POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 35 W arszawa, 19921.06.30 Nr 22 J e r z y M. G u t o w s k i Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Roztocza [Z 4 tabelam i i 2 rysunkam i w tekście] A bstract. On the basis of the m aterials collected from 1986 to 1990 in Roztocze U pland (SE Poland), an analysis of m useu m collections and literature d ata 103 species of C eram bycidae were recorded (108 species if the U krainian p art of Roztocze included). In the Roztoczański National P ark 80 species of C eram bycidae were recorded. Agapanthia cardui parm onica K r a t o c h v il, 1985 w as now given a s ta tu s of subspecies. WSTĘP Kózkowate należą do najlepiej poznanych grup chrząszczy w Polsce, poświęcono im bardzo dużo publikacji faunistycznych, zwłaszcza n a początku XX wieku. J e d n a k większość z tych prac m a ch arak ter przyczynkarski, a p opraw ność oznaczeń w niektórych z nich budzi wątpliwości. Wiele danych wym aga spraw dzenia i aktualizacji. Podobna sytuacja m iała m iejsce w odniesieniu do obszaru Roztocza. W podjętych w 1986 roku badaniach, oprócz ustalenia składu gatunkow ego fauny Cerambycidae i szczegółowego rozm ieszczenia gatunków, postaw iono sobie również za cel próbę ekologicznej charakterystyki tej rodziny. Celem pracy było także porów nanie Cerambycidae Roztocza z fauną terenów z b a d an y c h w cześniej, np. Gór Św iętokrzyskich i Puszczy Białowieskiej. Szczególnie interesujący wydawał się problem, n a ile fau n a om awianego regionu naw iązuje do fauny kózkowatych w regionach górskich. Pierwsze inform acje o kózkowatych polskiej części Roztocza pochodzą od N o w i c k i e g o (1870, 1873) i Ł o m n i c k i e g o (1886), którzy podali łącznie 8 gatunków z K orni (Roztocze Południowe). Na początku XX wieku chrząszcze om awianego regionu badał Franciszek F e j f e r (F e j f e r 1924). Jego kolekcja, zaw ierająca Ceram bycidae zbierane przez ponad 50 lat (1900-1954), znajduje się w Instytucie Zoologii PAN w W arszawie (Stacja Terenow a Łomna-Las). Najwcześniejsze dane tego zbieracza w ykorzystał
3 5 2 J. M. Gutow ski w swojej publikacji T e n e n b a u m (1918), który także prowadził b ad an ia faunistyczne n a Roztoczu w latach 1910-1912 oraz w roku 1914. Zebrane przez niego inform acje o kózkowatych publikow ane były sukcesyw nie przez szereg lat (T e n e n b a u m 1913, 1915, 1918, 1923, 1931). W 1911 roku, podczas kilkudniowego pobytu n a Roztoczu, zbierał Cerambycidae Ludwik H ildt. W zmianki o niektórych z zebranych wówczas gatunków znajdują się w publikacji z 1917 roku. Zarówno T e n e n b a u m (1913) ja k i H i l d t (1917) przytoczyli w swoich opracow aniach inform acje o g atu n k ach zbieranych w XIX wieku przez innych badaczy. Fragm entaryczne dane o kózkowatych polskiej części Roztocza m ożna znaleźć w pracach K i n e l a (1919, 1932) i S t o b i e c k i e g o (1939). Po drugiej wojnie światowej nowe inform acje o Cerambycidae polskiej części Roztocza opublikowali: B u r a k o w s k i (1957), B u r a k o w s k i i in. (1990), C a p e c k i (1969), D o m i n i k (1962), K a r w o w s k i (1986), K r ó l (1984), K u ś k a (1981), S c h n a i - d e r o w a (1970), S k u r a t o w i c z i U r b a ń s k i (1953). W ykonano też trzy niepublikow ane prace m agisterskie, w noszące nowe dane do poznania fauny om awianego regionu (R o s t w o r o w s k i 1974, S i e ń k o 1984, T i t t e n b r u n 1977). Pozostałe publikacje zaw ierające dane o kózkowatych Roztocza pow tarzająje n a ogół za wcześniejszym i autoram i, są to zazwyczaj prace o charakterze popularyzatorskim bądź przeglądowym ( B ł e s z y ń s k i i S z y m c z a k o w s k i 1956, B o r o w y 1975, C h r o s t o w s k i 1958, F i j a ł k o w s k i i Iz d e b s k i 1959, 1972, G r ą d z i e l 1981, G u t 1957, G u t o w s k i 1990, H o r i o n 1974, Iz d e b s k i i G r ą d z i e l 1971, Iz d e b s k i i in. 1987, K u n t z e 1931, 1936, K u n t z e i N o s k i e w i c z 1926, L i p i e c 1982, 1990, N o w i c k i 1873, R l a b in in 1971, S k u r a t o w i c z 1946, S t a r z y k 1971, S t o l a r c z y k 1984, S t r a w i ń s k i 1958, S t r o j n y 1962, S z y m c z a k o w s k i 1965, Ś l i w i ń s k i i L e s s a e r 1970, T r e l l a 1925, W a c u n i e w s k a 1959, W ó j c i k o w s k i i P a c z y ń s k i 1986). Zestaw ienie w szystkich znanych dotychczas gatunków z Roztoczańskiego P arku Narodowego, n a tle stan u poznania kózkowatych w szystkich parków narodow ych Polski, zaw iera p raca G u t o w s k i e g o (1989). Liczba 46 gatunków pozwalała zaliczyć RPN do stosunkow o dobrze zbadanych pod względem fauny Cerambycidae. Dla całego polskiego Roztocza, przed podjęciem system atycznych b a d a ń przez autora, znanych było łącznie 75 gatunków kózkowatych. Inform acje o Cerambycidae ukraińskiej części Roztocza znaleźć m ożna w publikacjach N o w i c k i e g o (1864, 1865), Ł o m n i c k i e g o (1874, 1886, 1905), K i n e l a (1919), K u n t z e g o i N o s k i e w i c z a (1938) oraz Z a g a j k e v i c a (1960, 1961). Poznanie fau n y tej części R oztoczajest niew ystarczające, zw łaszcza w jej północno-zachodnim krańcu. Cennym uzupełnieniem są w tej sytuacji dane zebrane w Zapowiedniku Roztocze, w okolicach Iw ano-frankow a (dawniej Janow o) w okresie 19-23 V I 1990 i przekazane autorow i łaskaw ie przez J. H i l s z c z a ń s k i e g o. Ponadto inform acje o kózkowatych tej części regionu wzbogaca zbiór M. K ł a p a c z a (IZ PAN), zaw ierający m.in. kilkanaście gatunków z południowo-wschodniej części ukraińskiego Roztocza.
Kózkowate Roztocza 3 5 3 TEREN BADAŃ Według Ko n drackieg o (1 9 7 7 ) Roztocze je s t jed n o stk ą geograficzną w randze m akroregionu, należącą do podprowincji Wyżyny W schodniom ałopolskiej, p rowincji Wyżyny M ałopolskiej. D okładniejszą charakterystykę tego obszaru przedstaw iają Iz d e bsk i i in. (1 9 9 2 ), tutaj ograniczę się do inform acji ściśle wiążących się z zakresem opracow ania. Roztocze rozdziela w ąskim garbem, o szerokości od k ilk u n astu do dw udziestu kilku kilometrów oraz długości około 180 km, Kotlinę S andom ierską n a południu od Wyżyny Lubelskiej n a północy i zachodzie oraz Wyżyny Zachodniowołyńskiej i Pobuża na północnym wschodzie. Na południow ym w schodzie Roztocze łączy się z Wyżyną Podolską (Kondracki 1 9 7 7 ). Roztocze w yodrębnia się też pod względem geologicznym, klim atycznym, botanicznym ja k również faunistycznym (L i a n a 1 9 7 8, M a r u s z c z a k i W i l g a t 1 9 5 5, M i c h n a i P a c z o s 1 9 7 2, W ó j c i k o w s k i i P a c z y ń s k i 1 9 8 6 ). Pewne fragm enty granic Roztocza są je d n a k m ało w yraźne i wciąż trw ają dyskusje dotyczące ich przebiegu. Dotyczy to zwłaszcza północnej granicy n a odcinku między K osobudam i a Jarczow em, gdzie Roztocze łączy się ściśle z G rzędą Sokalską, stanow iącą subregion Wyżyny Lubelskiej (M a r u s z c z a k i W il g a t 1 9 5 5 ). Należy wspom nieć o koncepcji granic Roztocza przyjętej przez kolegium redakcyjne Katalogu fauny Polski, według której granica z W yżyną Lubelską przebiega n a północ od Zam ościa. Ponieważ ta koncepcja m iała ch arak ter tymczasowy (podobnie ja k cały podział n a krainy zoogeograficzne przyjęty dla celów roboczych), a przy tym znacznie odbiega od rozw iązań proponow anych najczęściej przez geografów, nie m ogłem jej tu ta j uw zględnić. Na podstaw ie zróżnicow ania fizjograficznego i geobotanicznego Roztocza wyróżnia się trzy mezoregiony: Roztocze Zachodnie (niemal całkowicie pozbawione lasów ), Roztocze Środkowe (z dobrze zachow aną i różnorodną szatą leśną) oraz Roztocze Południowe. Całkowicie w granicach Polski znajdują się dw a pierwsze m ezoregiony, natom iast trzeci tylko częściowo (rys. 1). Ze względu n a dom inujące zaleganie utw orów geologicznych Roztocze Z a chodnie nazywane bywa lessowym, Środkowe - w apienno-piaszczystym, a Południow e - w apiennym. O bszar Roztocza pokryw ają w większości utw ory czwartorzędowe, do starszych (trzeciorzędowych, rzadziej kredowych) należą w ystające ponad otaczającą powierzchnię skałki. Roztocze objęte było w całości zlodow aceniem południow opolskim (krakow skim ), n a to m ia st przedostatnie (środkowcpolskie) nie objęło ju ż tego terenu. W śród zbiorowisk leśnych Roztocza wyróżnia się 19 zespołów. Szczególnie charak ter/sty czn e dla tego regionu są: bór sosnow y Leucobryo-Pinetwru bór jodłow y Abietetum polonicum, grąd lipowo-grabowy TiLio-Carpinetum oraz buczyn a karpacka Dentario glandulosae-fagetum (Iz d e b s k i i G r ą d z i e l 1971, Iz d e b s k i i in. 1992).
3 5 4 J. M. Gutow ski Ra decznica** ^ Szczebrzeszyn] ZAMOSC Janów Lubelski 'Tomaszów Lubelski W Y Ż Y N A ZACHODNIOWOŁ YŃSKA -\ lubycza\ / K rólew ska /'' qjtxhrebenne O 'V- y \ Rawa y - > XRusskaja / O 9: KOTLINA P O B U Ż A Niemirow Niestierow Iwono Frankowo LWÓW S W Y Ż Y N A PO D O LSK A Rys. 1. U sytuow anie Roztocza i jego podział subregionalny Szczególną uwagę poświęcono faunie kózkowatych Roztocza Środkowego, a zwłaszcza Roztoczańskiego Parku Narodowego, gdzie ze względu n a różnorodność, dobry sta n zachow ania i n atu raln y ch arak ter zbiorowisk roślinnych spodziew ano się najw iększego bogactw a Ceram bycidae. Udział zbiorowisk kseroterm ofilnych n a Roztoczu je st m niejszy niż na Wyżynie Lubelskiej czy naw et w przylegającej od południa Kotlinie Sandom ierskiej. Zbiorow iska te były jed n a k przedm iotem szczególnej uwagi z powodu w ystępow ania w nich unikatowej roślinności i fauny. B adaniam i objęto również sta n o w iska m uraw i zarośli położone n a granicy Roztocza, a naw et poza nią, ja k np. Dziewcza G óra koło Niedzielisk i W ieprzecka Góra koło Kątów (na południowy zachód od Zamościa) oraz Biała G óra koło Tom aszowa Lubelskiego, w zniesienia kredowe w okolicy Korhyniów i M achnowa. Przynależność niektórych z tych stanow isk do regionu je s t zresztą często dyskusyjna, a więc tym bardziej należało je uw zględnić.
