PROGRAM KOREKCYJNO - LOGOPEDYCZNY Agnieszka Świątkowska-Kościńska GRUDZIĄDZ 2004
PROGRAM ZAJĘĆ KOREKCYJNO LOGOPEDYCZNYCH I. ĆWICZENIA ODDECHOWE Ćwiczenia oddechowe mają na celu usprawnienie funkcji oddychania oraz wydłużenie fazy wydechowej, aby ułatwić naukę prawidłowej artykulacji poszczególnych głosek. 1. Wciągamy powietrze nosem, wydychamy przez usta. 2. Wciągamy powietrze nosem, przytrzymujemy i wydychamy przez usta. 3. Wykonujemy głęboki wdech przez nos i powolny wydech przez usta na głoskach ps ps 4. Wykonujemy głęboki wdech przez nos i stopniowo wypuszczamy powietrze przez usta na głoskach pf : pf pf pf 5. Wykonujemy głęboki wdech przez nos i staramy się na wydechu liczyć: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 itd. 6. Bierzemy wdech przez nos i studzimy zupę (dmuchamy). 7. Bierzemy wdech przez nos i ogrzewamy zmarznięte ręce (chuchamy). 8. Chuchamy na lusterko i obserwujemy jak pokrywa się parą wodną. 9. Wąchamy kwiatki lub perfumy. 10. Dmuchamy na wiatraczek lekko, następnie mocno. 11. Trzymamy w ręce kartkę papieru i dmuchamy na nią - mały wietrzyk i duży wiatr. 12. Dmuchamy na papierowe zabawki zawieszone na sznurkach. 13. Puszczamy bańki mydlane. 14. Rozdmuchujemy kaszę, groch, ryż umieszczone w jakiejś miseczce lub pojemniczku dmuchając przez słomkę. 15. Przenosimy kawałki papieru przy pomocy słomki. 16. Zdmuchujemy papierki lub waciki z ubrania. 17. Zdmuchujemy zapaloną świeczkę. 18. Dmuchamy na zapaloną świeczkę tak, aby płomień tańczył. 19. Dmuchamy na piłkę, starając się strzelić gola. 20. Wyścigi papierowych kulek (dmuchamy na kulki przez słomkę). 21. Wprowadzamy papierową myszkę do norki za pomocą słomki. 22. Nadmuchujemy balonik. 23. Puszczamy na wodę papierowe żaglówki i dmuchamy im w żagle. 24. Robimy bąble w szklance wody przy użyciu słomki. 25. Dmuchamy w rurkę z kulką w środku tak, aby kulka się uniosła. II. ĆWICZENIA USPRAWNIAJĄCE PRACĘ NARZĄDÓW ARTYKULACYJNYCH Ćwiczenia te mają na celu usprawnienie pracy narządów artykulacyjnych, a w szczególności języka. Sprawność ta jest niezbędna do wywołania prawidłowej artykulacji głosek. ĆWICZENIA JĘZYKA Wszystkie ćwiczenia wykonujemy przy szeroko otwartej buzi. 1. Wysuwamy język do przodu i cofamy w głąb jamy ustnej (bez kontaktu z wargami). 2. Dotykamy językiem wargi górnej i dolnej. 3. Kierujemy język w kąciki ust, raz w prawą stronę, raz w lewą wahadełko. 4. Wysuwamy język na brodę i unosimy do nosa.
