oceny skuteczności rosyjskiej polityki antyterrorystycznej w regionie Kaukazu, a także na całym terytorium Federacji Rosyjskiej. Konsekwentnie, w dalszej części przybliżono cel pracy (podjętych badań). Następnie, po ustaleniu głównego problemu badawczego, wskazano problemy (pytania) szczegółowe oraz przyjęto hipotezy badawcze. W dalszej kolejności zaprezentowano metody badawcze, wskazując granice geograficzne regionu (regionów), w wymiarze: lokalnym, krajowym i międzynarodowym oraz cezurę czasową, obejmującą lata 2002-2014 (s.7-8). Zwieńczeniem metodologicznej konstrukcji rozprawy powinien być również opis postępowania badawczego (organizacja i przebieg badań). Tego, niestety zabrakło. Za cel pracy przyjęto (s.5): przedstawienie zjawiska terroryzmu północnokaukaskiego. Dla potrzeb badań wskazano również cel poznawczy (identyfikację oraz systematyzację wiedzy o rozpatrywanym zjawisku). Doktorant założył: wyjaśnienie mechanizmów społeczno-politycznych, warunkujących występowanie terroryzmu na opisywanym obszarze oraz wskazanie ograniczeń i 4
przyczyn słabości rosyjskiej polityki w zakresie przeciwdziałania i zwalczania terroryzmu północnokaukaskiego. Określenie celu badań oraz rozpoznanie sytuacji problemowej pozwoliło Doktorantowi zidentyfikować główny problem badawczy, który został sformułowany w następującym brzmieniu (s.5): wyjaśnienie istoty fenomenu terroryzmu północnokaukaskiego, jego charakterystyki oraz form wyróżniających, na tle szerokiego zjawiska współczesnego terroryzmu. Sformułowanie głównego problemu badawczego pozwoliło w znacznym stopniu ukierunkować wysiłek badawczy Doktoranta. Wygenerowane na tej podstawie pytania szczegółowe (s.5) wprawdzie nie są pytaniami a bardziej problemami, które Doktorant starał się rozwiązać. Mamy właściwie wszystko co nam potrzeba do solidnej konstrukcji metodologicznej (cel - główny problem badawczy - problemy szczegółowe - hipotezy), ale odnoszę wrażenie, że do końca Doktorant nad tym nie zapanował. Nie za bardzo przekonujące są dla mnie relacje pomiędzy problemami szczegółowymi i hipotezami badawczymi. Proszę wyjaśnić (1): dlaczego zrezygnowano z hipotezy głównej na rzecz kilku hipotez badawczych? Efekty dociekań badawczych Doktoranta możemy dostrzec we wnioskach (konkluzjach) ujętych w podsumowaniu każdego z rozdziałów. Konsekwencją niezwykle syntetycznej konstrukcji metodologicznej są jeszcze skromniejsze wnioski na koniec każdego z rozdziałów. Co wprawdzie nie jest błędem, ale dodatkowo rozmywa układ metodologiczny. Podobnie, w przypadku weryfikacji przyjętych hipotez badawczych (s.5), odpowiednio do problemów szczegółowych. Wprawdzie w konkluzjach kolejnych rozdziałów oraz w zakończeniu znajdziemy odniesienie do poszczególnych hipotez, ale niestety należy ich poszukiwać w zawoalowanej i chaotycznej często treści. Pomimo tych uchybień, zawarte w hipotezach przypuszczenia stanowiły dla Doktoranta niewątpliwie podstawę do ich weryfikacji przy użyciu przyjętych metod badawczych. Jeżeli we wstępie rozprawy przyjęto cztery (4) hipotezy, będące odpowiedziami na kolejne problemy badawcze, to (2): jaka jest w tej sytuacji rola głównego problemu badawczego? Zaproponowane hipotezy oraz wnioski zaprezentowane w kolejnych rozdziałach są niewątpliwie wielce interesujące, ale niektóre 5
z nich (dla mnie osobiście) wymagają wyjaśnienia, między innymi: (3) co wyróżnia politykę antyterrorystyczną od kontrterrorystycznej?; (4) czym jest ów modus operandi terroryzmu północnokaukaskiego (s.5); jak należy rozumieć: własny styl operacji połączonych (s.303)? oraz (5): jakie cechy wyróżniają terroryzm północnokaukaski, jako osobne zjawisko (s.303)? W procesie rozwiązywania problemów Doktorant podkreśla wykorzystanie teoretycznych metod badawczych, takich jak: analiza systemowa, metoda historyczna, metoda porównawcza oraz metoda instytucjonalno-prawna. Co do analizy systemowej wprawdzie Doktorant