Wstęp Współczesna Republika Turcji jest państwem, które systematycznie zyskuje na znaczeniu we współczesnym świecie. Uwagę zwraca jej położenie geopolityczne, które sprawia, że jest ona istotnym uczestnikiem polityki międzynarodowej w odniesieniu do takich regionów świata jak Półwysep Bałkański, rejon Morza Czarnego czy też Bliski Wschód. W ostatnich latach stałym punktem uwagi naukowców i analityków są relacje Turcji z Unią Europejską i jej starania o członkowstwo. Zwracają uwagę także rządy proislamskiej Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP). Zwłaszcza te ostatnie stanowią jaskrawy kontrast wobec wartości, które legły u źródeł powstania tego państwa w 1923 roku, takich jak chociażby laicyzm. W tym kontekście mamy do czynienia z ciekawym i interesującym problemem badawczym, jakim jest rozwój tureckiego systemu partyjnego w okresie przed dojściem do władzy tego stronnictwa, a więc przed rokiem 2002 oraz w pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku, do roku 2011, kiedy to AKP zdołała odnieść sukces wyborczy w dwóch następnych elekcjach. To właśnie ewolucja systemu partyjnego Turcji w latach 1950-2011 stanowi zasadniczy przedmiot niniejszej książki. Tym samym podstawowym celem przedłożonej pracy jest dokonanie opisu i charakterystyki tureckiego systemu partyjnego oraz wyodrębnienie mechanizmów, które wpływały na jego funkcjonowanie. Wymienione ramy czasowe wyznaczone są przez wybory z roku 1950, które zakończyły funkcjonowanie w Turcji systemu jednopartyjnego, i rok 2011, tj. elekcji, która potwierdziła dominację Partii Sprawiedliwości i Rozwoju na scenie partyjnej tego państwa. Zarówno z uwagi na procesy polityczne, jak i z perspektywy relacji między ugrupowaniami tureckiej sceny partyjnej, okres ten można uznać za burzliwy w dziejach współczesnej Turcji. Istotne przemiany polityczne oraz zmiany organizacyjne stronnictw partyjnych dokonywały się chociażby za sprawą kolejnych interwencji tureckich sił zbrojnych, których działania niejednokrotnie modyfikowały i kształtowały ramy systemu partyjnego tego państwa. Mimo to, w niniejszej pracy przyjęte zostało założenie, że w ww. okresie mieliśmy w Turcji do czynienia z funkcjonowaniem jednego systemu partyjnego,
12 Wstęp o czym świadczy fakt zachowania przez poszczególne ugrupowania partyjne ciągłości programowej i ideowej, pomimo doniosłych przemian politycznych. Ponadto w przypadku tureckim, cały system partyjny jest silnie osadzony w podziale socjopolitycznym na centrum i peryferie, który jednakże przybiera specyficzną postać. Podział ten, stanowiący w znacznej mierze konsekwencję procesów zapoczątkowanych jeszcze w Imperium Osmańskim, tj. państwie, które było poprzednikiem Republiki Turcji, determinuje charakter preferencji wyborczych, a co za tym idzie, funkcjonowanie samych partii politycznych i całego systemu. Pojęcie ewolucji systemu partyjnego oznacza, że w toku swojego rozwoju system przechodzi w kolejne fazy. Egzemplifikację kolejnych etapów jego rozwoju stanowi zastosowana w niniejszej rozprawie typologia systemów partyjnych autorstwa Giovanniego Sartoriego, która zakłada, że w systemach o charakterze rywalizacyjnym można wyróżnić cztery podstawowe typy tj.: system partii predominującej, system dwupartyjny, system partyjny umiarkowanie spolaryzowany i system ekstremalnie spolaryzowany. W kolejnych fazach swojej ewolucji turecki system partyjny przyjmuje jedną z ww. postaci lub nosi szereg cech właściwych określonemu przez włoskiego politologia typowi systemu partyjnego. Zasadniczą tezą pracy jest to, że u podstaw przemian jakie dokonały się w systemie partyjnym Turcji lat 1950-2011, powodując, że przybierał on w różnych dekadach różne formy, zarówno z punktu widzenia formatu jak i mechanizmu systemu, był podział elektoratu na wyborców centrum i wyborców peryferii. Ważnym aspektem tego podziału jest fakt, że zwłaszcza wyborcy po stronie peryferii podlegali działaniu czynników, które