5. Kląskamy językiem (broda pozostaje nieruchoma). 6. Oblizujemy zęby językiem przy szeroko otwartych ustach. 7. Mlaskamy czubkiem i środkiem języka. 8. Wypychamy językiem policzki (śliweczka). 9. Układamy język w rulonik. 10. Wysuwamy język wąski a potem szeroki. 11. Liczymy językiem ząbki przy szeroko otwartej buzi. 12. Unosimy język do dziąseł górnych i opuszczamy do dolnych. 13. Oblizujemy dziąsła pod wargą górną i dolną. 14. Wykonujemy łyżeczkę. 15. Oblizujemy górną wargę a potem dolną. 16. Unosimy język do zębów górnych i dolnych przy szeroko otwartych ustach. 17. Przesuwamy językiem po podniebieniu od zębów do gardła. 18. Rysujemy językiem kropeczki na podniebieniu. 19. Dotykamy językiem podniebienia i opuszczamy go w dół. 20. Wysuwamy język przy szeroko otwartej buzi i czubkiem rysujemy kółka, trójkąty, serca itp. 21. Unosimy szeroki język do góry za wałek dziąsłowy i dmuchamy na niego. 22. Cmokamy. 23. Próbujemy przecisnąć język przez zaciśnięte zęby. 24. Przygryzamy czubek języka przednimi zębami. 25. Przygryzamy boki rozpłaszczonego języka bocznymi zębami. 26. Śpiewamy la la la la (należy zwrócić uwagę, aby poruszał się tylko język). 27. Parskamy z wysuniętym językiem między wargi (drgają wargi i język). 28. Wykonujemy tzw. motorek (drgają obie wargi). ĆWICZENIA WARG 1. Szeroko otwieramy i zamykamy usta. 2. Układamy dolną wargę na górną i górną na dolną. 3. Wysuwamy wargi do przodu tworząc ryjek i przesuwamy je w prawo i w lewo, a następnie wykonujemy ruchy okrężne. 4. Wciągamy wargi do buzi ukrywamy obie wargi. 5. Cmokamy. 6. Ssiemy wargę dolną i górną, na przemian. 7. Zagryzamy wargę dolną górnymi zębami, górną dolnymi. 8. Powtarzamy samogłoski a u. 9. Powtarzamy samogłoski i u. 10. Cofamy kąciki ust, a następnie otwieramy i zamykamy usta. 11. Wciągamy powietrze ściągniętymi wargami. 12. Przesuwamy zamknięte usta raz w prawo, raz w lewo. 13. Staramy się przytrzymać słomkę między wargami. 14. Przytrzymujemy słomkę górną wargą, wykonujemy ryjek i unosimy go do nosa. 15. Uśmiechamy się bardzo szeroko. 16. Parskamy. 17. Uśmiechamy się tylko jedną stroną, raz prawa, raz lewą. 18. Gwiżdżemy. 19. Nabieramy powietrza pod górną wargę, potem pod dolną. 20. Przerzucamy powietrze z jednego policzka do drugiego. 21. Gramy palcami na wargach.
III. ĆWICZENIA SŁUCHOWE Ćwiczenia te maja na celu usprawnienie i pobudzenie słuchu fizjologicznego. 1. Naśladujemy różne odgłosy z życia codziennego. 2. Wypowiadamy wyrazy dźwiękonaśladowcze. 3. Pokazujemy dziecku obrazek związany z jakimś miejscem (np. kuchnia, park, plaża itp.), uczeń ma za zadanie wyszukać wszystkie przedmioty, które mogą wydawać odgłosy lub dźwięki, próbuje je naśladować, następnie odsłuchuje z kasety dźwięki i stara się wskazać przedmiot, który ten dźwięk wydaje. 4. Leśna muzyka w lesie można usłyszeć wiele ciekawych odgłosów: różnego rodzaju ptasie śpiewy, szum wiatru w konarach, brzęczące leśne owady, szeleszczące na ścieżkach suche liście, odgłosy zwierząt. 5. Rysujemy na kartce figury geometryczne lub inne znaki. Uczeń uderza w bębenek według narysowanego rytmu. ( ) 6. Podajemy dziecku kartkę z obrazkami i prosimy, aby odgadł z jakimi dźwiękami kojarzą mu się te rysunki. Następnie uczeń próbuje je naśladować oraz napisać pod danym obrazkiem. 7. Przygotowujemy do zabawy kilka przedmiotów wydających dźwięki (np. klucze, bębenek, grzechotka, gwizdek itp.) oraz kartoniki z nazwami tych przedmiotów. Prezentujemy jeden z dźwięków, a uczeń wskazuje odpowiedni napis. Potem może nastąpić zmiana ról. 8. Przygotowujemy na kartce rysunki wraz z odpowiednimi podpisami (np. pszczoły bzyczą, deszcz kapie itp.). Uczeń ma za zadanie połączyć obrazki z odpowiednimi podpisami. IV. ĆWICZENIA SŁUCHU FONEMATYCZNEGO Ćwiczenia te mają na celu usprawnienie słuchu fonematycznego (różnicowanie głosek poszczególnych szeregów, analiza i synteza głoskowa i sylabowa wyrazów i zdań, wyodrębnianie głosek w nagłosie, śródgłosie i w wygłosie). Ćwiczenia te polegają na wykształceniu wzorców słuchowych, a więc uczeń musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować, a następnie ten, z którym go myli. Potem obydwa dźwięki podawane są w różnej kolejności, a uczeń sygnalizuje w umówiony sposób jaką głoskę słyszy. Ćwiczenia w zakresie podziału wyrazów należy rozpocząć od wyjaśnienia uczniowi różnic w funkcji samogłosek i spółgłosek w sylabie. 1. Wymawiamy wielokrotnie głoskę, której uczeń nie identyfikuje, a następnie tę, z którą ją utożsamia. 2. Wymawiamy wielokrotnie głoskę, której uczeń nie identyfikuje, a następnie tę, z którą ją utożsamia, wprowadzamy dodatkowa kontrolę, przy głoskach dźwięcznych przykładamy dwa palce ucznia najpierw do swojej krtani, potem do jego zwracając uwagę na wyczuwalne drgania. 3. Wymawiamy głoski w różnej kolejności, a uczeń wskazuje na krtań słysząc głoskę dźwięczną. 4. Uczeń wymawia na zmianę głoskę dźwięczną i jej bezdźwięczny odpowiednik z zatkanymi uszami. 5. Wymawiamy głoski w sylabach, a uczeń wskazuje prostą linię, gdy słyszy głoskę bezdźwięczną i linię falistą, gdy słyszy głoskę dźwięczną. 6. Uczeń powtarza odczytywane sylaby. W sylabach przeplatają się mylone głoski. 7. Uczeń ocenia poprawność odczytywanych sylab, których rozróżnianie sprawia mu trudność. 8. Uczeń podaje wyrazy rozpoczynające się konkretna sylabą.