Kózkowate Roztocza 3 5 5 METODYKA BADAŃ Ponieważ w przypadku Cerambycidae nie m ożna stosow ać standardow ych m etod ilościowych, skoncentrow ano się n a badaniach jakościow ych. Aby je d n a k w jak iś sposób określić stosunki ilościowe, zastosow ano często używany w ykres abundancj i i frekwencj i (rys. 2), n a którym za graniczną liczbę stanow isk przy) ęto 7, a osobników - 15 (liczby te m uszą być dostosow ane do specyfiki grupy zwierząt, obszaru, czasu trw ania oraz intensyw ności badań). Oprócz stanow isk proponow anych przez koordynatorów (L i a n a, M i k o ł a j c z y k, P i e c h o c k i 1992) uwzględniono wiele innych, starając się spenetrow ać wszystkie, z p u n k tu widzenia cerambycidologa, interesujące środow iska. Stanow iska zaproponow ane przez organizatorów stały się natom iast podstaw ą do zbadania stopnia przyw iązania poszczególnych gatunków do określonych zespołów roślinnych. Związki kózkowatych ze zbiorowiskam i roślinnym i, ja k w skazują moje dośw iadczenia z prac prowadzonych w północno-w schodniej Polsce oraz T o m a l a k a (1984) w okolicach Poznania, są bardzo tru d n e do uchw ycenia za pom ocą analizy m atem atycznej. P odobną sytuację sygnalizow ano też w p rzy p ad k u in nych grup owadów, ja k np. Coccinea (K o t e j a i Ż a k - O g a z a 1989). Kłopoty w ynikają głównie z heterogeniczności kózkowatych jako grupy ekologicznej. Szereg gatunków je s t bardzo tru d n o spotkać w stadium im aginalnym, często n ato m iast spotyka się je przy przeszukiw aniu żerowisk w stadiach larw alnych. U innych gatunków łatwiej znajdow ane są im agines. Bardzo często jedynie przypadek spraw ia, iż dany gatu n ek stw ierdzony je s t w kilkudziesięciu czy kilkuset egzem plarzach (np. przy znalezieniu żerow isk larwalnych), a inny tylko w postaci pojedynczych okazów dorosłych. Obserw uje się duże w ahania liczebności tych sam ych gatunków w różnych latach badań. Na wyniki odłowów w znacznym stopniu wpływają też w arunki atm osferyczne, dostępność kw itnących roślin dla im agines (w przypadku gatunków antofilnych) i in. S tosunki fitosocjologiczne są często zaburzone, zbiorowiska rzadko w ystępują w czystej postaci, a n a Roztoczu obserw uje się ich ogromnie mozaikowe rozmieszczenie. Pewne g atunki Cerambycidae preferują strefy ekotonowe zbiorowisk. Im agines wielu gatunków odławia się w środow iskach otw artych, dobrze nasłonecznionych (na kw iatach, n a sągach drewna), często w znacznej odległości od m iejsca rozwoju ich larw. Z podanych powyżej przyczyn charakterystyka ekologiczna kózkowatych Roztocza potraktow ana została z dużą ostrożnością. B adania prowadzono w latach 1986-1990, początkowo każdego roku od kw ietnia do w rześnia, a w ostatnim roku - do lipca. Każdego roku organizowano 3-4 kilkudniow e ekspedycje. B adania w terenie polegały n a w ypatryw aniu im agines n a kw itnących roślinach, n a sągach drew na i n a roślinach żywicielskich ich larw. W iększości osobników gatunków możliwych do oznaczenia w terenie nie odławiano, a jedynie odnotowywano ich liczebność, roślinę żywicielską (w przypadku antofilnych imagines), dane dotyczące siedliska, płeć obserw ow anych osobników itp.
3 5 6 J. M. G utowski Im agines odławiano też za pom ocą czerpaka entom ologicznego, zwłaszcza w przypadku gatunków związanych z roślinnością zielną, jak: A gapanthia spp., Phytoecia spp., Oberea erythrocephala) oraz przy użyciu św iatła elektrycznego. Prowadzono także obserw acje nad drapieżnictw em pająków w sto su n k u do kózkow atych, odnotow ując m. in. liczbę okazów C eram bycidae w sieciach. W poszukiw aniu żerow isk i stadiów przedim aginalnych przeprow adzono około 250 analiz potencjalnego m ateriału lęgowego. Analizy te polegały n a korow aniu i dokładnym przeszukaniu pni, gałęzi, pniaków i odnotow aniu: siedliska, g atu n k u drzewa, w arunków m ikrosiedliskowych, znalezionych g a tu n ków Cerambycidae i ich liczebności, stopnia spasożytow ania, wyglądu żerow isk itp. Część larw i poczwarek zabierano do hodowli, a część zakonserwow ywano. Założono ogółem 56 hodowli, dzięki którym otrzym ano im agines niektórych rzadko łowionych gatunków, potw ierdzono w stępne o znaczenia larw i poczyniono obserw acje dotyczące biologii w ybranych gatunków. Część zebranych w ten sposób n a Roztoczu inform acji w ykorzystana zostanie w innych opracow aniach. Podstaw ą do determ inacji gatunków były im agines oraz sta d ia przedim aginalne, a w niektórych przypadkach sam e żerow iska kózkowatych. W trakcie b ad ań odnotow ano bądź zebrano łącznie około 4600 osobników Cerambycidae. Ponadto przejrzano kolekcje i spraw dzono oznaczenia okazów pochodzących z Roztocza w zbiorach Sz. T e n e n b a u m a, F. F e j f e r a i M. K ł a p a c z a (IZ PAN) oraz w skrom nej kolekcji Roztoczańskiego Parku Narodowego. W ykorzystano też niewielkie kolekcje pryw atne, m. in. J. H i l s z c z a ń s k i e g o, D. K u b i s z a, P. S z w a ł k o, S. Z i a r k o, K. K a r w o w s k i e g o i F. C i e p l a k a. Wiele okazów otrzym ałem w trakcie pięcioletniego okresu b ad ań od w spółuczestników program u, m.in. od L. B o r o w c a, L. B u c h h o l z a, M. B u n a l s k i e g o, A. D r a b e r - M o ń k o, A. L i a n y, A. L \ b ę d z k i e g o, W. M i k o ł a j c z y k a, M. W ą s o w s k i e j. W szystkim wym ienionym powyżej osobom serdecznie dziękuję za pomoc. O sobne podziękow ania należą się Panom : D. K u b i s z o w i za oznaczenie chrząszczy towarzyszących niektórym kózkowatym w żerow iskach, J. Z i e l i ń s k i e m u za oznaczenie gatunków z rodzaju R ubus oraz A. W. S o k o ł o w s k i e m u za pomoc w oznaczeniu pozostałych roślin żyw icielskich. Zebrano i krytycznie przeanalizow ano całą literaturę dotyczącą Cerambycidae Roztocza, to je st 59 pozycji, większość z nich jed n a k zaw iera tylko wzm ianki o om aw ianej grupie chrząszczy. SKŁAD GATUNKOWY FAUNY KÓZKOWATYCH W tabeli I podano w układzie alfabetycznym gatunki stw ierdzone na Roztoczu. Nazewnictwo i klasyfikację oparto głównie n a opracow aniu D a n l e w s k i e g o i M i r o s n i k o v a (1985), z uwzględnieniem niektórych zm ian proponow anych przez innych autorów ( Ś v a c h a i D a n i l e w s k y 1989, B u r a k o w s k i i in., 1990). Z całego Roztocza znanych je s t dotąd 108 gatunków Cerambycidae, przy czym z polskiej części - 103 gatunki, tj. około 55% krajowej fauny kózkowatych. Na Roztoczu Południowym wykazano łącznie 75 gatunków, w tym n a terenie Polski - 51. Na Roztoczu Środkowym w ykazano 102 gatunki, a n a Z achocnim - 33.
T abela I. Kózkowate (Cerambycidaej Roztocza. O bjaśnienia skrótów i symboli: + - gatunki w ystępujące w regionie; - gatunki nowe d la polskiego Rogtocza,? - Inform acja niepew na, z lite ra tu ry ;! - gatu n k i w ystępujące w R oztoczańskim Parku Narodowym; n - nieliczny, 1 - liczny, r - rzadki, c - częsty; rośliny żywicielskie: Betula pendula - Brz, Fagus sylu a tica - Bk. Quercus p e tr a e a - Dbbs, Carpinus betulus - Gb. Pyrus com m unis - Gr, A bies alba - J d, A esculus hippocastanum - Ksz, Acer pseudoplatanus - Jw, Tilia platyphyllos - Lp, Larix decidua - Md, A lnus glutinosa - Ol, Pop ul us trem ula - Os, Pinus sylvestris - So, Picea abies - Św, SalixJragilis - Wbk, Salix sp. - Wb. Frangula alnus - krusz., Cerintbe m in o r -ośm., P astinaca sativa - past.; elem enty zoogeograficzne: Ko - subkosm opolityczny. Ho - holarktyczny, Pa - palearktyczny, Es - eurosyberyjski, Ek - eu ro k au k ask i, E u - europejski, Ep - południow oeuropejski, Pm - subponto-m editerraneński. Po - subpontyjski. Me - subm editerraneński. At - subatlantycki, Bg - borealno-górski, Gp - górski i podgórski Lp. G atunek Mezoregion Roztocze Południowe część u k raiń sk a część polska Roztocze Środkowe Roztocze Zachodnie Rośliny żywicielskie larw Elem enty zoogeograficzne 1 2 3 4 5 6 7 8 1 Acanthocinus aedilis (L.) + n-r! 1-c n -r So Pa *2 A canthocinus reticulatus (R a z o u m.) -! 1-r - J d Gp *3 A cm aeops marqinata (F a b r.) - n -r - - Pa 4 A cm aeops septentrionalis (TH o m s.) + - - - - Bg 5 A qapanthia cardui pannonica K r a t o c h v il + - - - - Me 6 A qapanthia villosoviridescens (D e G e e r ) + n-c! 1-c n-c - Es *7 A qapanthia violacea (F a b r.) + - n -r - - Po 8 A lo stem a tabacicolor (D e G e e r ) + 1-r! 1-c n -r Dbbs. Ol Pa 9 A n aesthetis testacea (F a b r.) + -! n -r n -r - Pm 10 A naqlyptus m ysticus (L.) + - n -r n -r - Me 11 A nastranqalia dubia (S c o p.) + n-r! 1-c - J d Gp 12 A nastranqalia rei/i (H e y d.) n-r! n -r - - Bg.. 13 A nastranqalia sanquinolenta (L.) + n-r! 1-c - - Bg *14 A noplodera rufipes (S c h a l l.) n -r - - - E k 15 A noplodera sexquttata (F a b r.) + n -r! n -r - - At 16 A rhopalus ferus (M u l s.) - n -r - - Ko 17 A rhopalus rusticus (L.) + n-r! 1-c n -r So Ho 18 Arom ia m oschata (L.) + - n -r - Wb Pa Kózkowate Roztocza 3 57
... 1 2 3 4 5 6 7 8 19 A sem u m striatum (L.) + n-r! n-r - So Ho 20 Brachyleptura m aculicom is (D e G e e r ) + n-r! 1-c n -r _ Ek 21 Brachyleptura tesserula (C h a r p.) -! n-r - - Gp 22 CaRidium aeneum (D e G e e r ) -! n -r - J d Pa 23 Callidium violaceum (L.) + -! n-c n-r Św Ho *24 C eram byx scopoli F u e s s l in + - n -r - - Pm 25 Chlorophorus herbstii (B ra h m ) + n -r! n -r - - Es 26 C lytus arietis (L.) -! n -r - _ Ek 27 C lytus lam a M u l s. -! n-r - J d Gp 28 Cortodera fem orata (F a b r.) + -! n-r - Eu *29 Cortodera hum eralis (S c h a ll.) + n-r! n-r - - Ep 30 Corymbia rubra (L.) + 1-c! 1-c 1-c So. J d Ho 31 Deilus fu g a x (O l iv.) + - - - _ Me 32 Dinoptera collaris (L.) + 1-c! 1-c n-r - Pa 33 Dorcadion fulvum (S c o p.) - n-r - - Ep 34 Dorcadion holosericeum K r y n. + - n-r - - Po 35 Ergates faber (L.) -! n -r - So. J d Pm *36 Exocentrus a dspersus M u l s. n-r! n-r - - Ek 37 Exocentrus lusitanus (L.) + n -r! n -r n-r Lp Ek 38 Gaurotes virqinea (L.) n -r! n-c - BR 39 G rammoptera ruficom is (F a b r.) + n-r! n -r n-r krusz. Ek 40 H ylotrupes bajulus (L.) + n-c! 1-c n-c So. Św Ko 41 Judolia sexm aculata (L.) - n-r - _ Bg 42 Lam ia textor (L.) + -! n-r - - Pa 43 Leiopus nebulosus (L.) + 1-c! 1-c n -r Gb. Dbbs Eu 44 Leiopus punctulatus (P a y k.) _ n-r Eu 45 Lep tur a aethiops P o d a + n-r! n-r n-r _ Pa 46 Lep tur a m aculata P o d a + 1-c! 1-c n-r Bk. Gb Ek 47 Lep tw a mimica B a t e s + n -r! n -r - - Bg 48 L ep tw a quadrifasciata L. + n -r! 1-c _ 01 Pa *49 Leptw obosca virens (L.) - n -r - - Bg 50 M enesia bipunctata (Z o u b k.) - n-r n-r krusz. E u 358 J. M. G utow ski