warunkowały koncentrację lub rozdrobnienie partii politycznych w ramach tej strony wspomnianego podziału, co w praktyce decydowało o przybraniu przez system konkretnej postaci w rozumieniu Sartoriego. Teza ta wiąże się z koniecznością sformułowania kilku szczegółowych pytań badawczych, które zostały postawione w niniejszej pracy, takich jak: a) Pytanie o charakterystykę podziału na centrum i peryferie w przypadku Turcji oraz to, w jakim stopniu podział ten determinował zachowania wyborcze tureckiego elektoratu. b) Określenie faz rozwoju tureckiego systemu partyjnego w oparciu o typologię G. Sartoriego oraz omówienie procesów i wydarzeń zachodzących w kolejnych etapach jego ewolucji. c) Wskazanie i omówienie roli poszczególnych czynników odnoszących się do funkcjonowania partii politycznych, zwłaszcza tych, które reprezentowały peryferia. W pracy wyodrębniono takie czynniki jak: aktywność i wpływ tureckich sił zbrojnych na partie polityczne i cały system partyjny, instytucjonalne manipulacje systemem wyborczym (dokonywane w konsekwencji działań wojska lub z inspiracji samych partii politycznych), przekształcenia organizacyjne istniejących i powstawanie nowych ugrupowań partyjnych.
Wstęp 13 Podsumowując, zakłada się, że wszystkie wymienione w punkcie trzecim czynniki przesądzają o czasowym rozbiciu lub koncentracji partii politycznych w obrębie wspomnianego podziału na centrum i peryferie. Oczywiście to, że w toku rozwoju tureckiego systemu partyjnego występowały one w różnych przedziałach czasowych ze zmienną intensywnością, zdecydowanie przyczynia się do zmian, jakie zachodziły w obrębie konfiguracji partii politycznych Republiki Turcji i pozwala mówić o ewolucji, rozumianej jako przechodzenie systemu w kolejne fazy swojego rozwoju. W niniejszej pracy wykorzystano dwa podejścia w badaniu systemu partyjnego. Pierwszym z zastosowanych jest tak zwany model Rokkana, który został przedstawiony przez S. Lipseta i S. Rokkana w pracy pt. Party Systems and Voter Alignments: Cross National Perespective, a następnie był rozwijany w szeregu prac tego norweskiego politologa. Podstawowym pytaniem badawczym postawionym przez Rokkana jest kwestia konfiguracji systemu partyjnego, a czynnikiem który decyduje o charakterze wzajemnych powiązań międzypartyjnych są podziały socjopolityczne dominujące w danej wspólnocie 1. Zwolennicy tej metody analizy systemu partyjnego stoją na stanowisku, że stabilne formy identyfikacji wyborczej są konsekwencją sojuszu partii z grupą społeczną, a same partie swoje powstanie opierają na istniejących grupach społecznych 2. Wychodząc z założenia, że określona kategoria partii (rodzina partii) penetruje dany podział socjopolityczny badacze odwołujący się do modelu Rokkana koncentrują swoją uwagę na kwestii ideologicznej (programowej) tożsamości partii politycznych, gdyż decyduje ona o ich relewancji politycznej, znaczeniu w układzie rywalizacyjnych powiązań 3. Tym samym definiując elektorat w kategoriach socjostrukturalnych zakładają, że relewancja partii politycznych przejawia się w ich zdolności do kontrolowania określonego segmentu elektoratu w istocie rzeczy mamy tutaj do czynienia z genetycznym podejściem w badaniu systemu partyjnego 4. Drugie z zastosowanych ujęć badawczych jest autorstwa włoskiego politologia Giovanniego Sartoriego i wiąże się z jego typologią systemów partyjnych o rywalizacyjnym charakterze, która także została wykorzystana w niniejszej pracy. Istotą tego ujęcia jest scharakteryzowanie autonomicznego wpływu, jaki wywiera system partyjny na przebieg procesu politycznego 5. Tym samym badacze posługujący się metodą analizy systemu partyjnego wypracowaną przez Sartoriego koncentrują swoją uwagę na wewnętrznej dynamice systemu par- 1 R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej-ciągłość i zmiana. Studium porównawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 13. 2 Ibidem s. 14. 3 Ibidem s. 14. 4 Ibidem s. 14. 5 Ibidem s. 14.