przybliżył jej definicję, wskazując w pewnym stopniu sposób jej wykorzystania, niestety nadinterpetując pewne kwestie. Dla przykładu (7): proszę wskazać obiekt badań przyjęty przez Doktoranta w pracy (s.8) oraz systemowe ujęcie badanych problemów (s.8). Odwołując się do metody historycznej, pisze Doktorant, iż ta (s.8): w najlepszy sposób wskazuje na relacje przyczynowo-skutkowe. Proszę wyjaśnić (8): o jakie relacje chodzi i co Doktorant rozumie pod pojęciem metody historycznej w naukach społecznych? Proszę też wskazać (9) efekty wykorzystania w badaniach metody porównawczej (porównania). Doktorant korzystał również z metody instytucjonalno-prawnej (s.8). Szkoda, że tak skromnie korzystano z metodologicznych osiągnięć nauk społecznych, gdzie z grupy metod teoretycznych warto wymienić (dla przykładu): analizę, syntezę, wnioskowanie, analogię, abstrahowanie czy uogólnianie. Tym bardziej, że (świadomie lub nieświadomie) z większości wskazanych metod teoretycznych Doktorant korzystał, tylko nie chciał się do tego przyznać. Metody te pozwoliły na skonkretyzowanie poglądów w zakresie rozpatrywanych problemów oraz ukierunkowały badania właściwe. Dobór literatury nie budzi zastrzeżeń. Bibliografia obejmuje ponad 430 pozycji, wśród których znajdują się (między innymi): monografie, artykuły, dokumenty normatywne oraz źródła internetowe. Szczególnie warte podkreślenia jest sięganie przez Doktoranta do źródeł angielsko i rosyjskojęzycznych. 6
Podsumowując, rozprawa zapoczątkowana jest wstępem, a następnie rozwinięta w pięciu rozdziałach merytorycznych, w których przedstawiony został w zasadzie z zachowaniem przyjętej kolejności i logicznej wynikowości badań, sposób rozwiązania poszczególnych problemów badawczych. Wyniki badań i zaproponowanych rozwiązań ujęte zostały częściowo we wnioskach z rozdziałów oraz w zakończeniu. Treść pracy wzbogacają tabele (47), rysunki (33) i załączniki (3). Sporządzone poprawnie, z odwołaniem do źródeł. Praca stanowi zamkniętą i spójną tematycznie całość. Przyjęta przez Doktoranta procedura badawcza odpowiada wymogom logicznym i metodologicznym. Pomimo zauważonych licznych niedociągnięć, uwidacznia się w niej planowe i konsekwentne dążenie do rozwiązania sformułowanych problemów oraz zweryfikowania postawionych hipotez. 3. Ocena merytoryczna Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska stanowi zwarte opracowanie naukowe liczące 354 strony. Treść merytoryczną rozprawy doktorskiej zaprezentowano w pięciu rozdziałach. W rozdziale pierwszym ujęto zagadnienia terroryzmu północnokaukaskiego w perspektywie historycznej i geopolitycznej. W sposób wyczerpujący przybliżono doświadczenia historyczne północnokaukaskich narodów, które od kilku wieków (XVI-XX) zaangażowane były w konflikt z Rosją. Nie jest tajemnicą, co podkreśla Doktorant, że kulminacją represyjnej polityki Moskwy przeciwko mieszkającym tam narodom były masowe deportacje prowadzone przede wszystkim w okresie drugiej wojny światowej, które w sposób wymierny wpłynęły na zbiorową pamięć mieszkańców Północnego Kaukazu. Niewątpliwie, niewyobrażalną falę przemocy na północnym Kaukazie przyniosła rewolucja bolszewicka i sowieckie panowanie, o czym pisze Doktorant (s.29). Doktorant podkreślając znaczenie różnic cywilizacyjnych pomiędzy Kaukazem a Rosją, przyjmuje tezę, że Kaukaz można traktować, jako osobny ośrodek cywilizacyjno-kulturowy, z innymi (niż w przypadku Rosji) wartościami duchowymi, formami gospodarowania, formami państwowości oraz normami życia