FAUNA, ROZTOCZA 1 2 3 4 5 6 7 8 *51 M esosa curculionoides (L.) - n -r - - Pm 52 Molorchus minor (L.) + n-r! n-c n -r Jd, So, Św Pa 53 Molorchus um bellatarum (S c h r e b.) + n-r! n-r - - Ek *54 Monochamus qalloprovincialis pistor (Germ.) -! n-r - So Pa 55 Monochamus sartor (Fa b r.) - n-r - - Gp 56 M onochamus sutor(l.) + - - - - Bg 57 N ecydalis major L. n -r! n-r - Wbk, Ol Pa 58 Oberea erythrocephala ( S c h ra n k ) + -! n-c - - Pm *59 Oberea linearis (L.) + n -r! n -r - - Ek 60 Oberea oculata (L.) + -! n-r - - Pa 61 Obrium brunneum (F a b r.) -! n-r - J d Ek *62 Obrium cantharinum (L.) -! n-r - - Pa *63 Oplosia fennica (P a y k.) -! n-r - LP Pa 64 O xymirus cursor (L.) -! n-c - Ek 65 P achyta quadrim aculata (L.) + -! n-c - - Bg 66 Pachytodes ceram byciform is (S c h r a n k ) + 1-r! 1-c 1-c - Ek 67 P hym atodes testaceus (L.) + n-r! n-c - G r Ho *68 Phytoecia ąffinis (H a r r e r ) _ n -r - - Pm 69 Phytoecia coerulescens (Scop.) + -! n -r - - Pm 70 Phytoecia cylindrica (L.) + -? + - - Pa *71 Phytoecia icterica (S ch a ll.) n-r! 1-c - past. Po?72 Phytoecia pustulata (S c h r a n k ) -! n -r - - Pm 73 Phytoecia uncinata (R e d t b.) - 1-r - ośm. EP, *74 Phytoecia virqula (C h a r p.) -! n -r - - Pm 75 Pidonia lurida (F a b r.) + -! n-r - - Gp 76 Plaqionotus arcuatus (L.) n-r! n-r - Bk Pm 77 Plaqionotus detritus (L.) - n -r - - Ek 78 Plaqionotus floralis (P a l l.) + - - - - Po *79 Poqonocherus decoratus F a jr m. - n -r - So E u 80 Poqonocherus fasciculatus (D e G e e r ) + n-r! 1-c - So Pa 81 Poqonocherus hispidulus (P il l, et M i t t e r p.) n-r! n -r n -r - Pm 82 Poqonocherus hispidus (L.) + n -r! 1-r - krusz. Pm Kózkowate Roztocza 3 5 9
1 2 3 4 5 6 7 8 83 Prionus coriarius (L.) + n-r! 1-c n-r J d. Gb. So. Bk Pa 84 P seudovadonia livida pecta (D a n.) + 1-c! 1-c 1-c _ Pa 85 Pyrrhidium sanquineum (L.) -! n -r _ - Me 86 R hagium inquisitor (L.) + 1-c! 1-c 1-c So, Jd, Św Ho 87 R haqium m ordax (D e G e e r ) + 1-c! 1-c 1-c Bk, Gb, Brz, Dbbs, Jw, J d Es 88 R hagium sycophanta (S chra nk) + -! n -r - - Pa 89 R ham nusium bicolor (S c h r a n k ) - n -r - Ksz Eu 90 R osalia alpina (L.) -! n -r - Bk Gp 91 Saperda carcharias (L.) n-r! 1-r n-r Os Pa 92 Saperda perforata (P a l l.) n-r! n-r n-r Os Pa 93 Saperda populnea (L.) + 1-c! 1-c 1-c Os Ho *94 Saperda scalaris (L.) + n-r! n-c n-r Dbbs, Bk Pa 95 Spondylis big>restoides (L.) + 1-c! 1-c n-c So Pa 96 Stenocorus m eridianus (L.) -! n-r - - Es *97 Stenopterus rufus (L.) - n-r - - Pm 98 Stenostola ferrea (S ch ra n k ) + -! n-r - Lp Ek 99 Stenurella bifasciata (M u ll.) + n-r! 1-c n-r Pa 100 Stenurella m elanura (L.) + 1-c! 1-c 1-c - Pa *101 Stenurella nigra (L.) n-r! n-c n-r _ Ek *102 Stictoleptura scutellata (F a b r.) -! 1-c - Bk Ek 103 Strangalia attenuata (L.) + n-r! 1-c - - Pa 104 Tetropium castaneum (L.) + n-r! n -r - Św Pa *105 Tetropium fuscum (F a b r.) + -! n -r - _ Es *106 Tetropium gabrieli W e is e - n -r - Md Gp 107 Tetrops p ra eu sta (L.) + -! n-r - - Pm 108 X ylotrechus rusticus (L.) + n-r! n-r n-r Os Pa R azem gatunków 64 51 102 33 360 J. M. Gutowski
Kózkowate Roztocza 3 6 1 W w yniku przeprow adzonych b a d ań w ykazano 24 gatu n k i nowe dla polskiej części Roztocza. W śród nich n a szczególną uwagę zasługują bardzo rzadkie w naszej faunie, a nie wykazane dotąd z ukraińskiej części Roztocza: Acanthocinus reticulatus, Acm aeops marginata, M esosa curculionoides, Obrium cantharinwn, Oplosia fennica, Phytoecia icterica, Stenopterus rufus. Interesujące je s t też stw ierdzenie n a Roztoczu gatunków podaw anych dotąd głównie z gór: Brachyleptura tesserula, Pidonia lurida i Stictoleptura scutellata. Nie udało się potwierdzić w ystępow ania n a Roztoczu 13 gatunków podanych stąd wcześniej: Acm aeops septentrionis, Agapanthia cardui pannordca, Arhopa- I ils feru s, CaLlidium aeneum, DeiLus fugcuc, Dorcadion fulvum, D. holosericeum, M onocham ils sartor, M. sutor, Phytoecia pustulata, Plagionotus jloralis, Rosalia alpina, Stenocorus meridianus). J e d n a k ich w ystępow anie je s t bardzo praw dopodobne, a b rak potw ierdzenia może wynikać z rzadkości w ystępow ania lub jego ograniczenia do części Roztocza położonej poza granicam i Polski i niedostępnej dla autora. W dalszej części pracy podano też spis 16 gatunków kózkowatych błędnie w ykazanych z om aw ianego regionu. Bogactwo gatunkow e fauny Cerambycidae Roztocza Środkowego w porów naniu z innym i m ezoregionam i w ynika przede wszyskim z zachow ania się n a tym terenie n atu raln y ch lasów. Lasy o charakterze puszczańskim zachow ały się przede w szystkim n a obszarze Roztoczańskiego PN leżącego w zachodniej części m ezoregionu. Z RPN obecnie wykazano 80 gatunków kózek, co staw ia ten p ark w rzędzie najbogatszych faunistycznie i najlepiej zbadanych w Polsce ( G u to w s k i 1989). Niewykluczone je s t je d n a k wykazanie jeszcze kilku gatunków z tego terenu w trakcie dalszych intensyw nych badań. F a u n a kózkowatych Roztocza Południowego, niedostatecznie zb ad an a w części leżącej poza granicam i Polski, 15- abundancja l- r I l-c 1 1 1 n-r i n-c i 1 1 1 I l 5 7 10 i frekwencja Rys. 2. G raficzna interpretacja stopni liczebności (abundancji) i częstości (frekwencji) kózkow atych n a Roztoczu: nieliczny-rzadki (n-r), nieliczny-częsty (n-c), liczny-rzadki (1-r), licznyczęsty (1-c); x - liczba stanow isk, y - liczba osobników praw dopodobnie je s t znacznie bogatsza niż w ynikałoby to z tabeli I. N atom iast ubóstw o fau n y Roztocza Zachodniego w ynika zapew ne z b rak u n a tym terenie niezbędnych dla rozwoju Cerambycidae środow isk, tj. dobrze zachow a nych lasów. W śród w ykazanych z polskiej części Roztocza kózkowatych aż 63 g a tu n k i zaliczo n o do k ateg o rii nielicznych-rzadkich, a tylko 26 zakwalifikowano w jednym z mezoregionów do licznych-częstych (iys. 2). Inform acje sprzed ponad pół wieku oraz zachow anie się zbiorów Sz. T e n e n b a u m a, F. F e j f e r a i M. K ł a p a c z a pozw alają n a w nioski co do z m ia n liczebności n iektórych
3 6 2 J. M. G utowski gatunków kózek. Z porów nania danych wynika, iż większość łatwych do oznaczenia i rzucających się w oczy gatunków raczej nie zm ieniła liczebności. Jedynie w przypadku dwóch gatunków : Anastrangalia dubia i Pachy todes cerambyciformis, obecnie bardzo pospolitych n a Roztoczu, wydaje się, iż przed kilkudziesięciu laty były znacznie mniej liczne i wręcz rzadkie. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW Acanthocinus reticulatus (R a z o u m.) RPN, rezerw aty N art i Czerkies, od połowy października do końca m arca, około 20 im agines zim ujących pod luźno przylegającą korą m artw ych jodeł lub pod łuskam i korowiny rosnących w pobliżu starych sosen (L. B u c h h o l z, J. M. Gut o w s k i, D. K u b is z, P. S z w a łk o, S. Z ia r k o ). Ponadto kilkadziesiąt larw i kilka poczw arek n a świeżo obum arłych jodłach w tych sam ych rezerw atach oraz w oddz. 179/1 8 9 RPN (południowa część Parku). Znalezione larwy żerowały pod korą pni, n a wysokości 0,2-4,0 m, nieznacznie uszkadzając biel. Kolebki poczwarkowe znajdowały się płytko w drew nie (po zdjęciu kory niewidoczne z zewnątrz), rzadziej pod korą. Przepoczwarczenie obserw owano od końca czerwca, a wylot im agines - w drugiej połowie lipca i n a po czątk u sierp n ia. Praw dopodobnie część im agines nie opuszcza kolebek i zim uje w żerow iskach. Larwy i poczwarki były w znacznej mierze wydziobywane przez dzięcioły (około 30%). Czynnikiem redukującym wydają się być też larwy oraz im agines drapieżnych chrząszczy, które licznie znajdow ano w żerow iskach om aw ianej kózki. Były to spośród Histeridae: Ptegaderus vulneratus (P a n z.), P. saucius E r., Parom alusparallelepipedus ( H e r b s t ) ; z Cerylidae: Cerylon deplanatum G y l l. ; z Rhizophagidae: Rhizophagus sp.-, z Cuciyidae: Uleiota planata (L.), Monofag jodły, rzadki w Polsce, ograniczony do południow ych regionów. Inform acja o znalezieniu go w ubiegłym wieku n a M azurach oparta była praw dopodobnie n a błędnym oznaczeniu. Acm aeops m arginata (F a b r.) Okolice H am erni, n a pograniczu Roztocza Środkowego i Kotliny Sandom ierskiej (Puszcza Solska), 1 okaz, 28 V 1982, K. K a r w o w s k i. W Polsce znany z pojedynczych okazów i stanow isk. Acm aeops septentrionis (T h o m s.) Podany przez Z a g a j k e v i c a (1960) z ukraińskiej części Roztocza (uroczysko Stradcz, leśn. Staw czańskie). W Polsce g atu n ek rzadki, znany z nielicznych stanow isk. A gapanthia cardui pannonica K r a t o c h v i l, 1985, stat. n. O pisany z południowej Europy jako nowy g atunek A. pannonica K r a t o c h v i l, 1985, w yodrębniony ze znanego od daw na i szerzej rozprzestrzenionego A. car
Kózkowate Roztocza 3 6 3 dui(l.). Po przejrzeniu dużych serii obu form pochodzących z różnych części zasięgu n asu w a się w niosek, że je s t to jedynie podgatunek A. cardui (allopatryczne rozm ieszczenie, duża zm ienność, b rak dobrych cech diagnostycznych, a także w ystępowanie osobników o cechach m ieszańców w strefie styku). Podany był z Jan o w a (Iwano Frankowo) koło Lwowa n a podstaw ie 3 okazów i potem wielokrotnie cytowany (N o w i c k i 1864, 1865, Ł o m n i c k i 1874, 1886, 1905, K i n e l 1919, K u n t z e i N o s k i e w i c z 1938, Z a g a j k e v i c 1960). W obecnych granicach Polski praw dopodobnie nie w ystępuje, a nieliczne daw ne inform acje o tym g atunku wym agają potwierdzenia. A gapanthia violacea (F a b r.) Biała Góra koło Tom aszowa Lubelskiego, 1 okaz odłowiony czerpakiem w górnej części zbocza, 27 V 1989, S. Z i a r k o ; Korhynie, 1 okaz n a kseroterm icznym zboczu, 7 VI 1990, L. B u c h h o l z. K u ś k a (1981), n a podstaw ie kartoteki w Instytucie Zoologii PAN w W arszawie, podaje stanow isko obejm ujące częściowo Roztocze - kw adrat FB 51 siatki UTM. T e n e n b a u m (1918) podał ten g atunek ze wsi Margole, położonej w Puszczy Solskiej, koło Aleksandrowa. B ł e s z y ń s k i i S z y m c z a k o w s k i (1956) oraz B u r a k o w s k i i in. (1990) zaliczają to stanow isko do Roztocza, je d n a k w edług kryteriów przyjętych w pracy leży ono zdecydowanie poza granicam i regionu. Podany z okolic Jan o w a (Iwano Frankowo) (N o w i c k i 1864, 1865, Ł o m n i c k i 1886, 1905, K i n e l 1919, K u n t z e i N o s k i e w i c z 1938). G atunek bardzo rzadki w Polsce, znany z rozproszonych stanow isk w połu dniowej i zachodniej części kraju. A naestketis testacea (F a b r.) W zbiorze F. F e j f e r a znajduje się okaz zebrany w Zwierzyńcu w maju 1931 r. T e n e n b a u m (1913) podał ten g atu n ek z Podlesia koło Radecznicy (Roztocze Zachodnie), a Ł o m n i c k i (1886, 1905) z okolic Jan o w a (Roztocze Południowe). G atunek o ukrytym trybie życia, rzadko w Polsce łowiony. A nastrangalia regi ( H e y d.) RPN, Kruglik, U, 27 VI 1986; RPN, Kosobudy, 1?, 2 VI 1989; H am ernia, 1$, 28 VII 1982; 1J, 29 V 1984; Horaj koło H rebennego, lj, 26 VI 1986; okolice Hrebennego, 4 J J, 28 VI 1990; Nowe B rusno, 1J, 29 VI 1990. W y k a z a n y b y ł z K o r n i k o ł o L u b y c z y K r ó l e w s k i e j (K i n e l 1932, B u r a k o w s k i i i n. 1990). Z Polski niezbyt często wykazywany, je d n a k nie ta k rzad k ija k się pow szechnie uważa, a lokalnie naw et dość liczny. Z nany raczej pod nazw ą Leptura inexspectata J a n s, et S j ó b., mylony często z pokrew nym gatunkiem A. dubia. Prawdopodobnie wszelkie doniesienia o występow aniu A. dubia w północnej Polsce, n a Łotwie i w E stonii dotyczą A. regi.
