Trendy na rynku pracy w Polsce i w Unii Europejskiej Dominik Łazarz Dyrektor Regionalnego Centrum Informacji Europejskiej w Rzeszowie (działającego pod auspicjami Ministerstwa Spraw Zagranicznych) Wykładowca akademicki Katedry Polityki Społecznej i Gospodarczej Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Rynek pracy - bezrobocie Analizując trendy w okresie ostatnich kilku lat widać, iż przystąpienie Polski do Unii Europejskiej spowodowało drastyczny spadek bezrobocia (w maju 2004 roku wynosiło ono blisko 20%), przy czym ostatni kryzys światowy spowodował wzrost osób pozostających bez pracy (na styczeń 2011 wskaźnik ten wynosi 13,1% wg danych GUS), najniższe notowane było w październiku 2008 tj. 8,8% (wg danych Głównego Urzędu Statystycznego). Na najbliższe lata przewiduje się powolny spadek bezrobocia m.in. wg prognoz Ministerstwa Finansów na koniec 2011 roku obniży się do 9,9%, a w latach 2012-2014 wyniesie odpowiednio: 8,6%, 7,3% i 7,0%.
Bezrobocie i jego charakterystyka Stopa bezrobocia rejestrowanego w % (wg województw) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* MAZOWIECKIE 14.7 13.8 11.8 9.0 7.3 9.0 9.4 WIELKOPOLSKIE 15.9 14.6 11.7 7.8 6.4 9.1 9.2 ŚLĄSKIE 16.9 15.5 12.7 9.2 6.9 9.2 9.9 MAŁOPOLSKIE 15.0 13.8 11.3 8.7 7.5 9.7 10.4 ŁÓDZKIE 19.5 17.9 14.7 11.2 9.2 11.6 12.1 POMORSKIE 21.4 19.2 15.3 10.7 8.4 12.0 12.2 DOLNOŚLĄSKIE 22.4 20.6 16.6 11.4 10.0 12.5 13.0 PODLASKIE 16.1 15.6 13.3 10.4 9.7 12.6 13.2 OPOLSKIE 20.0 18.7 16.2 11.9 9.8 12.6 13.1 LUBELSKIE 17.8 17.0 15.5 13.0 11.2 12.8 13.0 ŚWIĘTOKRZYSKIE 22.0 20.6 17.7 14.9 13.7 14.7 14.7 PODKARPACKIE 19.1 18.5 16.4 14.2 13.0 15.5 15.8 KUJAWSKO-POMORSKIE 23.6 22.3 19.2 14.9 13.3 15.8 16.6 LUBUSKIE 25.6 23.0 19.0 14.0 12.5 15.9 15.6 ZACHODNIO-POMORSKIE 27.5 25.6 21.5 16.4 13.3 16.5 17.4 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 29.2 27.2 23.6 18.7 16.8 20.2 20.0 * stan na koniec grudnia 2010 Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS
Bezrobocie i jego charakterystyka Bezrobotni długotrwale w Polsce (w tys. osób) Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS, 2010
Bezrobocie i jego charakterystyka W całej Unii Europejskiej tendencje w odniesieniu do stopy bezrobocia są podobne, tj. przez kilka ubiegłych lat obserwowano jego spadek, jednak w ostatnich kilkunastu miesiącach notuje się jego wzrost, przy czym bieżące dane wskazują na powolne zmiany tej niekorzystnej tendencji. Wg danych Eurostatu za grudzień 2010 w całej Wspólnocie średnie bezrobocie wyniosło 9,6% (było o 0,1 % wyższe niż w analogicznym okresie 2009). Interesującym może być fakt, iż bezrobocie dla w całej Unii Europejskiej obecnie jest niższe o jeden punkt procentowy w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi. Państwa o najniższym wskaźniku osób pozostających bez zatrudnienia (dane na grudzień 2010) to Holandia (4,3%), Luksemburg (4,8%) i Austria (5,0%), zaś o najwyższej: Hiszpania - ponad 20% oraz Litwa i Łotwa (18,3%).