14 Wstęp tyjnego, a podstawowym przedmiotem zainteresowania jest jego rywalizacyjna struktura, dominujące prawidłowości oraz reguły, które determinują zachowanie poszczególnych aktorów i. e. partii politycznych 6. Obie metody mają wobec siebie charakter komplementarny 7 i jako takie znalazły zastosowanie w niniejszej książce. Model Rokkana okazał się niezwykle przydatny i cenny w procesie analizy powiązań tureckich partii politycznych i ich elektoratu. Z kolei podejście Sartoriego oraz jego typologia systemów partyjnych, pozwoliły na ukazanie wewnętrznej dynamiki tureckiego systemu partyjnego. W toku wywodu dokonano opisu i charakterystyki tureckiego systemu partyjnego w okresie od roku 1950 do 2011 oraz wyodrębniono mechanizmy, które wpływały na jego funkcjonowanie. Wspomniany opis dotyczył nie tylko problemów i procesów mających miejsce w obrębie samego systemu, ale i obejmował zjawiska zachodzące w ww. okresie w szeroko rozumianej rzeczywistości politycznej Turcji. Celowym zamysłem było pokazanie szerokiego tła historycznego zachodzących w analizowanym przedziale czasowym wydarzeń. W tym kontekście pomocnym okazało się także przyjęcie metody badawczej studium przypadku, nazywanej także metodą monograficznych badań układów społecznych 8. Metoda ta nie polega na zastosowaniu specyficznych technik badawczych, ale na specjalnym sposobie organizowania danych społecznych, w taki sposób, aby podkreślić jednolity charakter badanego układu społecznego 9. Mówiąc jeszcze inaczej, metoda ta traktuje dany układ społeczny jako całość i dąży do zanalizowania układu relacji między jego częściami, zasad funkcjonowania oraz dynamiki te stanowiące przedmiot badania relacje to zależności, wzajemne oddziaływania, różnice cech, pozycji itp. różnych konkretnych osób lub grup społecznych, składających się na dany układ społeczny, bądź też zależności między cechami abstrakcyjnymi danej zbiorowości 10. 6 Ibidem s. 14. 7 Ibidem s. 15. 8 Nazwy metoda monograficznego badania układów społecznych zamiast tłumaczenia metoda badania przypadku, (case study) używa S. Nowak, który pisze, że Przekład dosłowny metoda badania przypadku (...) nie wydaje mi się szczęśliwy, zwłaszcza wtedy, kiedy przypadkiem takim jest wielka fabryka czy stutysięczne miasto. (...). Case study w zastosowaniu socjologa to właśnie całościowa analiza (dla celów diagnostycznych czy teoretycznych) (...) pewnego układu społecznego, ze zwróceniem uwagi na jego strukturę, zasady funkcjonowania i często również wewnętrzną dynamikę danego układu. Dopiero wtedy, kiedy obiektem takich monograficznych, a zarazem wszechstronnych zainteresowań badacza jest pojedynczy człowiek (...) używałbym tu zapożyczonego z medycyny terminu: przypadek i mówił o metodzie badania pojedynczych przypadków. Patrz: S. Nowak, Metody badań socjologicznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1965, s. 331. 9 Ibidem, s. 332. 10 Ibidem, s. 333.