3 6 4 J. M. Gutowski Anoplodera rujipes ( S c h a l l. ) Okolice Narola, 1 okaz, 1 VII 1987, R. W ó j c i k it. M i r e c k i. B u r a k o w s k i i in. (1990) podali ten g atunek z m iejscowości Udrycze n a N od Z am ościa n a podstaw ie zbiorów Ż. Z a w a d z k ie g o. W ymienione stanow isko leży poza granicam i Roztocza w ujęciu K o n d r a c k i e g o (1977) i nie m oże być tu uw zględnione. W Polsce znajdow any dość rzadko n a ciepłych stanow iskach. Arhopalus fe ru s (M u ls.) Z nany z Roztocza Środkowego (Kunki koło Suśca) n a podstaw ie inform acji T e n e n b a u m a ( 1 9 1 3 ). Stosunkow o liczniejszy n a zachodzie kraju, ku wschodowi coraz rzadszy. Brachyleptura tessem la (C h a r p.) RPN: bez dokładniejszej lokalizacji, 1 okaz, VI 1976, S. Z i a r k o ; 2 okazy, 6 VI 1978, B. S o s z y ń s k i; oddz. 110, Guciów, ols i łąka turzycowa, 2 okazy, 11 VI 1986, J. M. G u to w s k i; dolina W ieprza, 5 okazów, 4-11 VII 1989, J. H i l s z c z a ń s k i i S. T a b o r. Podany także z RPN przez B u r a k o w s k i e g o i in. (1990) n a podstaw ie wykazanych wyżej okazów zebranych przez B. S o s z y ń s k i e g o. W Polsce znany dotąd tylko z gór i pogórza, w B ieszczadach m iejscam i je s t bardzo liczny, k u zachodow i - coraz rzadszy. C eram byx scopoli F u e s s l i n Je d e n okaz z etykietką Z am o jsk ie znajduje się w zbiorze F. F e j f e r a. N o w ic k i (1864, 1865) podał ten gatu n ek z okolic Jan o w a koło Lwowa, gdzie w latach trzydziestych M. P a r t y k a (inform acja listowna) również łowił ten gatunek. W Polsce rzadki, podlegający ustawowej ochronie, znany z różnych regionów. Cortodera humeralis ( S c h a l l. ) RPN, rez. Bukow a Góra, n a kw iatach, 2 okazy, VII 1976, S. Z i a r k o ; okolice Narola, w sieci pająka 1 okaz, 1 VII 1987, R. W ó j c i k i T. M i r e c k i. Z nany z ukraińskiej części Roztocza, z okolic Jan o w a (Ł o m n ic k i 1886, 1905). Inform acja B u r a k o w s k i e g o i in. (1990) nie odnosi się w rzeczywistości do Roztocza. W Polsce znany n a podstaw ie pojedynczych okazów z nielicznych i rozproszonych stanow isk. Delius Jugax ( O l i v.) Podany z Brzuchowic n a ukraińskim Roztoczu i miejscowości Rzęsna Polska w okolicy Lwowa ( K in e l 1 9 1 9 ). Inform acje o w ystępow aniu tego gatu n k u w Polsce 'podany był z trzech stanow isk n a południu kraju) wym agają potwierdzenia.
Kózkowate Roztocza 3 6 5 D orcadionfulvum ( S c o p.) W ykazany z Dziewczej Góry koło Niedzielisk, tuż przy granicy Roztocza Środkowego ( B u r a k o w s k i 1957). Z okolic Zam ościa podał go K u n t z e (1931, 1936), K u n t z e i N o s k i e w i c z (1938), a ogólnie z Lubelszczyzny - H i l d t (1917) oraz S k u r a t o w i c z i U r b a ń s k i (1953). Inform acje te przytaczają również inni autorzy. G atunek ten osiąga w Polsce północno-zachodnią granicę zasięgu i znany je s t z zaledwie kilku stanow isk. Dorcadion holosericeum K r y n. Je d e n okaz z etykietką Zamojskie V 925 znajduje się w zbiorach F. F e j f e r a. Podany z nadl. Zwierzyniec i Kosobudy przez F i j a ł k o w s k i e g o i Iz d e b s k i e g o (1959), a ogólnie z Roztocza przez S t r a w i ń s k i e g o ( S t r a v i n s k i j 1958) oraz Iz d e b s k i e g o i G r ą d z i e l a (1971). Z ukraińskiej części regionu podany z Jan o w a (K i n e l 1919). Możliwość w ystępow ania tego g atu n k u n a Roztoczu kwestionow ał S z y m - c ż a k o w s k i (1965). Cytowane powyżej inform acje oraz dane o w ystępow aniu n a północ i południe od Roztocza pozwalają przyjąć, iż w nika on n a stanow iska kseroterm iczne omawianego regionu. W Polsce bardzo rzadki, ograniczony do południow o-w schodniej części k raju. Exocentrus adsp ersu s M u l s. RPN, Kosobudy, do św iatła lam py UV, 1 okaz, 9 VII 1989, J. H i l s z c z a ń s k i. W zbiorze F. F e j f e r a znajduje się okaz z etykietką Zamojskie, 20 VII 1922. G atunek w Polsce rzadki, w ystępujący n a cieplejszych stanow iskach, najczęściej n a dębach. Leiopus punctulatus (P a y k.) Okaz z etykietką Zamojskie, VII - 14, osika znajduje się w zbiorze F. F e j f e r a. T e n e n b a u m (1918) podał ten g atunek z Klemensowa, a H o r i o n (1974) cytuje tę inform ację ( koło Zam ościa ). B u r a k o w s k i i in. (1990) podają go z Udrycz, ale stanow isko to leży poza granicam i m akroregionu. G atunek ten występuje w Polsce lokalnie i bywa łowiony pojedynczo. Lepturobosca virens (L.) W z b i o r z e F. F e j f e r a z n a j d u j e s i ę o k a z z e t y k i e t k ą Z a m o j s k i e. W Polsce rzadki, jedynie w górach lokalnie częściej spotykany. M enesia bipunctata (Z o u b k.) Roztocze Środkowe, G linianki, zbiorowisko przejściowe m iędzy borem bagiennym i lasem m ieszanym bagiennym, 1 okaz (czerpakiem), 1 VII 1988; Sołokije koło Bełżca, grąd, kilkanaście larw w gałęzi Frangula alnus (o grubości 3-4 cm), z których wyhodowano kilka im agines; Roztocze Zachodnie, T arnaw a, 5 VI 1990, 1 okaz, P. S z w a ł k o.
3 6 6 J. M. G utow ski W żerow iskach larwom M. bipunctata towarzyszyły im agines drobnych g a tu n ków z innych rodzin Coleoptera: Rhapitropis marchicus ( H e r b s t ) (Anthribidae) - 3 okazy, Ptinus raptor S t u r m (Ptinidae) - 1 okaz, Enicmus mirmtus (L.) (Lathrididae) - 1 okaz. Om awiany g atu n ek podany został z T arnaw atki przez B u r a k o w s k i e g o i in. (1990). G atunek dość rzadko poław iany, głównie z powodu ukrytego try b u życia. Efekty stosow ania specjalnych m etod odłowu im agines i larw pozwalaj a tw ierdzić, iż nie je s t tak rzadki w Polsce ja k się pow szechnie uważa. M esosa curculionoides (L.) W zbiorze F. F e j f e r a je s t okaz z etykietką Zamojskie, VII 1938. W Polsce znajdow any rzadko, n a rozproszonych stanow iskach. O berea linearis (L.) Roztocze Środkowe, Glinianki, n a granicy lasu (grąd) i pola, liście Corylus avellana, 1 okaz, 1 VII 1988. W zbiorze F. F e j f e r a 1 okaz z etykietką Zwierzyniec, Lubel. gub., F. F e j f e r, 10 VIII 910. Podany z ukraińskiej części Roztocza (N o w ic k i 1864, 1865). Bardzo rzadki i lokalny w Polsce, wbrew rozpowszechnionej opinii, że je s t pow ażnym szkodnikiem leszczyny. Obrium cantharinum (L.) Kosobudy, n a światło lam py UV, 10-26 VI 1989, 3 okazy (w tym 1(?, 1?), P. SZWAŁKO, J. HlLSZCZAŃSKI, J. PLATA. G atunek bardzo rzadki w Polsce, związany biologicznie z topolam i. O plosiafennica (P a y k.) RPN, rez. Jaru g i, oddz. 13, 1 okaz, 23 VI 1987, A. L ia n a ; tam że, kilka larw w leżących n a ziemi wilgotnych, dość m ocno rozłożonych gałęziach lipy, 21 IV 1986. W Polsce bardzo rzadko łowiony jak o imago. Znajdowanie larw w żerow iskach i pom yślna ich hodowla w skazuje, iż lokalnie je s t to dość liczny gatunek. Phytoecia ajjinis ( H a r r e r ) Górno koło Tom aszow a Lubelskiego, 1 okaz, 2 5 V 1 9 8 9, S. Z iarko. Rzadki w Polsce, w ystępuje głównie n a południu, lokalnie częściej spotykany. Phytoecia cylindrica (L.) Z nany z Jan o w a n a U krainie (N o w ic k i 1864, 1865, Ł o m n ic k i 1886, 1905, Kin e l 1919). T e n e n b a u m (1918) podaje ten g atunek ja k następuje: od m aja do lipca n a chw astach w pow. zam ojskim i biłgorajskim. Je d n a k w zbiorach tego a u to ra nie znalazłem w ogóle okazów z Polski. W zbiorze F. F e j f e r a, wykorzy
Kózkowate Roztocza 3 6 7 stan y m przez Sz. T e n e n b a u m a, je st tylko okaz z Niemiec. W pięty obok okaz z N artu (RPN) należy do Phytoecia uncinata. T en ostatni g atunek je st n a Roztoczu dość liczny, a nie był przez Sz. T e n e n b a u m a wymieniony. W Polsce rzadki, znany z pojedynczych stanow isk i okazów. Phytoecia icterica (Sch a l l. ) RPN, Bukow a Góra, południow y skraj rezerw atu; Kosobudy; Obrocz, n a S od wsi; Dziewcza G óra koło Niedzielisk, Góra W ieprzecka koło Kątów II; Biała Góra koło Tom aszowa Lubelskiego; Płazow ska G óra koło Narola. Łącznie ponad 140 okazów, w okresie 25 V - 11 VII, w latach 1985-1990, n a kseroterm icznych i m ezokseroterm icznych stanow iskach. Chrząszcze łowiono głównie n a łodygach i liściach Pastinaca sa tiv a (UmbelLiferae). W Polsce bardzo rzadki, choć - ja k w ynika z powyższych danych - lokalnie m oże być dość liczny. Phytoecia p ustulata ( S c h r a n k ) Podany ze Zwierzyńca przez T e n e n b a u m a (1913), lecz wiadom ość ta budzi wątpliwości, bowiem w jego kolekcji b rak okazów pochodzących z Roztocza, a ponadto (co stw ierdziłem przeglądając zbiór) a u to r mylił często Ph. pustulata i Ph. uirgula. Podczas przeprow adzonych ostatnio b ad ań nie udało się n a Roztoczu znaleźć Ph. pustulatcc w przeciwieństwie do Ph. virgula zebranego n a trzech stanow iskach. G atu nek w Polsce bardzo rzadki i nieliczny. Phytoecia uncinata ( R e d tb.) Stanow iska kseroterm iczne: Dziewcza G óra koło Niedzielisk, Kąty II, K osobudy, B iała Góra koło Tom aszow a Lubelskiego, Korhynie koło Lubyczy Królewskiej. Łącznie 43 im agines, n a płatach Cerinthe minor [Boraginaceae), w okresie od 22 V d o 11 VII. W Polsce bardzo rzadki, znany z nielicznych stanow isk n a południu kraju. Pidonia lurida ( F a b r.) RPN: rez. Nart, rez. Jaru g i, Lasowe (Lasowce), łącznie 14 okazów. Podany przez S t o b i e c k i e g o (1939) ze Zwierzyńca, znany też z ukraińskiej części m akroregionu ( Z a g a j k e v i c 1960). G atunek górski, w ystępuje tylko n a południu kraju. W S udetach i K arpatach częsty i liczny. Plagionotus Jloralis ( P a l l.) Podany przez K in e la (1 9 1 9 ) z Brzuchowic (ukraińska część Roztocza) i z Hołoska koło Lwowa. W Polsce znany jedynie z Ojcowa, Pienin i Kazimierza Dolnego n. Wisłą.