9. Na kartce z zapisanymi sylabami uczeń odnajduje wymawiane przez nauczyciela sylaby. 10. Uczeń pisze dyktowane mu sylaby. 11. Wymawiamy kilka lub kilkanaście razy wyraz, z głoską, której uczeń nie identyfikuje, aby wykształcił się u niego wzorzec słuchowy wyrazu, następnie uczeń wskazuje odpowiedni obrazek. Z czasem dokładamy kolejne wyrazy do zgadywanki. 12. Uczeń odnajduje na kartce wypowiadany wyraz. 13. Uczeń pisze dyktando z wyrazami, których nie różnicował. 14. Układamy przed uczniem obrazki, których nazwy różnią się tylko jedną głoską (np. kasa kasza). Pytamy ucznia Gdzie jest kasza? i uczeń wskazuje to co usłyszy. Tłumaczymy, że pytać możemy o ten sam obrazek po kilka razy. 15. Układamy przed uczniem obrazki, których nazwy zawierają głoski nie identyfikowane prze ucznia i prosimy, aby podzielił je na dwie grupy (np. obrazki z głoską s i obrazki z głoską sz ). 16. Podajemy uczniowi kartkę z obrazkami lub obrazek do kolorowania i prosimy, aby pokolorował jednym kolorem tylko obrazki, które zawierają w nazwie głoskę sz, a innym obrazki z głoską s. 17. Wymawiamy różne wyrazy, które w nazwie zawierają dana głoskę, a uczeń w umówiony sposób sygnalizuje (np. grzechotkę, klaśnięciem) czy dany wyraz powiedziany był poprawnie. 18. Wyraz instrukcyjny wymawiamy z podziałem na sylaby, pozostałe wyrazy płynnie. Uczeń ma za zadanie powiedzieć ile cząstek jest w wyrazie. 19. Ćwiczymy dzielenie wyrazów dwusylabowych, składających się z sylab otwartych, następnie trzysylabowych, dalej czterosylabowych, wyrazy z druga sylaba zamkniętą, z trzecia zamkniętą, z pierwsza zamkniętą oraz z grupami spółgłoskowymi. 20. Wymawiamy wyrazy początkowo przeciągając pierwszą głoskę, następnie wymawiamy płynnie. Uczeń ma powiedzieć jaki dźwięk słyszy na początku wyrazu. Rozpoczynamy od wyrazów, które mają pierwszą samogłoskę. 21. Wymawiamy wyrazy początkowo przeciągając ostatnią głoskę, następnie płynnie. Uczeń ma powiedzieć co słyszy na końcu wyrazu. 22. Wymawiamy wyrazy, uczeń ma powiedzieć jakie głoski słyszy w wyrazie. 23. Wymawiamy wyrazy dzieląc je na sylaby, uczeń ma odgadnąć jaki to wyraz, następnie zmiana, uczeń dzieli wyraz na sylaby my odgadujemy jaki to wyraz. 24. Wymawiamy wyrazy z podziałem na głoski, uczeń odgaduje jaki to wyraz, następnie odwrotnie. 25. Wymyślamy rymujące się wyrazy (np. woda moda, słoń koń). 26. Pokazujemy dziecku napisany wierszyk lub wyliczankę, odczytujemy głośno, następnie uczeń odnajduje i podkreśla rymy. 27. Uczeń ma za zadanie uzupełnić znany wiersz lub wyliczankę brakującymi rymami (polecane są wiersze J. Brzechwy). 28. Podajemy wypisane na kartce wyrazy, uczeń łączy w pary wyrazy rymujące się. 29. Zabawa w tajemniczą istotę mówiącą językiem PA. Polega to na tym, że przed każdym słowem, które chcemy powiedzieć, należy dodać PA. (np. Pójdę do domu. Papójdę pado padomu.) 30. Próbujemy rozszyfrować przygotowane zdania. Zdania przygotowujemy w ten sposób, że nie stosujemy podziału na wyrazy. (Muchasiedzinaoknie) 31. Grupujemy wypisane na kartce wyrazy w zależności od liczby sylab. 32. Układamy podane wyrazy od najkrótszego do najdłuższego. 33. Rysujemy na kartce jak najwięcej przedmiotów, których nazwy rozpoczynają się od wybranej głoski. Innym razem można rysować przedmioty, które maja daną głoskę w środku, następnie na końcu.