społecznego (s.10). To siłą rzeczy utrudnia koegzystencję w ramach jednej struktury państwowej, stąd występuje tu znacząca liczba trudnych do zneutralizowania czynników niestabilności (terroryzm, rywalizacja o surowce energetyczne, konflikty separatystyczne i religijne czy zaangażowanie zewnętrznych mocarstw. Jeżeli idzie o zaangażowanie tych ostatnich, Doktorant pisze (s.50): Kreml tureckie oddziaływanie na Kaukazie postrzega jako zagrożenie dla swoich interesów. Jak dzisiaj, zdaniem Doktoranta (10): po niedawnym puczu (zamachu stanu) w Turcji i zbliżeniu rosyjsko-tureckim należy oceniać te kwestie? Zgadzam się z większością kluczowych tez ujętych w rozdziale i będących efektem podjętych w nim rozważań. Szkoda tylko, że te ponad 50 stron rozważań wieńczy Doktorant konkluzją zawartą w kilku zdaniach. Na stronie 43 Doktorant podkreśla, że w miejsce starych wojen pojawiły się nowe, jak chociażby wojny asymetryczne. Bez względu na odwołania do eksperta, proszę mnie przekonać (11) o słuszności tego zapisu. Jak zdefiniuje Pan wojnę asymetryczną? Rozdział drugi obejmuje współczesne (wyłącznie wewnętrzne) źródła terroryzmu na Kaukazie Północnym, wyróżniając (między innymi): bezrobocie, ogromną korupcję, klanowy system funkcjonowania lokalnych społeczności. Uwzględniając panujące w regionie trendy demograficzne, Doktorant podkreślił istnienie związku pomiędzy wysokim przyrostem naturalnym, problemami społeczno-ekonomicznymi a eskalacją działalności grup terrorystycznych. Wśród uwarunkowań psychologicznych i motywacji terrorystów wskazano: poczucie krzywdy, traumy czy zdeptanej godności, anomię wartości, pustkę światopoglądową, frustracje życiowe oraz pokoleniowy konflikt. Z kolei, wśród ideologicznych motywacji terrorystów wyróżniono: intelektualne związki północnokaukaskich liderów z autorytetami światowego dżihadu oraz ewolucję separatyzmu narodowościowego w walkę o podłożu religijnym (islamistycznym). Zgadzam się w zupełności z Doktorantem, który pisze we wnioskach, że (s.109): ryzykowne jest stawianie jednoznacznych ocen, która z przyczyn jest decydująca dla zaistnienia zjawiska terroryzmu. Podkreśla jednocześnie, że w przypadku uwarunkowań Kaukazu Północnego należy przyjąć pierwszeństwo 8
czynników społecznych przed ideologicznymi. Co zatem skłoniło Doktoranta do wyróżnienia czynników społecznych przed innymi (12)?: Tematem przewodnim rozdziału trzeciego są formy organizacyjne terroryzmu północnokaukaskiego. Opisano w nim strukturę organizacyjną. Analizie poddano powstanie i rozwój lokalnych ugrupowań islamistycznych oraz sieciowy paradygmat ich działania, wskazano uwarunkowania, które doprowadziły do utworzenia Emiratu Arabskiego, jako wirtualnego quasi-państwa. W rozdziale przybliżono również powiązania terroryzmu północnokaukaskiego z ruchem światowego dżihadu, przybliżając: kanały napływu zagranicznych mudżahedinów z Bliskiego i Środkowego Wschodu na Kaukaz Północny i odwrotnie (zjawisko emigracji z Kaukazu na Bliski Wschód, szczególnie do Syrii, radykalnie nastawionej młodzieży, aby tam kontynuować dżihad w szeregach Państwa Islamskiego). To niewątpliwie jeden z ważniejszych rozdziałów dysertacji, pozwalający ocenić wielkość i siłę północnokaukaskiego terroryzmu. Jestem pod dużym wrażeniem ujętej treści a zwłaszcza źródeł (obcojęzycznych), do których dotarł Doktorant, analizując zjawisko terroryzmu północnokaukaskiego w wymiarze czasowym, przestrzennym i rzeczowym (organizacyjnym). Jest to tym bardziej warte podkreślenia, że jest to materia (konstrukcja) niezwykle skomplikowana a Doktorantowi udało się ją przedstawić w sposób w miarę przejrzysty. Może niezbyt przekonujący jest dla mnie ów podział czasowy. Z jednej strony w tytułach podrozdziałów pisze Doktorant o okresie czeczeńskim (do 2007 roku) oraz Emiracie Kaukaskim (2007-2015), z kolei na stronach 138-139 wyróżniono pięć okresów rozwoju terroryzmu na Północnym Kaukazie. Skąd te różnice (13) w postrzeganiu zjawiska terroryzmu na Północnym Kaukazie w wymiarze czasowym? Kolejnym niezwykle istotnym rozdziałem z punktu widzenia ewolucji i rozwoju terroryzmu na Północnym Kaukazie jest rozdział czwarty, w którym przedstawiono formy i metody walki terrorystów. Jak pisze Doktorant we wstępie (s.12): Analizując przebieg zamachów, sylwetki sprawców i narzędzia za pomocą których dokonano ataku, w rozdziale podjęto się prześledzić przebieg 9