Bezrobocie i jego charakterystyka W 2010 r. stopa bezrobocia spadła wg danych Eurostat w ośmiu państwach Unii Europejskiej, nie zmieniła się w Wielkiej Brytanii, a zwiększyła się w osiemnastu krajach. Największy spadek zaobserwowano na: Malcie (z 7,3 do 6,2 proc.), Szwecji (z 8,9 do 7,8 proc.), Niemczech (z 7,4 do 6,6 proc.) Finlandii (z 8,8 do 8,1 proc.). Największy wzrost odnotowano na : Litwie (z 14,3 do 18,3 proc.), Grecji (z 9,7 do 12,9 proc.), Bułgarii (z 8,6 do 10,1 proc.) Słowenii (z 6,4 do 7,8 proc.).
Rynek pracy a szara strefa Niepokojącym zjawiskiem na rynku pracy związanym pośrednio z występowaniem bezrobocia jest zjawisko tzw. szarej strefy. Należy zauważyć, iż pojęcie to może dotyczyć różnych aspektów życia gospodarczego, jednak bardzo mocno związane jest z tzw. pracą na czarno, czyli wykonywaniem pracy bez odprowadzania podatków do budżetu państwa. Najnowsze informacje GUS mówią, że w 2009 roku ilość osób zatrudnionych w szarej strefie w Polsce wyniosła ok. 1,2 mln i była wyższa w porównaniu z rokiem wcześniejszym o ok. 3%. Z raportów Komisji Europejskiej wynika, iż szara strefa w UE występuje zdecydowanie słabiej w krajach zachodniej UE, niż w nowych państwach Wspólnoty. Najniższy poziom notuje się w Austrii, Wielkiej Brytanii i Holandii, najwyższy w Grecji oraz we Włoszech, jeżeli chodzi państwa członkowskie, które przystąpiły do UE w ostatnich latach to liderami w zakresie szarej strefy są Bułgaria oraz Rumunia.
Rynek pracy a szara strefa Motywy podejmowania pracy w szarej strefie (w %) wg mieszkańców Podkarpacia. Źródło: Instytut Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie
Rynek pracy a szara strefa Obszary w których najczęściej występuje zatrudnienie nierejestrowanego (w %) wg mieszkańców Podkarpacia. Usług budowlano - remontowych Rolniczym Handlu Drobnych usług domowych Przemysłu Medycznym Usług transportowych Usług hotelarskich i restauracyjnych Edukacyjnym Drobnych usług specjalistycznych Usług finansowych 11.79 11.04 8.78 6.35 5.78 4.68 4.28 4.25 4.11 3.24 35.08 0.00 6.00 12.00 18.00 24.00 30.00 36.00 Źródło: Instytut Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie
Uwarunkowania rynku pracy - aktywni zawodowo Aktywni zawodowo* w Polsce (w mln osób) Bank Danych Regionalnych GUS, listopad 2010 * aktywni zawodowo, inaczej mówiąc siła robocza, która wg definicji Głównego Urzędu Statystycznego obejmuje wszystkie osoby w wieku 15 lat i więcej uznane za pracujące lub bezrobotne
Uwarunkowania rynku pracy - aktywni zawodowo Aktywni zawodowo ogółem wg wykształcenia (w tys. osób) Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS, 2010
Uwarunkowania rynku pracy Pracujący w gospodarcze narodowej (w tys. osób) w podziale na sektory Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS, 2010
Uwarunkowania rynku pracy sektor generujący największą ilość stanowisk pracy dominującą rolę sektora usług w Polsce, gdzie w 2009 roku pracowało w nim ponad 8,8 mln osób, tj. o ponad 1,5 mln więcej niż w roku przystąpienia Polski do UE w przypadku podziału ze względu na płeć, dane za 2009 rok wskazują, iż w usługach pracuje więcej kobiet tj. blisko 5 mln w porównaniu z mężczyznami (ponad 3,8 mln) w całej Unii Europejskiej również usługi generują największą ilość miejsc pracy (ok. 150 mln), największy udział zatrudnionych w tym sektorze (ponad 75%) jest w: Anglii, Holandii, Belgii, Francji, Cyprze, Szwecji, najmniej w Polsce (niecałe 60%).