34. Z podanych na kartce wyrazów wybieramy i łączymy w pary wyrazy różniące się tylko jedną głoską. Podane wyrazy głośno czytamy. 35. Budujemy wyrazy dodając do podanych sylab inne (sa samolot). 36. Podajemy na kartce różne wyrazy. Uczeń odgaduje jakie powstaną nowe wyrazy, gdy zapisze tylko pierwszą literę każdego słowa. (np. narty osa sól: nos) 37. Przygotowujemy na kartce obrazki, podpisujemy je, ale opuszczamy niektóre z liter. Uczeń ma za zadanie uzupełnić brakujące litery, następnie musi sprawdzić, czy podpisy pasują do obrazków. 38. Tworzymy nowe wyrazy poprze usunięcie pierwszej głoski (np. kraj raj). 39. Tworzymy nowe wyrazy poprze dodanie jednej głoski (np. tak atak). 40. Tworzymy nowe wyrazy poprze zamianę jednej głoski (np. rok sok). V. WYWOŁANIE GŁOSEK SZEREGU SZUMIĄCEGO GŁOSKA š (sz) 1. Wywołanie głoski w izolacji. Głoska š jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, bezdźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami (za wałkiem dziąsłowym), boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu (dzióbek). Strumień powietrza jest ciągły, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską długotrwałą, ulega przedłużeniu. Naśladujemy szum wiatru (mały wietrzyk i duży wiatr). 2. Wywołanie głoski w nagłosie. Jeśli dziecko opanowało prawidłową artykulację głoski š w izolacji rozpoczynamy ćwiczenia w nagłosie sylab: sza, szo, sze, szu, szy. Następnie przechodzimy do ćwiczenia głoski š w wyrazach, należy pamiętać, aby dobierać wyrazy, w których po głosce š występuje samogłoska. 3. Wywołanie głoski w śródgłosie. Podobnie jak poprzednio rozpoczynamy od sylab i przechodzimy do wyrazów, należy zwrócić uwagę, aby w dobieranych wyrazach głoska sz znajdowała się pomiędzy samogłoskami. 4. Wywołanie głoski w wygłosie. Rozpoczynamy od sylab, następnie przechodzimy do wyrazów, wyrazy dobieramy tak, aby przed głoską š występowała samogłoska. 5. Utrwalanie głoski: połączenia wyrazowe typu szkolna szatnie, szara pliszka itd. zdania krzyżówki wierszyki zagadki domina rebusy puzzle tele-gry
GŁOSKA ž (ż) Wywołanie głoski w izolacji. Głoska ż jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, dźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami (za wałkiem dziąsłowym), boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu (dzióbek). Strumień powietrza jest ciągły, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską długotrwałą, ulega przedłużeniu. Podczas artykulacji tej głoski można wyczuć przykładając palce do gardła drgania. Naśladujemy jadący samochód. Procedura wywołania i utrwalania tej głoski jest bardzo podobna jak przy głosce š. Różnica polega na tym, że nie ćwiczymy głoski ž w wygłosie wyrazów, gdyż głoski dźwięczne znajdujące się w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu. GŁOSKA č (cz) Wywołanie głoski w izolacji. Głoska č jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, bezdźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami (za wałkiem dziąsłowym ), boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu (dzióbek). Strumień powietrza jest przerywany, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską krótkotrwałą, przy przedłużaniu przechodzi w š. Procedura wywołania i utrwalania tej głoski jest bardzo podobna jak przy głosce š. GŁOSKA з (dż) Wywołanie głoski w izolacji. Głoska з jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, dźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami (za wałkiem dziąsłowym), boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu (dzióbek). Strumień powietrza jest przerywany, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską krótkotrwałą, przy przedłużaniu przechodzi w ż. Procedura wywołania i utrwalania tej głoski jest bardzo podobna jak przy głosce š. Różnica polega na tym, że nie ćwiczymy głoski з w wygłosie wyrazów, gdyż głoski dźwięczne znajdujące się w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu. VI. WYWOŁANIE GŁOSKI R Artykulacja głoski r polega na szybkich i delikatnych uderzeniach czubka języka o wałek dziąsłowy (za górnymi zębami). Przy jej tworzeniu język jest szeroki, a jego boki dotykają zębów trzonowych, przyjmując pewną stałą pozycję. Natomiast środkowa, a szczególnie przednia część języka jest ruchliwa i elastyczna. Tak więc r powstaje wskutek szybko następującego po sobie zamykania i otwierania rezonatora artykulacyjnego za pomocą wirującego czubka języka. Wargi są przy tym lekko otwarte, podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogę do jamy nosowej. Ćwiczenia usprawniające prace narządów mowy Masaż języka 1. Szeroki język ujmujemy między zęby trzonowe i delikatnie żujemy. 2. Czubek języka układamy między zęby i delikatnie żujemy. 3. Próbujemy przecisnąć język przez zaciśnięte zęby. 4. Drapiemy się ząbkami po rozluźnionym języku.