3 6 8 J. M. Gutow ski R osalia alpina (L.) Trzy okazy znaleziono we Floriance i w okolicy Lasowców (Te n e n b a u m 1913, H ildt 1917, S t r o jn y 1962). Inform acje o nich były następnie w ielokrotnie pow tarzane (S kuratow icz 1946, S kuratow icz i U rbański 1953, G u t 1957, C h rosto w ski 1958, S traw iński 1958, W ach niew ska 1959, C apecki 1969, Iz d e b ski i G rądziel 1971, R iabinin 1971, B o ro w y 1975, G rądziel 1981, Lipiec 1982, 1990, S tolarczyk 1984, W ójcik ow sk i i Paczyński 1986, Iz d e b sk i i in. 1987, G utow ski 1989, B urakowski i in. 1990). Od roku 1912 g atunek ten nie był znaleziony n a om aw ianym terenie. W praw dzie R o stw o row ski (1974) w niepublikow anej pracy m agisterskiej zam ieszcza fotografie opuszczonego żerow iska (rez. Bukow a Góra), zdjecie je s t je d n a k niew yraźne, a żerowisko R. alpina tak m ało charakterystyczne, iż tru d n o cytow aną inform acje uznać za w ystarczające potwierdzenie współczesnego występow ania gatu n k u. Moje w łasne poszukiw ania w odpowiednich biotopach Roztoczańskiego Parku Narodowego nie dały pozytywnego rezultatu, co oczywiście nie w yklucza możliwości w ystępow ania R. alpina n a Roztoczu. W Polsce je s t gatunkiem bardzo rzadkim, objętym ochroną gatunkow ą, stosunkow o częściej spotykanym jeszcze tylko w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. S tenoptem s nifus (L.) W zb io rze F. F e jf e r a z n a jd u je s ie j e d e n o k a z z e ty k ie tą Z a m o jsk ie. W Polsce znany tylko z pojedynczych okazów znalezionych n a południu kraju. Stenostola ferrea (S chrank) RPN, rez. Jaru g i, kilka larw w gałęziach lipy, 2 1 IV 1986. W zbiorze F. F e jf e r a 1 okaz z etykietką Zamojskie, VII 929. T e n e n b a u m (1913) wykazał ten gatunek z uroczyska Grele. Jego inform acje błednie odnoszono do pokrewnego gatu n k u S. dubia (Gutow ski 1989, B u r a k o w ski i in. 1990), o czym bedzie jeszcze m owa w dalszej części pracy. Podany był rów nież z Brzuchow ic koło Lwowa (Kinel 1919). W Polsce lokalny, trudny do stw ierdzenia ze względu n a ukryty tryb życia. Związany z lipam i, przypisywanie m u innych roślin żywicielskich w ynika głównie z m ylenia z pokrew nym, w spom nianym wyżej gatunkiem. Stictoleptura scutellata (Fa b r.) RPN: Zwierzyniec, rez. Bukow a Góra, okolice Obroczy, dolina W ieprza, 28 okazów, w latach 1985-1989. W Polsce znany przede w szystkim z gór, gdzie bywa m iejscam i dość liczny. Teotroptum gabńeli W e i s e W m ie js c o w o ś c i Ł a b u n ie -R e fo r m a (n a S od Z a m o śc ia ) P. S zwalko o b se r w o w a ł 9 IV 1989 o p u s z c z o n e ż e r o w is k a n a sta r y m, m a r tw y m m o d r z e w iu. W zb io r ze
Kózkowate Roztocza 3 6 9 F. F e j f e r a zn a jd u je się o k a z z e ty k ie tk ą Z am ojsk ie, VII 1 9 3 9, b łę d n ie o z n a c z o n y ja k o Nothorhina muricata D alm. Monofag m odrzewia, w Polsce w ystępuje lokalnie, ale czasem dość licznie, znany z rozproszonych stanow isk w różnych regionach. Gatunki błędnie podane dla R oztocza Acanthocinus griseus (Fa b r.), podany przez Króla (1984) z Roztoczańskiego P ark u Narodowego, w rzeczyw istości inform acja dotyczyła A. reticulatus. A gapanthia dahlii (Ric h t.), g atunek w ykazany ze Zwierzyńca przez H ildta (1917), praw dopodobnie n a sk u tek błędnego oznaczenia A. villosoviridescens. A. dahlii raczej w ogóle nie w ystępuje w Polsce, wszystkie wcześniejsze doniesienia o tym gatu n k u należy przypisać błędnym oznaczeniom. Ceram byx cerdo L., po raz pierwszy w ykazany z Roztocza przez Iz d e b sk ie g o i G rądziela (1971), potem inform ację tę powtórzył Lipiec (1982) i G utow ski (1989). W yjaśniono później, iż pierw otna inform acja pochodziła od osoby trzeciej i nie była całkowicie pew na, a następnie została negetywnie zweryfikowana. Usilne, kierunkow e poszukiw ania nie dały pozytywnego rezultatu, wobec czego C. cerdo należy skreślić z listy kózkow atych Roztocza. Exocentrus stierlini G a n g l b., podany z N artu przez T e n e n b a u m a (1913, 1923), przytaczany n a tej podstaw ie przez G u t o w s k i e g o (1989). W zbiorze Sz. T e n e n b a u m a nie m a jed n a k okazu dowodowego, a podane m iejsce nie odpowiada wym aganiom ekologicznym g atu n k u (E. stierlini związany je s t z zaroślam i wierzbowymi, a w Narcie w ystępują zespoły buczyny karpackiej i boru jodłowego zam ieszkiw ane przez pokrew ny wym ienionem u E. lusilanuś). Stwierdziłem ta k że, iż Sz. T e n e n b a u m m ial trudności w rozróżnianiu gatunków z rodzaju Exocentrus D e j., wobec czego dane o nich należy przyjm ować z dużą ostrożnością (w zbiorze tego auto ra spośród pięciu okazów oznaczonych jako E. stierlini trzy należały do E. lusitanus, a jed en do E. punctipennis M u l s. et G u i l l.). M orim usfunereus M u l s., podany przez H ildta (1917), za katalogiem W. D z ied u sz y c k ie g o, jak o zebrany przez A. W ie r z e jsk ie g o w Kalinowicach pod Szczebrzeszynem. Zdaniem B urakow sk ieg o i in. (1990) je s t to ew identna pom yłka, w rzeczywistości chodziło o Kalinowiec n a Bukowinie. Z ogólnego zasięgu g a tu n ku i wyników dotychczasow ych bad ań koleopterologicznych wynika, iż om aw iany gatunek w Polsce i n a Roztoczu nie występuje. Pogonocherus ouatus G o e z e, podany z Roztocza przez T en e n b a u m a (1913) na podstaw ie okazu z Ulowa, który w rzeczywistości należy do P. decoratus. Zarówno S. T e n e n b a u m ja k i inni autorzy, podający ten g a tu n ek z W ileńszczyzny, U krainy i Wyżyny M ałopolskiej, mieli trudności w rozróżnianiu tych dwóch gatunków. Stw ierdziłem to spraw dzając m ateriały dowodowe w różnych kolekcjach.
3 7 0 J. M. G utow ski Stenostola dubia (La ic h.), podany z Roztocza przez G uto w sk ieg o (1989) oraz B urako w sk ieg o 1 In. (1990) n a podstaw ie źle zinterpretow anych danych T e n e n - b aum a (1913). N om enklatura i synonim ika dwóch środkow oeuropejskich g a tu n ków S. dubia i S. ferrea sa bardzo pogm atw ane, obu tym gatunkom była przypisyw ana ta sam a nazw a synonim iczna, m. in. S. nigripes. W spółpracujący z E. R eitterem S z. T e n e n b a u m stosow ał podobne synonim y, m. in. nazwę S. nigripes dla obecnego S. ferrea, a nie S. dubia. W ymienione poniżej gatunki: Anisarthron barbipes (S chrank), Grammoptera abdom inalis (St e p h.), Nothorhina p u n c ta ta (Fa b r.), P hym atodes glabratus (C h arp.), Ph. rufipes (Fa b r.), Ropalopus fem oratus (L.), Saperda octopunctata (S c o p.), S. punctata (L.), Vadonia unipunctata (Fa b r.) podane były dla Roztocza przez B urakow skiego i in. (1990) n a podstaw ie zbiorów Ż. Zawadzkiego z m iejscowości Udiycze n a N od Zam ościa. Z uwagi n a przyjęte za Ko ndrack im (1977) granice Roztocza gatunków tych nie zaliczam do fauny om awianego regionu. CHARAKTERYSTYKA EKOLOGICZNA P ow iązania ze zbiorow iskam i roślinnym i J a k sygnalizowano wcześniej, przywiązanie Cerambycidae do określonych zbiorowisk roślinnych je s t tru d n e do precyzyjnego stw ierdzenia. W przedstaw ionej poniżej analizie ekologicznej wzięto pod uwagę tylko te gatunki, które przynajm niej w jednym z m ezoregionów osiągnęły abundancję liczny lub frekwencję częsty, łącznie 38 gatunków (tab. I). Uwzględniono 8 n atu raln y ch zbiorowisk leśnych oraz środow isko m uraw i zarośli kseroterm icznych - tw ór sztuczny, grupujący kilka zbiorowisk roślinnych, m. in. Cariceto-Inuletum, Prune tum fruticosae, Corgleto-Peucedanetum cervariae. Pom inięto w analizie zbiorow iska leśne w ystępujące n a Roztoczu n a niewielkich obszarach i słabo w yodrębniające się spośród innych zbiorowisk. W tabeli II takie zbiorowiska, ja k również środow iska synantropijne, łąki itp. um ieszczono w rubryce inne. W tabeli tej sygnalizowano jedynie liczebność względną, określając ją odpowiednio: gatunki bardzo liczne w danym środow isku +++, liczne ++, nieliczne +. Najwięcej gatunków stw ierdzono w Abietetum polonicum (34) oraz w Pino- Quercetum (33), w zbiorow iskach tych kózkowate były n a ogół dość liczne. N ajuboższa jakościow o była fau n a zbiorowisk: Vaccinia uliginosi-pine tum (12 gatunków ) i Carici elongatae-a lnetum (17 gatunków). G atunkam i w ystępującym i w największej liczbie środow isk były: Brachyleptura maculicornis, Corymbia rubra i Stenurella melanura. Są to g atu n k i w szędobylskie, liczne i częste nieom al w całym kraju. Do gatunków stenotopow ych zaliczyć m ożna Acanthocinus reticulatus (2 środowiska), Hylotrupes bąjulus (gatunek synantropijny, pospolity w zabudow aniach drew nianych, w lasach sporadyczny) i Phytoecia icterica (spotykana często w środow isku m uraw kseroi m ezokseroterm icznych, a rzadziej w śród pól, n a m iedzach i przydrożach).
Kózkowate Roztocza 3 7 1 T abela II. W ystępowanie Ceram bycidae w badanych środow iskach Roztocza. I - Dentario glandulosae-fagetum, II - Tilio-Carp irue tum, III - PotentUlio albae-quercetum, IV - Carici elongatae-alnetum, V - Pino-Quercetum, VI - A bietetum p o b n b u m, VII - Peucedano-Pine tum, VIII - Vaccinia uliginosi-pinetum, IX - m uraw y i zarośla kseroterm iczne, X - inne; +++ w ystępow anie bardzo liczne, ++ w ystępowanie liczne, + występow anie nieliczne G atunek Środowisko I II III IV V VI VII VIII IX X Ogółem środow isk Acanthocinus aedilis + + + +++ + + + 7 Acanthocinus reticulatus + +++ 2 A gapanthia villosoviridescens + + +++ + + +++ 6 A b s te m a ta bacbobr +++ +++ + + + + + 7 A nastrangalia dubia + + + + +++ + + 7 A n a stra n g a lb sanguinobnta + + + + + +++ + + 8 Arhopalus m sticus + + + + +++ +++ + + 8 Brachyleptura m aculicom is + + + + +++ +++ + + + + 10 Ccdlidium uiolaceum + + + + + + 6 Conjm bia nibra + + + + + +++ +++ +++ + + 10 Dinoptera collaris + + + + + + + + 8 Gaurotes virginea + + + + + 5 H yb tru p es bąjulus + +++ 2 Leiopus n e b u b su s +++ +++ + + + + + + 8 Leptura m aculata +++ +++ + +++ + +++ + + 8 Leptura quadrifasciata + + + + + + + + 8 M obrchus minor + + + + + + + + + 9 Oberea enjthrocephala + + + + +++ + 6 Oxii m inis cursor + + + + + 5 Pachy ta quadrim aculata + + + + + + 6 P achytodes cerambyciformis + +++ + +++ + +++ + + 8 P hym atodes testaceus + + + + + 5 Phytoecia bterica +++ + 2 Pogonocherus Jasciculatus + + + + + + 6 Pogonocherus hispidus + + + + + + + 7 Prionus coriarius + + + + + + 6 P seudouadonb Iwida pecta + + + + + + + +++ +++ 9 R hagium inquisitor + + + + +++ +++ +++ + + 9 Rhagium mordax +++ +++ + +++ + + + + + 9 Saperda carcharias + + + + + + + + 8 Saperda populnea + + + + + + + + 8 Saperda scalaris + + + + + + + 7 Spondylis buprestoides + + + + + +++ + + 8 Stenurella b ifa scb ta + +++ + + + + + 7 Stenurella m elanura + + + + + +++ +++ + + + 10 Stenurella nigra + + + + 4 Stictobptura scutellata + + + + + 5 Strangcdia attenuata + + + + + + + 7 Razem gatunków 28 29 26 17 33 34 23 12 23 36
3 7 2 J. M. Gutowski Przy uwzględnieniu gatunków rzadkich i nielicznych n a Roztoczu, faunę najbogatszą stw ierdzono w borze m ieszanym i jodłowym oraz w buczynie i grądzie. Do podobnych wniosków prowadziły dane uzyskane przez S t a r z y k a (1976) w Puszczy Niepołomickiej, przez T o m a l a k a (1984) w okolicach Poznania i przez G u t o w s k i e g o (1985) w Puszczy Białowieskiej. Do preferow anych przez kózkowate należą drzew ostany o luźnym zw arciu, z licznymi polanam i, dobrze nasłonecznione, o urozm aiconym składzie g a tu n k o wym (także podszytu), z runem obfitującym w przedstaw icieli rodzin UmbelLiferae i Rosaceae. Do w zrostu bogactw a gatunkow ego fauny kózkowatych przyczynia się duże zróżnicowanie drzew ostanu pod względem udziału drzew w różnych klasach wiekowych, obecność drzew osłabionych i obum ierających, ja k również grom adzenie świeżo pozyskanego surow ca n a śródleśnych składnicach, przy drogach lub w ew nątrz drzewostanów. Takie w arunki spełniają lasy Roztoczańskiego Parku Narodowego (np. rezerw aty Bukow a Góra, Nart, Jarugi), n ad leśnictw a Zwierzyniec, a n a Roztoczu Południow ym lasy w okolicach Siedlisk. C harakterystyczną faunę kózkowatych, bardzo różniącą się od fauny większości regionów niżowych w Polsce, m ają zbiorowiska buczyny karpackiej i boru jodłowego, dla których charakterystyczna je s t obecność gatunków górskich i borealno-górskich jak: Acanthocim is reticuhatus, Anastrangalia dubia, Gaurotes uirginea, Pidonia lurida i Stictoleptura scutellata. Bardzo specyficzną faunę Cerambycidae m ają też m uraw y i zarośla kseroterm iczne. Środow iska te, mimo stosunkow o niewielkiego udziału w śród zbiorowisk Roztocza, n ad ają swoiste piętno regionowi i przyczyniają się do znacznego wzbogacenia regionalnej fauny w g atunki ciepłolubne pochodzenia południowego. Niemal wyłącznie w takich środow iskach w ystępują związane z roślinnością zielną, rzadkie w kraju: Agapanthia violacea, Dorcadion fulvum, D. holosericeum, Oberea ery throcephala, Phytoecia icterica, P /l uncinata, Ph. virgula. Związki troficzne Rośliny żywicielskie larw W iadomo, że spośród 108 gatunków Cerambycidae stw ierdzonych n a Roztoczu 93 związane są z roślinam i drzewiastym i, 12 - z roślinam i zielnymi (gatunki z rodzajów Phytoecia D e j. i Agapanthia A u d.- S e r v. oraz Plagionotus Jloralis, Oberea ery throcephala), a trzy żyją w glebie i odżywiają się korzeniam i roślin zielnych (gatunki z rodzaju Dorcadion D a lm.) lub m artw ym i szczątkam i roślin, przerośniętym i grzybnią M arasm ius oreades (P seudouadonia liuida pecta) ( B u r a k o w s k i i in. 1990). Pewne niejasności dotyczą żerow ania gatunków z rodzaju Cortodera M u l s. oraz niektórych z rodzaju Phytoecia D e j. Dla 46 gatunków (43,7% w ystępujących n a Roztoczu) potw ierdzono żerow a nie n a określonych roślinach żywicielskich (tab. I). Lista potw ierdzonych roślin żywicielskich obejm uje 15 gatunków drzew (a więc nie wszystkie znane w regionie), 2 gatunki krzewów i 2 gatunki roślin zielnych. B rak potw ierdzenia inform acji o rozwoju pewnych gatunków kózek n a pozostałych g atu n k ach drzew w ynika praw dopodobnie z niedostatecznej intensyw ności badań.