zmian w metodach działania terrorystów. W rozdziale ujęto również akcje zbrojne terrorystów, zbliżone w swym charakterze do działań partyzanckich. To kolejny z rozdziałów, w którym przedstawiono w sposób niezwykle szeroki, tym razem - formy i metody walki terrorystów. Imponująca jest rzeczywiście liczba źródeł, z których korzystał Doktorant, imponująca jest liczba wskazanych form i metod. Niestety, wybrzmiało to nazbyt chaotycznie. Nawet w sytuacji, kiedy Doktorant powołuje się na innych autorów, warto było dla potrzeb dysertacji zaproponować własną klasyfikację. Mamy tutaj niezwykłą mozaikę terminów: formy i metody walki, formy działania, metody ataków, działania partyzanckie, wojna nieregularna, działania nieregularne, akcje, zamachy, zbrojne napady, dywersję, taktykę działań dywersyjno-terrorystycznych, taktykę defensywną, działania niepokojące (s.201), ostrzały, zasadzki, napady i rajdy. Jeszcze inne metody znajdziemy w konkluzji (s.262). Proszę zatem, dla potrzeb dysertacji (14) zaproponować klasyfikację form i metod walki, uwzględniając podstawy teorii sztuki wojennej. Treścią rozdziału piątego są zagadnienia związane z przeciwdziałaniem terroryzmowi północnokaukaskiemu przez stronę rosyjską. Opisano w nim podstawy prawno-doktrynalne antyterrorystycznej polityki Rosji, podkreślając stałą ewolucję założeń i rozwiązań instytucjonalnych. W dalszej części przybliżono siłowe i niesiłowe metody zwalczania terroryzmu, podając równocześnie ocenie skuteczność dotychczasowej polityki antyterrorystycznej w Rosji. Podobnie jak w przypadku poprzedniego rozdziału, mankamentem jest dosyć swobodne podejście Doktoranta do terminów i kategorii związanych z działaniami antyterrorystycznymi. Proszę zatem o wyjaśnienie (15): co Autor rozumiem pod pojęciem reżimu operacji kontrterrorystycznej (s.266)? W zakończeniu dysertacji Doktorant w sposób, może aż zanadto, syntetyczny dokonał oceny stopnia osiągnięcia celu i rozwiązania problemu (problemów szczegółowych) badań, weryfikując przyjęte we wstępie hipotezy. Potwierdzając słuszność postawionych hipotez Doktorant pisze, iż (s.303): Terroryści z Kaukazu Północnego wypracowali własne sposoby przygotowania i realizacji 10
zamachów. Wytworzyli własny styl operacji połączonych z braniem zakładników. W każdym kolejnym ataku (od Budionowska przez Kizlar, Dubowkę aż po Biesłan) doskonalili swoją taktykę i wprowadzali innowacje. Opracowali własną metodykę przeprowadzania zamachów samobójczych z udziałem kobiet, począwszy od metod ich werbunku i indoktrynacji, poprzez szkolenie, aż do sposobu dokonania samego ataku. Trudno się z tym nie zgodzić. Pomimo wielu mankamentów dysertacji, zwłaszcza w wymiarze metodologicznym, treść rozprawy (wyniki badań) mogą zostać wykorzystane w procesie dydaktycznym, tym bardziej, że jak można dostrzec w bibliografii temat w szerokim spektrum był rzadko podejmowany w Polsce. 4. WNIOSKI KOŃCOWE W rezultacie przeprowadzonej oceny rozprawy doktorskiej stwierdzam, że stanowi ona indywidualny dorobek Doktoranta. Przedstawione w niej wyniki badań dobrze świadczą o umiejętnościach rozwiązywania problemów naukowych. Pomimo wskazanych mankamentów jest to wartościowy materiał, przede wszystkim pod względem merytorycznym, obejmujący spostrzeżenia, wnioski i doświadczenia, wskazujące na źródła, przejawy, formy i metody prowadzenia działalności terrorystycznej na Północnym Kaukazie oraz formy przeciwdziałania im przez stronę rosyjską. W kontekście powyższego należy uznać, iż rozprawa doktorska Pana mgr. Tomasza GRABOWSKIEGO odpowiada wymogom Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku: O stopniach naukowych i tytule naukowym oraz stopniach i tytule w zakresie sztuki. Stawiam zatem wniosek o dopuszczenie Pana mgr. Tomasza GRABOW SKIEGO do publicznej obrony przedłożonej do recenzji rozprawy. 11