Uwarunkowania rynku pracy - bierność zawodowa Bierni zawodowo w Polsce wg przyczyn (w tys. osób) Bank Danych Regionalnych GUS, 2010
Uwarunkowania rynku pracy - zapotrzebowanie pracodawców w 2010 roku Manpower Inc. (światowy liderem w sektorze usług pośrednictwa pracy) opracował listę najbardziej poszukiwanych w 2010 roku pracowników w Polsce. Z badań tych wynika, że ponad 50% polskich pracodawców miło problemy, ze znalezieniem pracowników o odpowiednich i wystarczających kwalifikacjach, zwłaszcza w kategorii wykwalifikowanych pracowników fizycznych, menedżerów projektów oraz kucharzy i szefów kuchni Wg tegoż badania pozostałe najbardziej poszukiwane zawody w 2010 roku to (wg kolejności): kierowcy pracownicy sekretariatu, asystenci dyrekcji, asystenci ds. administracji pracownicy hoteli i restauracji pracownicy księgowości i finansów inżynierowie pracownicy działów IT pracownicy recepcji.
Uwarunkowania rynku pracy - zapotrzebowanie pracodawców w 2010 roku Średnio na rynku europejskim, co czwarty pracodawca miał trudności ze znalezieniem odpowiednio wykwalifikowanej kadry, wg badań największy problem mają, jak już było wspomniane wcześniej, firmy z Polski, ale także: Rumuni (36%), Austrii i Włoch (po 35%) Węgier (30%), zaś najmniejsze pracodawcy z: Irlandii (tylko 4%) Anglii (co dziesiąty). Największe zapotrzebowanie w UE w 2010 roku występowało na wykwalifikowanych pracowników fizycznych. Kolejne miejsca zajęli (wg kolejności): przedstawiciele handlowi, technicy (produkcji, procesu produkcji i utrzymania ruchu), kierowcy, pracownicy księgowości i finansów, inżynierowie, kucharze i szefowie kuchni, pracownicy sekretariatu i asystenci ds. administracji, pracownicy działów IT, wykwalifikowany personel medyczny.
Trendy przyszłościowe na europejskim rynku pracy
Wprowadzenie Zachodzące szybkie zmiany na świecie powodują, że szczegółowe przewidywanie długookresowych tendencji na europejskim rynku pracy jest rzeczą względnie problematyczną, dlatego większość prognoz opracowana jest na najbliższe kilka lat (w perspektywie 2015/2020) dla całych sektorów i grup zawodowych. Zajmują się tym wyspecjalizowane placówki międzynarodowe przede wszystkim: European Centre for the Development of Vacational Training (Cedefop), International Labour Office, Manpower Inc.
Zmiany zatrudnienia do 2020 według sektorów dla krajów Unii Europejskiej* Przewidywane zmniejszenia w zatrudnieniu według sektorów gospodarki w perspektywie 2006-2020, najbardziej dotkną sferę usług podstawowych (do których zalicza się m.in. rolnictwo, górnictwo) oraz niewielkim stopniu przemysł wytwórczy. W budownictwie nastąpi nieznaczny wzrost, zaś największe zapotrzebowanie będzie występować w sektorze biznesu i innych usługach (ponad 14 mln miejsc pracy) oraz usługach publicznych (około 5 mln). Z prognoz Cedefop wynika, iż do roku 2020 najwięcej stanowisk powstanie właśnie w sektorze usług, w tym dla biznesu, w ochronie zdrowia, pomocy społecznej, usługach osobistych, cateringu i hotelarstwie, a także dystrybucji. Ponadto do 2020 roku przewiduje się, że 75% wszystkich pracowników będzie zatrudnionych w usługach. *dane bez Bułgarii i Rumunii, ale łącznie ze Szwajcarią i Norwegią
Poziom zatrudnienia w sektorze usług - tendencje do 2015 roku dla Unii Europejskiej Źródło: Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów, na podstawie danych Cedefop 2008
Przewidywany popyt na pracę (w mln) w latach 2006-2020 wg kategorii zawodowych dla krajów UE W latach 2006-2020 przewidywany popyt na pracę dla krajów Unii Europejskiej wzrośnie w kategorii specjalistów, do których zalicza się inżynierów, specjalistów z zakresu nauk ścisłych oraz ochrony zdrowia, a także w tych samych dziedzinach w kategorii technicy (średni personel). Należy podkreślić, że podobne tendencje już teraz obserwowane są również w Polsce. Największy spadek przewiduje się w kategoriach zawodowych takich jak pracownicy sektora rolnictwa i rybołówstwa oraz rzemieślnicy. Nieznaczny spadek nastąpi wśród pracowników sił zbrojnych.