Wstęp 15 Tym samym, traktując cały turecki system partyjny w toku jego ewolucji, jako konkretny układ społeczny i chcąc wskazać na mechanizmy przesądzające o jego rozwoju, a także chcąc opisać rzeczywistość polityczną tego państwa, wykorzystanie tej właśnie metody wydaje się szczególnie pomocne. Metoda studium przypadku zdecydowanie pozwala także na ukazanie wyjątkowości, na tle chociażby europejskich systemów partyjnych, systemu partyjnego Turcji i jego lepsze zrozumienie, albowiem jak pisze E. Babbie Badacze stosujący studium przypadku mogą poszukiwać jedynie idiograficznego zrozumienia konkretnego badanego przypadku (...) 11. Przyjęte w pracy ramy czasowe dla analizy tureckiego systemu partyjnego przypadają na okres między rokiem 1950 a 2011. Za wyborem tego właśnie przedziału przemawia fakt, że rok 1950 jest datą wyborów parlamentarnych, które zakończyły funkcjonowanie w Turcji systemu jednopartyjnego w tym znaczeniu, że władza została przejęta po raz pierwszy przez ugrupowanie opozycyjne w stosunku do tego, które od roku 1923 stanowiło monopartię. Z kolei rok 2011 to data trzeciego z rzędu zwycięstwa Partii Sprawiedliwości i Rozwoju w wyborach parlamentarnych. Objęcie w roku 2002 i samodzielne rządy stronnictwa otwarcie odwołującego się w swojej retoryce do wartości Islamu, stanowią jednocześnie początek nowej, w przyjętym za Sartorim rozumieniu, fazy rozwoju tureckiego systemu partyjnego, która utrzymuje się w tym kraju do dnia dzisiejszego. Przedłożona praca składa się z wstępu, ośmiu rozdziałów oraz zakończenia. Rozdział pierwszy nosi tytuł Ewolucja tureckiego systemu partyjnego w latach 1950-2011 w świetle koncepcji teoretycznych. W jego toku omówione zostają istotne w naukowej literaturze europejskiej, i brane pod uwagę w pracach nad niniejszą książką, koncepcje systemu partyjnego, podziałów socjopolitycznych oraz typologii systemów partyjnych. Wskazano także na sposób i specyficzny mechanizm jaki przybiera kluczowy w warunkach tureckich podział socjopolityczny na centrum i peryferia. W dalszej części rozdziału przedstawiono koncepcję rozwoju tureckiego systemu partyjnego rozumianą jako ewolucja tj. przechodzenie z jednej formy systemu partyjnego (zgodnie z typologią włoskiego politologia G. Sartoriego) w drugą, oraz podniesiono kwestię czynników które determinują ten proces. Rozdział 2 pt. Przejście od systemu jednopartyjnego w wielopartyjny nie obejmuje bezpośrednio przyjętych ram czasowych, ale stanowi swoistego rodzaju wprowadzenie do poruszanej w dalszych rozdziałach problematyki, co jest niezbędne dla zrozumienia całości wywodu. To właśnie w tym rozdziale omówiony zostaje proces i przyczyny przejścia tureckiego systemu partyjnego 11 E. Babbie, Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 320.
16 Wstęp z jedno w wielopartyjny oraz wspomniany powyżej podział socjopolityczny. W podrozdziale 2.1 autor dokonuje opisu sytuacji politycznej w okresie pierwszych lat istnienia Republiki Turcji. Zabieg ten jest niezbędny, z perspektywy analizy charakteru sceny partyjnej tego państwa w dalszych latach. Kolejny z podrozdziałów (2.2) koncentruje się na określeniu profilu ugrupowania, które odgrywało i nadal odgrywa znaczącą rolę na tureckiej scenie partyjnej tj. Partii Ludowo-Republikańskiej, zaś następny (2.3) omawia zmiany społeczno-polityczne, jakie dokonały się w Turcji okresu II wojny światowej. Kolejny z rozdziałów (rozdział 3) jest zatytułowany Era rządów Partii Demokratycznej 1950-1960. Opisuje on zjawiska i procesy właściwe pierwszej, w rozumieniu autora, fazie ewolucji systemu partyjnego Turcji tj. systemu dwupartyjnego, w którym głównymi graczami były kemalistowska CHP oraz opozycyjna Partia Demokratyczna (Demokrat Partisi, DP). Analizie poddano kolejno zmiany programowe i wewnętrzne jakich doświadczyły oba ugrupowania (podrozdziały 3.1 i 3.2), wzajemne relacje między nimi (podrozdział 3.3), wyniki wyborcze Partii Demokratycznej i charakter jej rządów (podrozdziały 3.4 i 3.5) oraz przyczyny upadku tego ugrupowania, którego rządy zostały zakończone przez wojskowy zamach