Kózkowate Roztocza 3 7 3 N ajbardziej polifagicznym gatunkiem je s t Rhagium mordax, dla którego stw ierdzono 6 gatunków żywicielskich oraz Prionus coriarius żerujący n a 4 g atu n k ach. Najwięcej gatunków Cerambycidae żerowało n a sośnie - 13, n ajo d le - 11 i n a b u k u - 7 gatunków. Na pozostałych roślinach żywicielskich stw ierdzono od jednego do czterech gatunków. W śród w ykazanych roślin żywicielskich b rak gatunków nowych w porów naniu z dotychczas wykazywanymi. Na uwagę zasłu guje odnotow anie przypadku żerow ania Phym atodes testaceus n a Pyrus communis, co je s t zjaw iskiem wyjątkowo rzadkim. Ph. testaceus je s t wprawdzie gatunkiem polifagicznym, zdecydowanie jed n a k preferuje deby. Interesujące je s t także stw ierdzenie rozwoju larw Phytoecia icterica w szyi korzeniowej i łodydze p a ste rn ak u, a larw Ph. uncinata w szyi korzeniowej i łodydze Cerinthe minor. Rośliny pokarm owe im agines G atu n k i antofilne (w stadium im agines odżywiające się pyłkiem i nektarem kwiatów) w śród Cerambycidae Roztocza stanow ią około 36%. W trakcie b ad ań obserw ow ano odżywianie sie pyłkiem 40 gatunków roślin (należących do 12 rodzin) 26 gatunków kózkowatych (tab. III). Najbardziej preferow ane były g a tu n ki roślin z trzech rodzin: Umbelliferae (na 13 gatunkach obserwowano żerow anie kózkowatych), Rosaceae (10 gatunków roślin) oraz Compositae (8 gatunków ). Pozostałe rodziny reprezentow ane były przez pojedyncze gatunki roślin. R ośliną najczęściej odw iedzaną przez kózkowate je st Aegopodium podagraria, n a której żerowało 19 gatunków Cerambycidae. Nieco rzadziej odwiedzane były: Filipendula ulmaria - 13 gatunków, Peucedanum oreoselinum - 10 gatunków, D aucus carota i Achillea millefolium - po 9 gatunków kózkowatych. Na pozostałych roślinach żerowało 1-7 gatunków kózkowatych. G atunkiem rośliny najliczniej odwiedzanym przez kózkowate była Achillea m illefolium, n a g a tu n k u tym odnotow ano 28,2% w szystkich osobników o b se r w ow anych podczas żerow ania n a kw iatach. Na Aegopodium podagraria odnotow ano 11,6% osobników, n a Peucedanum oreoselinum 10,5% osobników, a n a R u b u s villicaulis i Peucedanum palustre - po 5,6% osobników. Na pozostałych roślinach żerowało m niej niż po 5% ogólnej liczby osobników. A nalizując spektrum pokarm ow e poszczególnych gatunków Cerambycidae stw ierdziłem, że z największej liczby gatunków roślin pobiera pokarm Stenurella m elaruira- 26, a następnie Pseudovadonia liuidapecta- 18, Stenurella bifasciata - 15, Leptura maculata - 14, Brachyleptura maculicornis - 12, Anastrangalia dubia i Pachytodes cerambyciformis - po 11 gatunków. Dla pozostałych g a tu n ków Cerambycidae liczba roślin pokarm ow ych była m niejsza i w ahała sie od 1 do 6. Najliczniej obserwowano żerujące n a kw iatach im agines następujących g a tu nków kózkowatych: Stenurella m elanura - 480 osobników (45,1% w szystkich im ag in es antofilnych C eram bycidae odnotow anych n a Roztoczu): P seudovadonia liuida p e c ta - 163 osobniki (15,3%); Stenurella b fa s c ia ta - 98 (9,2%), Leptura m aculata - 89 (8,4%), Brachyleptura maculicornis - 47 (4,4%), Anastrangalia dubia - 42 (3,9%). Osobniki pozostałych gatunków kózkowatych występowały n a kw iatach znacznie mniej licznie (0,1% - 3,0%).
3 7 4 J. M. Gutow ski Tabela III. Rośliny pokarm owe im agines antofilnych Ceram bycidae G atunki kózkowatych Liczba obserw ow anych G atunki roślin Urticaceae : Urtica diaica Polygonaceae : Fagopyrum esculentum 10 12 13 Euphorbia cyparissias Cruciferae: Sinapis aruensis Rosaceae : Filipendula ulmaria Filipendula vulgaris Potentilla erecta PotentiUa rep tans Rosa canina Rubus caesius Rubus idaeus Rubus thyrsanthus Rubus uulicaulis 12 Umbelliferae : Aegopodium podagrarii 13 22 Angelica sylvestris Anthriscus sylvestris Chaerophyllum aromaticum Chaerophyllum temulentum Conium maculaium Daucus carota Hemcleum sphondylium Pastinaca saliva Peucedanum oreoselinum Peucedanum palustre 25 Pimpinella saxifrage Torilis japonica Plantaginaceae: Plantago media Rubiaceae : Galium mollugo
FA U NA, ROZTOCZA - Leptura mimica - Ol Leptura quadrifasciata - 05 Molorchus minor - V] Molorchus lunbellatarum - 00 Obrium brunneum o so b n ik ó w - co to - - CD Pachyta quadrimaculata - - to co - w Ci - to to o Pachytodes cerambyciformis Ol - Ol 4>. - - 05 - - Ol Ol CD o Ci o V) 45. CD to to Ol (O w Ol Ci 05 Ol CD to CD to 45. O) 0,47 1 0,19 3,29 3,38 5,55 1 1,79 10,53 I 0,19 1 4,32 O) 0,56 o - w to to to co - co Ci to w [ 0,09 to - - to to to - - to co co to Ol - - to 1.23 - to O) 00 o - - CD co 45. - Ol 05 1 1,23 to 45. to - - Ci to Ci 11,56-0,09 Ol CD to 01 05 ^1 - - I 0,18 5,55 I 0,47 I 1.50 0,65 o o co o "o CD o cco to CD to to CO - CD - 00 - - 45. co - - co - - to - 1 2.73 O CD o CD 0,28 0,09 to to to to Ci Pseudovadonia liuida pecta Rhagium mordax Stenurella bifasciata to 45. StenureUa melon ura to Ol to O) to Stenurella nigra Stictoleptura scutellata Strangalia attenuata to 00 Razem osobników to CD CO O Razem gatunków Kózkowafce Roztocza 3 7 5
3 7 6 J. M. G utowski cd. tab. III 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Cap rifoliaceae : Sambucus ebulus 1 8 Dipsacaceae : Knautia am ensis 1 1 Campanulaceae : Jasione montana 3 Compositae : Achillea millefolium 1 1 6 Anthemis am ensis Centaurea sccibiosa Erigeron annuus 1 Leontodon autumnalis Leucanthemum uulgare 2 Matricaria perforata Tanacetum uulgare Razem osobników 9 42 5 14 47 2 3 27 9 1 3 89 % 0,85 3,95 0,47 1,32 4,42 0,19 0,28 2,53 0,84 0,09 0 2 8 8,37 Razem gatunków 3 11 3 6 12 1 1 6 4 1 1 14 Niektóre z gatunków charakteryzujących się szerokim spektrum pokarm o wym m ają jed n a k rośliny preferow ane. Dla Pseudouadonia liuida pecta, Steruirella bifasciata i S. melanura główną rośliną pokarm ow ą je s t Achillea millefolium, a dla P achy todes ceram byciform is - Aegopodium podagraria. CHARAKTERYSTYKA ZOOGEOGRAFICZNA Klasyfikację i definicje elem entów zoogeograficznych przyjęto za P a w ło w s k im (1967), wprowadzając pewne modyfikacje. K onkretny g atunek (a nie podgatunek w ystępujący n a charakteryzow anym terenie) kwalifikowano do odpowiedniego elem entu zoogeograficznego, uw zględniając nie tylko jego ak tu aln e rozsiedlenie, ale w pew nych przypadkach i ciążenie ku określonym obszarom związanym z centram i form ow ania lub korzystnym i w arunkm i bytow ania. W niettórych sytuacjach analizow ano również biologię poszczególnych gatunków kółkow a tych (rośliny żywicielskie larw, obligatoiyjność lub faktultatyw ność przeciłodzenia larw w okresie diapuzy, itp.) aby rozstrzygnąć ostatecznie ich przynaeżność zoogeograficzną. Podejście to wydaje się autorow i głębsze (choć czasen nieco subiektywne) niż to, które uwzględnia tylko aktualne rosiedlenie. W yróżniono następujące elem enty zoogeograficzne: subkosm opolitycziy (Ko), holarktyczny (Ho), palearktyczny (Pa), eurosybeiyjski (Es), eurokaukaeki (Ek, rozsiedlony w Europie i n a Kaukazie, czasem sięgający do Azji M nejszej), europejski (Eu), południow oeuropejski (Ep), subponto-m editerraneńsd (Pm, rozsiedlony w południowej i środkowej Europie, północnej Afryce, Azji Miiejszej i n a Kaukazie), subpontyjski (Po, rozprzestrzeniony w rejonie czam om»rskim, sięgający po A driatyk i do Europy Środkowej z jednej strony, w głąb Azji Miiejszej
Kózkowate Roztocza 3 7 7 cd. tab. III 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 1 1 2 13 1,23 5 5 6 32 45 4,23 5 3 2 22 30 2,82 4 1 85 48 155 1 2 300 28,20 9 2 1 3 0,28 2 1 1 2 0,19 2 1 2 3 7 0,65 4 1 1 0,09 1 9 3 4 18 1,69 4 19 10 29 2,73 2 1 1 0,09 1 1 2 2 2 1 8 32 163 1 98 480 10 5 8 1064 100 0,09 0,19 0,19 0,19 0,09 0,76 3,00 15,32 0,09 9,21 45,11 0,94 0,47 0,76 100 1 2 1 2 1 5 11 18 1 15 26 5 3 3 i Azji Środkowej z drugiej), subm editerraneński (Me, rozprzestrzeniony wokół M orza Śródziem nego, przenikający stąd w głąb E uropy i Azji), subatlantycki (At, rozprzestrzeniony od zachodniej części Afryki Północnej i E uropy Zachodniej po E uropę Środkową), borealno-górski (Bg, gatunki tajgowo-reglowe i tundrow o-alpejskie), górskie i podgórskie (Gp). Spośród gatunków stw ierdzonych n a Roztoczu najwięcej należy do elem entu palearktycznego (26,8%), znaczny je st też udział elem entu eurokaukaskiego (14,8%) i subponto-m editerraneńskiego (13,0%) (tab. IV). Na uwagę zasługuje duży udział elem entów fauny zim noznośnej, charakterystycznej dla gór (Bg, Gp) z jednej strony (łącznie 14,8%) oraz elem entów ciepłolubnych, południow ych (Pm, Po, Me, Ep, a także At) z drugiej (łącznie 26,0%). Do tych pierwszych m ożna by zaliczyć także niektóre gatunki eurosyberyjskie, a do drugich - eurokaukaskie. Te ostatnie wyraźnie preferują ciepłe stanow iska, liczniej też w ystępują n a południu Europy. Porów nując udział poszczególnych elem entów zoogeograficznych w faunie Cerambycidcue różnych obszarów Polski, ja k Puszcza Białow ieska ( G u to w s k i 1984a), W ielkopolski Park Narodowy ( G u to w s k i 1984b), W arszawa i Mazowsze ( B u r a k o w s k i i N o w a k o w s k i 1981), Puszcza Niepołomicka ( S t a r z y k 1979), Beskid Sądecki ( Ł u s z c z a k i S t a r z y k 1982), Babia Góra ( S t a r z y k i S z a f r a n i e c 1989) m o żn a stw ierdzić, że fa u n a Roztocza zaw iera najw ięcej elem entów ciepłolubnych. N atom iast pod względem udziału elem entów zim noznośnych plasuje się po Babiej Górze, Beskidzie Sądeckim i - co in te resu jąc e - po Puszczy Białow ieskiej, a przed M azowszem oraz W ielkopolskim P arkiem Narodowym. Roztocze stanow i przedłużenie płaskow yżu Podola w k ie ru n k u północno-zachodnim, je s t więc naturalnym pom ostem dla m igracji wielu gatunków, szcze