Przewidywany popyt na pracę (w mln) w latach 2006-2020 wg kategorii zawodowych dla krajów UE (dane bez Bułgarii i Rumunii, ale łącznie ze Szwajcarią i Norwegią) 2006-2020 Wzrost/spadek popytu na pracę Zastępowanie wolnych stanowisk pracy Całkowita ilość wolnych miejsc pracy Siły zbrojne -0,085 0,490 0,405 Prawnicy, starsi urzędnicy i kierownicy 4,317 7,276 11,593 Specjaliści 5,926 9,497 15,423 Technicy i inny średni personel 7,550 11,301 18,851 Pracownicy biurowi -1,880 9,611 7,731 Pracownicy usług osobistych i handlu (sprzedawcy) 3,212 13,464 16,676 Pracownicy sektora rolnictwa i rybołówstwa -2,240 3,689 1,449 Rzemieślnicy i pochodne (robotnicy przemysłowi) -2,460 12,519 10,059 Operatorzy maszyn, monterzy i pochodne 945 6,714 7,659 Pracownicy przy pracach prostych 5,067 10,357 15,424 Razem 20,353 84,919 105,272 Źródło: Skill needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008
Wymagane kwalifikacje Udział zatrudnionych wg kwalifikacji dla krajów Unii Europejskiej Udział w procentach 2001 2006 2015 2020 Niskie kwalifikacje 27,0 26,2 20,8 18,5 Średnie kwalifikacje 49,9 48,6 49,9 50,0 Wysokie kwalifikacja 23,0 25,3 29,3 31,5 Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Skill needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg Popyt wg kwalifikacji dla krajów Unii Europejskiej 2006-2020/ Kwalifikacje Wzrost popytu Zastępowanie wolnych stanowisk Źródło: Skill needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg Wolne miejsca pracy (suma) Niskie -12,353 22,014 9,661 Średnie 13,132 41,542 54,674 Wysokie 19,574 21,363 40,937 Razem 20,353 84,919 105,272
Z powyższych prognoz wynika, iż w latach 2006-2020 w całej Unii Europejskiej może powstać około 20 mln nowych miejsc pracy, a ponad 80 mln zostanie zwolnione przez osoby opuszczające rynek pracy, w tym ze względu odchodzenie na emeryturę. Dodatkowo dane Eurostatu wskazują, iż liczba osób w wieku produkcyjnym (15-64 lata) w krajach UE, zmniejszy się w 2020 w porównaniu do 2006 o około 6 milionów. Połączenie tych danych z tendencją starzenia się społeczeństwa powoduje, iż w przyszłości może dojść do niedoboru kadr na rynku europejskim. Zmiany te będą mocno wpływać, na rodzaj umiejętności i kompetencji potrzebnych na rynku pracy. W kolejnych latach będziemy obserwować wzrost popytu na elastyczną kadrę wysoko wykwalifikowanych pracowników i stanowiska pracy wymagające wyższych umiejętności.