Ćwiczenia przygotowujące do wywołania głoski r 1. Szybko potrącamy palcem wskazującym wędzidełko języka i równocześnie wymawiamy głoskę ž przy rozchylonych szczękach. 2. Szybko potrącamy palcem wskazującym wędzidełko języka i równocześnie wymawiamy głoskę d przy rozchylonych szczękach. 3. Zdmuchujemy skrawki papieru położone na czubku wysuniętego języka 4. Wymawiamy sylaby pru, pro, pre, pry, pra, w taki sposób, aby papier spadał z języka. 5. Układamy szpatułkę pomiędzy górnymi a dolnymi zębami w taki sposób, aby służyła nam za podpórkę, aby buzia nie mogła się zamknąć i wymawiamy najpierw wolno, z czasem coraz szybciej głoski: T T T T T T D D D D D D TD TD TD TD TD TDN TDN TDN TDN 6. Wymawiamy połączenie głoskowe najpierw w wolnym tempie, a następnie coraz szybciej, przy czym e wymawiamy krótko i delikatnie (bez przycisku) natomiast samogłoski z przyciskiem i przedłużeniem ( w efekcie tego postępowania otrzymamy tra z dźwiękiem r bardzo zbliżonym do prawidłowej głoski r ). TEDA TEDA TEDA TEDA TEDO TEDO TEDO TEDO TEDU TEDU TEDU TEDU TEDY TEDY TEDY TEDY TEDE TEDE TEDE TEDE 7. Powtarzamy w szybkim tempie połączenia tdt-tdt oraz dtd-dtd z tym, że dźwięk t tworzymy energicznie i z ekspresją, natomiast d bardzo delikatnie. Można również w podobny sposób wymawiać połączenia bda, bdo, bdu z możliwie najkrótszym i delikatnym d. 8. Wymawiamy najpierw wolno, potem coraz szybciej: TDO DDO TDO DDO TDE DDE TDE DDE TDA DDA TDA DDA TDU DDU TDU DDU TDY DDY TDY DDY UDUDU UDUDU ODODO ODODO EDEDE EDEDE ADADA ADADA YDYDY YDYDY HOPLA HOP HOPLA HOP BLA BLE BLA BLE PATATAJ PATATAJ LELUM POLELUM LELUM POLELUM
Głoskę r wyprowadzamy z dźwięku d przy czym należy pamiętać, że głoska d powinna mieć zwarcie delikatne i nie przy zębach jak normalne d lecz nieco wyżej tzn. przy dziąsłach. Początkowo ćwiczymy wyrazy zamieniając głoskę r na głoskę d. Należy zwracać uwagę, aby dziecko wymawiając poszczególne wyrazy nie dodawało pomiędzy głoskami t oraz d głoski y. Ćwiczenia rozpoczynamy podobnie jak przy nauce głosek szumiących od sylab w nagłosie, następnie przechodzimy do wyrazów, dalej śródgłos i wygłos. Ćwiczymy w określonej kolejności zaczynając od wyrazów z tr (tda, tdo, tde, tdu, tdy, tdawa, tdasa...), dalej dr, pr, br, kr, gr, fr,wr, zr oraz na zakończenie wyrazy rozpoczynające się głoską r. Ćwiczenia utrwalające głoskę r : krzyżówki wierszyki zagadki domina rebusy puzzle tele-gry ZAŁĄCZNIKI: 1. Diagnoza pedagogiczno logopedyczna ucznia 2. Konspekt jednego z zajęć z uczniem