3 7 8 J. M. Gutowski T abela IV. Udział elem entów zoogeograficznych w faunie C eram bycidae Roztocza Elem enty zoogeograficzne Liczba gatunków % Sub ko smo po li ty czny 2 1,9 H olarktyczny 7 6,5 Palearktyczny 29 26.8 Eurosyberyjski 5 4,6 E urokaukaski 16 14,8 Europejski 6 5,6 Południowoeuropejski 3 2.8 S ubponto-m editerraneński 14 13,0 Subpontyjski 5 4.6 Subm editerraneński 4 3,7 Subatlantycki 1 0,9 Borealno-górski 8 7,4 G órski i podgórski 8 7,4 Razem 108 100 golnie leśnych. Z drugiej strony wał Roztocza, ze względu n a sw oją lesistość, mógł stanow ić barierę dla niektórych gatunków stepow ych m igrujących z połudn ia n a północ. Pewne gatu n k i pontyjskie mogły migrować n a północny zachód tylko wzdłuż północnej lub wzdłuż południowej krawędzi Roztocza, n ato m iast gatunki m editerraneńskie m usiały praw dopodobnie migrować n a północ om ijają c Roztocze od zachodu. B ariera ja k ą stanow i ten m akroregion m ogła w płynąć n a zubożenie fauny Ceram bycidae Wyżyny Lubelskiej i obszarów położonych dalej n a północ w porów naniu z fau n ą Kotliny Sandom ierskiej. Przykładem może być Dorcadion scopoli ( H e r b s t.) w ystępujący n a południe od Roztocza, a z obszarów położonych n a północ pochodzą tylko niepew ne w zm ianki, nie potw ierdzone od przeszło stu lat ( B u r a k o w s k i i in. 1990). O kreślenie czasu form ow ania się fauny kózkowatych Roztocza i innych regionów Polski, ze względu n a b rak m ateriałów kopalnych, je s t tru d n e i opierać się może tylko n a dow odach pośrednich i analogiach. Problem em tym nie będę się tutaj szerzej zajmował, pragnę jedynie wyrazić opinię odnośnie do gatunków stepow ych, iż przynajm niej część z nich mogła zasiedlić om aw iany region stosunkow o niedaw no, naw et w czasach historycznych. Przeszkodą we wcześniejszym zasiedleniu Roztocza była duża lesistość tego terenu oraz regionów sąsiednich. Nie wydaje się możliwe przetrw anie przez te ciepłolubne g atunki ochłodzenia związanego z przedostatnim i ostatnim zlodowaceniem, tym bardziej że ich larwy żyją w ta k m ało izolującym od w arunków klim atycznych środow isku jak im są łodygi roślin zielnych. Wydaje się niepraw dopodobne aby om aw iane g atunki Ceram bycidae zasiedlały Roztocze w okresie holoceńskiego optim um klim atycznego, gdyż był to wprawdzie okres ciepły, ale wilgotny, co spowodowało zanikanie środow isk stepow ych n a korzyść lasów. Na Roztoczu obserw uje się wyraźne wpływy fauny górskiej, świadczy o tym m. in. w ystępowanie takich gatunków Cerambycidae ja k Acanthocinus reticula
Kózkowate Roztocza 3 7 9 tus, Anastrangalia dubia i Pidonia lurida. G atunki te n a Roztoczu osiągają półnom ą granicę zasięgu w Polsce, n a zachód od Wisły granicznym dla nich obszarem są Góry Świętokrzyskie. F a u n a obu wym ienionych regionów wykazuje wiele podobieństw, zwłaszcza w znacznym udziale gatunków górskich. Na Roztoczu jed n a k obserw ujem y zdecydowanie większy udział gatunków pontyjskich w ystępuje tu m. in. Brachyleptura tesserula, której b rak w G órach Św iębkrzyskich. O pontyjskim pochodzeniu tego g atu n k u świadczy m.in. jego zm niejszająca się liczebność od Bieszczadów w kierunku zachodnim. O dw rotna sytuacja m a m iejsce w przypadku Rhagium bifasciatum F a b r., znanym z Gór Święt ikrzy skich, a nie stw ierdzonym n a Roztoczu. G atunek ten najliczniejszy je s t w Sudetach, a ku wschodowi jego liczebność maleje. Świadczy to praw dopodotnie o atlantyckim pochodzeniu i m igracji z kierunku południow o-zachodniego Gatunki górskie i podgórskie oraz borealno-górskie przetrw ały do dziś n a Roztoczu w dobrze zachow anych zbiorow iskach leśnych, o swoistych w arunkach m ikrcklim atycznych, przypom inających w arunki regla dolnego (K a r w o w s k i 1986) Są to zazwyczaj relikty zim niejszych okresów późnego plejstocenu i holoccnu, które obecnie ze względu n a ocieplenie klim atu i znaczną deforestację sąsiecnich obszarów w ystępują n a Roztoczu wyspowo. Niektóre z tych gatunków mógł} je d n a k wkroczyć n a om aw iany teren znacznie później, w raz ze swoimi gatunkam i żywicielskimi, ja k np. związane z jodłą Acanthocinus reticulatus i Anastrangalia dubia około 2500 lat tem u ( S z a f e r 1977). O nigracji pewnych gatunków n a zachód i północny zachód z Podola świadczy ich występowanie tylko n a Roztoczu Południowym lub w yraźne zm niejszanie się ich liczebności od Roztocza Południowego ku Zachodniem u. Tylko we w schodniej, ukraińskiej części Roztocza Południowego, w ystępuje Agapanthia cardui pannenica. Również zasięgi DeiLus fu g a x i Plagionotus Jloralis obejm ują tylko wschcdnie krańce Roztocza i południow e krańce Polski (przy czym krajowe sta n o viska pierwszego z wym ienionych gatunków wydają się niepewne).takie g atu rk i ja k Leptura mimica, Ceram byx scopoli i Dorcadion holosericeum w u k ra ińskiej części Roztocza w ystępują znacznie częściej niż w części polskiej. Rozważania o praw dopodobnych kierunkach m igracji Cerambycidae oraz porównywanie fauny Roztocza z fau n ą regionów sąsiednich je s t tru d n e z uwagi n a niedokładne i niew ystarczające poznanie pod tym względem Kotliny S andomierskiej, Wyżyny Lubelskiej i wschodniej części Wyżyny Środkowom ałopolskiej. PROBLEMY OCHRONY CERAMBYCIDAE Na Roztoczu w ystępują dw a gatunki kózkowatych znajdujące się n a liście chronionych w Polsce gatunków zwierząt: Ceram byx scopoli i Rosalia alpina. Ponacto w ystępuje tu kilka bardzo rzadkich, zasługujących n a ochronę g a tu n ków, ii.in. Acm aeops marginata, A naesthetis testacea, Leiopus punctulatus, Phytoecia uncinata. Niemal wszystkie Cerambycidae, które n a polskim Roztoczu w ystęoują nielicznie i rzadko (n-r, 63 gatunki), zasługują n a uwagę pod kątem zapew nienia im w arunków do przetrw ania. W pew nych przypadkach staran iam i
3 8 0 J. M. Gutow ski powinny być objęte także gatunki, które n a Roztoczu w ystępują stosunkow o licznie, jed n a k są rzadkościam i w skali kraju ja k np. Phytoecia icterica. Najwięcej unikatow ych czy rzadkich gatunków n a Roztoczu zw iązanych je s t z m uraw am i i zaroślam i kseroterm icznym i - oprócz Agapanthia villosoviridescens w szystkie związane rozwojem larwalnym z roślinam i zielnymi należą do rzadkości. W związku z tym n a ochronę przed zniszczeniem (zaorywaniem, zalesianiem itp.) zasługują środow iska kseroterm iczne n a stanow iskach: Dziewcza Góra, G óra W ieprzecka, Biała Góra, kam ieniołom y w Józefowie, wzgórza w Korhyniach i M achnowie. Pewne zagrożenie dla fauny tych stanow isk stanow i pow tarzające się co pew ien czas w ypalanie roślinności. W ystępowanie n a Roztoczu kilku rzadkich gatunków uw arunkow ane je s t zachow aniem się środow isk o charakterze puszczańskim, ja k np. bory jodłow e oraz buczyna karpacka, w których m ożna znaleźć Acanthocinus reticulatus. Środow iska te, ja k w spom inałem, stanow ią ostoje wyspowego w ystępow ania fauny górskiej. Takie gatunki ja k Pidonia lurida czy A nastrangalia dubia, bardzo liczne i nie zagrożone w górach, tutaj zasługują n a uwagę. Ich środow iska, lasy o charakterze górskim, są dobrze reprezentow ane i zabezpieczone w Roztoczańskim Parku Narodowym. Świadczy o tym bogata fau n a rezerwatów: N art, Czerkies i Jarugi. Jedynie w ostatnim z wym ienionych stw ierdzono bardzo lokalny w kraju g atunek Oplosia fennica. W odniesieniu do Roztocza Południowego i Zachodniego n asu w a się p o stu la t w ybrania odpowiednich fragm entów kom pleksów leśnych i objęcia ich o chroną rezerwatową. Pozwoliłoby to n a odtworzenie pierwotnej flory i fauny w obu w ym ienionych m ezoregionach Roztocza. PIŚMIENNICTWO B ł e sz y ń s k i S., S z y m c z a k o w sk i W. 1956. Kilka uw ag o entom ofaunle wzgórza gipsowego w C hotlu Czerwonym. Pol. Pismo ent., Wrocław, 24: 39-41. B orow y R. 1975. Roztoczański Park Narodowy. W arszawa, 24 pp. B u r a k o w s k i B. 1957. W ystępowanie gatunków z rodzaju Dorcadion D a l m. w Polsce (Coleoptera, Cerambycidae). Fragm. faun.. W arszawa, 7: 289-295. B u r a k o w s k i B., M r o c z k o w sk i M., S t e f a ń s k a J. 1990. C hrząszcze - Coleoptera. C eram bycidae i Bruchidae. Katalog fauny Polski, 48. W arszawa, 312 pp., 1 m apa. B urakow ski B., N owakow ski E. 1 9 8 1. Longicom s (Coleoptera Cerambycidae) of W arsaw an d Mazovia. M em orabilia zool.. W arszawa, 34: 199-218. C a p e c k i Z. 1969. Owady uszkadzające drew no b u k a zwyczajnego (Fagus siluatica L.) na obszarze jego naturalnego zasięgu w Polsce. Pr. Inst. bad. Leśn., W arszawa, 367: 3-166. C h r o s t o w s k i M. 1958. Stanow iska nadobnicy alpejskiej w K arpatach. C hrońm y Przyr. ojcz., Kraków, 14, 4: 39. D anilew skij M. L., Mro śnik ov A. I. 1 9 8 5. Żuki-drovoseki Kavkaza (Coleoptera, Ceram bycidae). O predelitel. K rasnodar, 419 pp., 10 tt. D o m in ik J. 1962. B adania nad rozprzestrzenieniem spuszczela (H ylotrupes bąjulus L., C eram bycidae, CoL) n a terenie Polski w schodniej i nad niektórym i czynnikam i sprzyjającym i jego w ystępow a niu. Fol. Forest. Pol., B, W arszawa, 4: 179-226. F e j f e r F. 1924. Nowe chrząszcze (Coleoptera) dla Ziem polskich. Kosmos, Lwów, 49, 135-143. F ija ł k o w sk i D., Iz d e b s k i K. 1959. W sprawie utw orzenia Zwierzynieckiego Parku Narodowego. Sylw an, W arszawa, 103, 9: 1-13. F ija ł k o w sk i D., Iz d e b s k i K. 1972. Projekt Roztoczańskiego Parku Narodowego. C hrońm y Przyr. ojcz., Kraków, 28, 5-6: 56-66.