Tendencje na rynku pracy w zakresie pożądanych kompetencji i umiejętności Europejskie tendencje podążają w kierunku rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz rozwoju technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych, jak i usług, co powoduje potrzebę większego ukierunkowania na edukację i polepszanie kapitału ludzkiego. W związku tym wymagania dotyczące kwalifikacji kadr będą nakierowane na kompetencję i umiejętności kluczowe jakimi są: sprawność uczenia się i samodoskonalenia, rozwiązywania problemów, szybkiej analizy przy wykorzystaniu informacji z różnorakich źródeł, komunikowania, organizowania pracy, opanowania technik i narzędzi pracy, projektowania działań, a także przyjmowania odpowiedzialności za wyniki.
Unia Europejska a globalne tendencje na rynku pracy Economical and Social Research Institute w latach 2010-2020 zawody, w których nastąpi największy przyrost zapotrzebowania na całym świecie będą w obszarze biznesu i zarządzania nim. Duży przyrost nastąpi również w zawodzie naukowców oraz zawodzie opiekunów. Największy spadek zapotrzebowania wystąpi w rolnictwie oraz w pracach manualnych (robotnicy). W tym samym raporcie autorzy analizują zmiany jakie w latach 2010-2020 wystąpią różnych sektorach gospodarki. Największy wzrost zatrudnienia nastąpi w biznesie i finansach. Kolejnym sektorem gospodarki rejestrującym wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą będą usługi handlowe. Na trzecim miejscu plasuje się sektor transportu i komunikacji. Sektory, w których zapotrzebowanie na siłę roboczą spadnie w największym stopniu to rolnictwo, przemysł wytwórczy maszyn i wyposażenia oraz przemysł chemiczny
PODSUMOWANIE trendów na rynku pracy Współczesny europejski rynek pracy, a co za tym idzie wymagania odnośnie do zapotrzebowania na konkretne zawody, a także umiejętności i kompetencje pracowników ulegają znacznym zmianom. Związane jest z europejską (a praktycznie ogólnoświatową) tendencją rozwoju nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, coraz większym oparciem gospodarek na wiedzy. Dodatkowo zmiany zachodzą także w strukturze społecznej co widać zwłaszcza w krajach wysoko uprzemysłowionych, gdzie m.in. rozwój systemu ochrony zdrowia i poprawa warunków socjalnych powoduje wydłużanie okresu życia. Jednak po drugiej stronie mamy wyraźne tendencję zmniejszania ilości urodzeń, prowadzące do spadku siły roboczej, co wg ekspertów może mieć bardzo niekorzystne oddziaływanie w przyszłości zwłaszcza dla czołowych gospodarek świata.
PODSUMOWANIE trendów na rynku pracy Obserwuje się dalszy wzrost szeroko pojętego sektora usług, zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej oraz na całym świecie. Eksperci oceniają, że do 2015 roku ilość miejsc pracy w tej sferze wzrośnie co najmniej o pół miliarda na całym świecie. Zdecydowana większość tych stanowisk powstanie w Azji, ale również dziesiątki milionów w Europie, Ameryce Północnej i Południowej, jak i na Bliskim Wschodzie. W sektorze usług główne pożądane umiejętności będą dotyczyć obsługi klienta m.in. umiejętności komunikacyjne oraz informatyczne. Na wszystkich stanowiskach wymagane będą umiejętności tzw. horyzontalne, takie jak komunikatywność, umiejętność rozwiązywania problemów i analitycznego myślenia oraz zarządzania czasem. Należy również dodać, iż trendy związane z rozwojem gospodarki z poszanowaniem środowiska naturalnego spowodują wzrost zatrudnienia w sektorach produkcji energetyki ekologicznej, ochrony środowiska, utylizacji odpadów, leśnictwie oraz transporcie i budownictwie. Wg prognoz Światowej Organizacji Pracy do 2020 roku, podwoi się wartość rynku związanego z usługami oraz produktami ekologicznymi.
Dziękuję za uwagę Dominik Łazarz