Kózkowate Roztocza 3 8 1 G r ą d z ie l T. 1981. Św iat zw ierząt Roztoczańskiego P arku Narodowego. Roztoczański Park Narodowy, red. T. W il g a t. L u b lin, p p. 2 6-3 0. G u t S. 1957. G odne ochrony tereny leśne n a Roztoczu. Chrońm y Przyr. ojcz., Kraków, 13, 1: 42-45. G u t o w s k i J. M. 1984a. Kózkowate [Coleoptera: Cerambycidad) Puszczy Białowieskiej - stu d iu m ekologiczno-biocenotyczne. Praca doktorska. M aszynopis. AR, Kraków. G u t o w s k i J. M. 1984b. Kózkowate (Coleoptera. Cerambycidae) Wielkopolskiego Parku Narodowego. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, Poznań, 34: 55-65, 1 t. G u t o w s k i J. M. 1985. Rozsiedlenie kózkowatych (Coleoptera: Cerambycidae) n a tle siedliskowych typów lasu w Puszczy Białowieskiej. Parki nar. Rez. Przyr., Białowieża, 6, 1: 77-94. G u t o w s k i J. M. 1989. O cena sta n u poznania kózkow atych (Coleoptera: Cerambycidae) parków narodow ych i rezerwatów przyrody w Polsce. O chr. Przyr., Kraków, 4 6 (1988): 281-307. G u t o w s k i J. M. 1990. S tan poznania kózkowatych (C eram bycidae, Coleoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego i problem y ich ochrony. Prądnik, Prace Muz. S z a f e r a, Ojców, 1: 69-73. H i l d t L. F. 1917. Owady krajowe Kózkowate. Cerambycidae. Pam. fizyogr., W arszawa, 24, III, 141 pp., 6 tt. H o r io n A. 1974. F aunistik der m itteleuropaischen Kafer. Bd. XII: C eram bycidae - Bockkafer. U berlingen - B odensee. XVI + 228 pp. Iz d e b s k i K., G r ą d z ie l T. 1971. Roztocze. Przyroda Polska. W arszawa, 192 pp., 36 tt. Iz d e b s k i K., G r ą d z ie l T., P o p io ł e k Z. 1987. Ścieżka przyrodnicza n a Bukowej Górze (przewodnik dydaktyczny). Lublin, 15 pp. Iz d e b s k i K., Lo r e n s B., P o p io ł e k Z. 1992. S zata roślinna w ybranych pow ierzchni obszaru Roztocza n a tle w arunków siedliskowych. Fragm. faun., W arszaw a 35: 237-283. Ka r w o w s k i K. 1986. E lem ent górski chrząszczy Coleoptera rezerw atu.czartow e Pole" n a Roztoczu. Parki nar. Rez. Przyr., Białowieża, 7, 1: 63-67. Kin e l J. 1919. Kózki Polski, [Cerambycidae Poloniae). Przegląd kózek krajowych n a podstaw ie zbioru M uzeum im. Dzieduszyckich sposobem analitycznym. Rozpr. Wiad. Muz. D zieduszyckich, Lwów, 3: 37-101. Kin e l J. 1 9 3 2. Leptura inexspectata J a n s, e t S j ó b. n a z i e m i a c h p o l s k i c h o r a z p o z y c j a s y s y e m a t y c z n a te j fo r m y. P o l. P i s m o e n t., Lwów, 10: 1 8 9-1 9 6. K o n d r a c k i J. 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. W arszawa, 178 pp., 1 m apa. K o t e j a J., Ż a k -O g a z a B. 1989. Czerwce [Homoptera-Coccinea) G ór Świętokrzyskich. Fragm. faun., W arszawa, 32: 243-258. Kr a t o c h v il J. 1985. Two new european species of C eram bycidae [Coleoptera). Annot. zool. bot., Bratislava, 167: 1-7. K r ó l A. 1984. Owady szkodniki w tórne i techniczne Jodły pospolitej A bies alba w R oztoczańskim Parku Narodowym. C hrońm y Przyr. ojcz., W arszawa-k raków, 40, 1: 70-75. K u n t z e R. 1931. S tu d y a porównawcze nad fau n ą kseroterm iczną n a Podolu, w B randenburgii, A ustryi i Szwajcaryl. Arch. TN Lwów, III, Lwów, 5: 265-345. K u n t z e R. 1936. Krytyczny przegląd szkodników z rzędu chrząszczy zarejestrow anych w Polsce w latach 1919-1933. Rocz. Ochr. Rośl., W arszawa, 3, 2: 1-116. K u n t z e R., N o s k ie w ic z J. 1926. Einige B em erkungen zu der Arbeit von Dr. A. P o n g r Ac z : B eitrage z u r Tiergeographie Polens. Arch. Naturg., Berlin, 91, (1925); A, 5: 110-121. K u n t z e R., N o s k ie w ic z J. 1938. Z a r y s z o o g e o g r a f ii p o l s k i e g o P o d o la. P r. n a u k. T N L w ó w, II, L w ó w, 4: VII + 538 p p. K u ś k a A. 1981. Nowe stanow iska Agapantia violacea (F.) (Col Cerambycidae) w Polsce. Prz. zool., W arszawa-w rocław, 25: 123-125. Lia n a A. 1978. Prostoskrzydłe (Orthoptera) w siedliskach kseroterm icznych Wyżyny Lubelskiej. Fragm. faun., W arszawa, 23: 83-134. Lia n a A., M ik o ł a jc z y k W., P ie c h o c k i A. 1992. W stęp d o opracow ania zbiorowego.f a u n a Roztocza". Fragm. faun., W arszawa, 35: 219-235. L ip ie c W. 1982. Roztoczański Park Narodowy. Pozn. swój Kraj, W arszawa, 4: 12-14. L ip ie c W. 1990. Roztoczański Park Narodowy. Parki nar. Rez. Przyr., Białowieża. 9 (1988-1989), 2-3: 59-64. Ło m n ic k i [A. M.] 1874. Wykaz dodatkowy chrząszczów galicyjskich. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 8: ( 12) ( 18). Ło m n ic k i A. M. 1886. M uzeum Im ienia D zieduszyckich we Lwowie. Dział I. Zoologiczny O ddział zw ierząt bezkręgowych. IV. Chrząszcze czyli Tęgoskrzydłe. (Coleoptera). Lwów, XXXI + 308 p p.
3 8 2 J. M. Gutow ski Ł o m n ic k i A. M. 1905. F au n a Lwowa 1 okolicy. I. Chrząszcze. (Coleoptera. Tęgo skrzydle). Część III. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 3 8, II: 65-97. Ł u s z c z a k M. J., S t a r z y k J. R. 1982. Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) w drzew ostanach Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Krynicy (Beskid Sądecki). Zesz. nauk. AR, Leśn., Kraków, 14: 109-128, 2 tt. M a r u s z c z a k H., W il g a t T. 1955. Rzeźba strefy krawędziowej Roztocza Środkowego. Ann. UMCS, B, Lublin, 10: 1-107, 2 mapy. M ichna E., P a czo s S. 1972. Opady atm osferyczne n a obszarze Roztocza. Ann. U M C S, B, Lublin, 27: 247-283. N o w ic k i M. 1864. Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Kraków, 87 pp. N o w ic k i M 1865. Insecta Haliciae M usei D zieduszyckiani. I. Coleoptera. C hrabąszcze. Cracoviae, pp. 7-47. N o w ic k i M. 1870. Zapiski faunicze. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 4: ( 1) (28). N o w ic k i M. 1 8 7 3. V erzeichniss galizischer Kafer. Beitrage zu r In sek ten fau n a Galiziens. K rakau, p p. 7-5 2. P a w ł o w s k i J. 1967. Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. A ctazool. cracov., Kraków, 12: 419-665. R ia b in in S. 1971. Rezerw at leśny.b ukow a Góra" koło Zwierzyńca (pow. Zam ość, woj. Lublin), jego znaczenie naukow e, dydaktyczne oraz problem trwałego zabezpieczenia. Prz. zool., Wrocław, 15: 46-56. R o s t w o r o w s k i J. 1974. Szkodniki owadzie rezerw atu Bukowa G óra w R oztoczańskim Parku Narodowym. Praca m agisterska. M aszynopis. AR, Kraków. S c h n a id e r o w a J. 1970. Rzemlik osinowiec (Saperda populnea L. - Cerambycidae, Col) - znaczenie gospodarcze, metody profilaktyki i zw alczania. Pr. Inst.bad. Leśn., W arszaw a, 387: 3-47. S ie ń k o A. 1984. Pysznik jodłow iec- E urythyrea austriaca (Linnaeus 1767) (Coleoptera, Buprestidae) szkodnik drew na jodły pospolitej w R oztoczańskim Parku Narodowym. P raca m agisterska. M aszynopis. AR, Kraków. S k u r a t o w ic z W. 1946. Mało znane rezerwaty przyrodnicze Zamojszczyzny. C hrońm y Przyr. ojcz., Kraków, 2, 3 /4 : 14-17. S k u r a t o w ic z W., U r b a ń s k i J. 1953. Rezerwat leśny n a Bukowej Górze koło Zwierzyńca w wojwództwie lubelskim i jego fauna. Ochr. Przyr., Kraków, 21: 193-216. S t a r z y k J. R. 1971. Sichraw a górska - G aurotes uirginea (L.) (Coleoptera, Cerambycidae) w tórny szkodnik św ierka pospolitego. Acta agr. silv., s. silv., Kraków, 10, (1970): 39-126. S t a r z y k J. R. 1976. Zgrupow ania kózkow atych (Coleoptera, Cerambycidae) n i tle siedliskowych typów lasów w Puszczy Niepołomickiej. A cta agr. silv., s. silv., Kraków, 16: 31-152. S t a r z y k J. R. 1979. Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Puszczy Niepołomicl iej. Pol. Pismo ent., Wrocław. 49: 197-210. S t a r z y k J. R., S z a f r a n ie c S. 1989. Kózkowate (Coleoptera, Cerambycidae) Babiogórskiego Parku Narodowego. Zesz. nauk. AR, Leśn., Kraków, 19: 127-148. S t o b ie c k i S. [A.1 1 9 3 9. Chrząszcze (Coleoptera) ś.p. W ojciecha M ą c z y ń s k ie g o w zbiorach entom ologicznych Śląskiego M uzeum Przyrodniczego w Katowicach. Kózki (C eram bycidae). Spraw. Kom. fizjogr., Kraków, 72: 2 6 3-2 6 8. S t o l a r c z y k S. 1984. Roztocze Środkowe. Przewodnik. W arszawa, 128 pp. [S t r a w iń s k i K.J S t r a v in s k ij K. W. 1958. C haraktem ye certy fauny Ljublinskogo Rostoc ja. W: Problemy zoogeografii susi. Materjaly soveśćanija. Lvov, pp. 251-254. S t r o j n y W. 1962. N adobnica alpejska, Rosalia alpina (L.), Cerambycidae, w ym ierający chrząszcz naszych lasów bukow ych. Prz. zool., W rocław, 6: 274-286. S v Ach a P., D an ilevsky M. L. 1989. Ceram bycoid larvae of Europe an d 'viet Union (Co'eoptera, Cerambycoidea). P art III. Acta Univ. Carol., Biol., Praha, 32 (1988): 05. Ś liw iński Z., Le s s a e r M. 1970. Materiały do poznania kózek Polski [Coli tera, Cerambycidae) ze szczególnym uw zględnieniem Bieszczadów Zachodnich. Rocz. Muź 3óm ośląsk., Frzyroda, Bytom, 5: 77-127. S z a fe r W. 1977. Szata roślinna Polski Niżowej. S zata roślinna Polski, 2. t,rszawa, pp. 17-1788. S zym czakow skj W. 1965. M ateriały do poznania chrząszczy (Coleoptera) dlisk k serotem icznych Polski. Pol. Pismo ent., Wrocław, 35: 173-242. T en en b a u m S z. 1913. Chrząszcze (Coleoptera) zebrane w O rdynacyi dej w gub. Lubelskiej. Pam. fizyogr., W arszawa, 21, III: 1-72.
Kózkowate Roztocza 3 8 3 T e n e n b a u m S z. 1915. Rzadki przypadek potw orności u chrząszcza Prionus coriarius L. Spraw. TNW, Wydz. N auk m at. przyr., W arszawa. 8: 123-126. T e n e n b a u m S z. 1918. D odatek do sp isu chrząszczy z O rdynacyi Zamojskiej. Pam. flzyogr., W arszawa, 25, 35 pp. T en e n b a u m S z. 1923. Przybytki d o fauny chrząszczów Polski od roku 1913. Rozpr. Wiad. Muz. Dzieduszyckich, Lwów, 7-8: 136-186. T e n e n b a u m S z. 1931. Nowe dla Polski gatunki i odm iany chrząszczy oraz nowe stanow iska gatunków daw niej podaw anych. V. Fragm. faun. Mus. zool. poi., W arszawa, 1: 329-359. T it t e n b r u n A. 1977. Próba oceny następstw szkód wiatrołom owych w drzew ostanach jodłowych R oztoczańskiego Parku Narodowego.Praca m agisterska. M aszynopis. AR, Kraków. T o m a l a k M. 1984. Z grupow ania kózkow atych i kom ikow atych (Coleoptera: C eram bycidae e t Scolytir dae) w lasach Dziewiczej Góry pod Poznaniem. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, Poznań, 34: 67-87. T r e l l a T. 1925. Wykaz chrząszczów okolic Przem yśla. Elateridae - Sprężyki, Eucnem idae - Goleńczyki, C eram bycidae - Kózki. Pol. Pismo ent., Lwów, 4: 92-96. W a c h n ie w s k a A. 1959. Z historii ochrony przyrody n a Roztoczu. C hrońm y Przyr. ojcz., Kraków, 15, 3: 11-19. W ó jc ik o w sk i W., P aczyński L. 1986. Roztocze - przewodnik. W arszawa, 364 pp. Z a g a jk ev ic I. K. 1960. Ridkisni ta malovidomi vidi żukiv-vusaćiv (Coleoptera, Cerambycidae} v URSR. N auk. Zap. nauk.-prir. muz. AN URSR, K iv, 8: 96-103. Z a g a j k e v ic I. K. 1961. M ateriali d o vivcennja żukiv-vusaćiv (Coleoptera, Cerambycidae) Ukraini. N auk. Zap. nauk.-prir. muz. AN URSR, Kii'v, 9: 52-60. Zakład O chrony Przyrody In sty tu t Badawczy Leśnictwa 17-230 Białowieża SUMMARY [Title: The longhorn beetles (Coleoptera: Cerambycidae) of the Roztocze Upland) T he stu d ies on the longhorn beetles of the Roztocze U pland were carried out from 1986 to 1990 (Fig. 1). 108 species were recorded on the b asis of the m aterial collected, a n analysis of m useum collections and literature data (Table I). 103 species were recorded from the Polish p a rt of the Roztocze U pland an d these co n stitu te about 55% of the longhorn beetle fau n a in Poland; w ithin these 24 species are new to the region. The occurrence of 16 species recorded previously by o th er au th o rs h a s been questioned. The C entral Roztocze is faunistically the rich est p art, with 102 species of Ceram bycidae occurring there; 80 of these species are found in the Roztoczański Park alone. 75 species are recorded from th e S o u th e rn and 33 species from the W estern Roztocze. Praca w ykonana w ram ach CPBP 04.06 Redaktorzy pracy - doc. d r A. Liana, dr W. Mikołajczyk