stanu (podrozdział 3.6). Rozdział 4 ( Interwencja wojskowa i okres rządów wojskowych 1960 1961 ) omawia istotny dla sceny partyjnej Turcji moment przejęcia władzy przez generalicję, która przy pomocy organu sprawowania władzy jakim był powołany przez nią Komitet Jedności Narodowej (Milli Birlik Komitesi, MBK) stworzyła nowe instytucjonalne ramy funkcjonowania całego tureckiego systemu politycznego, tworząc chociażby nową ustawę zasadniczą. Wychodząc z założenia, że kolejne interwencje wojskowe silnie determinowały rozwój tureckiego systemu partyjnego, a ta z roku 1960 była pierwszą jakiej doświadczyła Turcja, w podrozdziale 4.1 omówione zostały w sposób szczegółowy rola i znaczenie tureckich sił zbrojnych w Imperium Osmańskim i Republice Turcji. Kolejny z podrozdziałów (4.2) stanowi opis relacji obalonej Partii Demokratycznej z wojskowym establishmentem oraz wskazuje na przyczyny zamachu stanu. Z kolei podrozdział ostatni (4.3) stanowi opis rządów wojskowego organu sprawowania władzy, Komitetu Jedności Narodowej, które doprowadziły do tego, że w następnych latach turecka scena partyjna zmieniła swój charakter przechodząc do kolejnej fazy swojego rozwoju. To właśnie tym zagadnieniom poświęcony jest rozdział 5 pt. Przywrócenie cywilnych rządów od rządów koalicyjnych po samodzielne rządy Partii Sprawiedliwości. Ramy czasowe przypadające na okres od 1961 do 1971 roku, stanowią jednocześnie etap funkcjonowania w Turcji systemu partyjnego umiarkowanie spolaryzowanego, co jest kolejną, drugą fazą jego ewolucji. Zwracając uwagę, że charakter tego systemu został ukształtowany przez działania wojskowych, w rozdziale 5 omówione zostają założenia instytucjonalne stworzonego wówczas
Wstęp 17 systemu (podrozdział 5.1, Konstytucja z 1961 roku) oraz konsekwencje przewrotu z 1960 roku dla funkcjonowania tureckiej sceny partyjnej (podrozdział 5.2, Partie polityczne po przywróceniu cywilnych rządów). Charakter wzajemnych relacji między stronnictwami politycznymi oraz wydarzenia na tureckiej scenie partyjnej zostały opisane w podrozdziałach 5.3 (Okres rządów koalicyjnych 1961-1965) oraz 5.4 (Rządy Partii Sprawiedliwości 1965-1971). Funkcjonowanie fazy systemu umiarkowanie spolaryzowanego kończy pośrednia interwencja wojskowych z marca 1971 roku. Data ta stanowi tak cezurę dla kolejnej fazy tj. systemu ekstremalnie spolaryzowanego, jak i dla samego rozdziału 6. pt. Od Memorandum do przewrotu turecki system partyjny w okresie 1971-1980. W podrozdziale 6.1 (Od Memorandum 12 marca do wolnych wyborów 1971-1973) omówiono funkcjonowanie rządów pozostających pod bezpośrednim wpływem generalicji, które starały się wypracować nowe ramy instytucjonalne funkcjonowania systemu partyjnego. W dalszej kolejności wskazano na konsekwencję wojskowego interludium dla tureckiej sceny partyjnej (podrozdział 6.2, Scena partyjna w okresie 1971-1973) oraz podniesiono kwestię powodzenia przyjętych rozwiązań wskazując, że zamiast oczekiwanej stabilizacji, system przyjął postać bliską sartoriańskiemu pojęciu systemu, który był ekstremalnie spolaryzowany (Podrozdział 6.3, Wybory roku 1973 koalicja CHP-MSP, podrozdział 6.4, Problem Cypru kryzys koalicji CHP-MSP i pierwsza egzekutywa Frontu Nacjonalistycznego oraz podrozdział 6.5 opatrzony tytułem Od wyborów roku 1977 do przewrotu wojskowego z 12 września 1980 roku okres niepokojów wewnętrznych i paraliżu władzy). Rozdział 7 ( Od przewrotu wojskowego z 1980 roku do ponownego ukształtowania się systemu dwupartyjnego w roku 2002 ), poświęcony został tureckiemu systemowi partyjnemu w okresie od wojskowego zamachu stanu z roku 1980 do roku 2002. W pierwszej kolejności omówione zostały rządy wojskowych, które za sprawą wprowadzenia nowej ustawy zasadniczej oraz szeregu regulacji precyzujących na nowo status partii politycznych, miały niezwykle istotne konsekwencje dla tureckiej sceny partyjnej i przesądzają o charakterze następnej z faz rozwoju systemu partyjnego tj. fazie systemu partii predominującej przypadającej na okres od roku 1983 tj. od momentu przywrócenia cywilnych rządów do roku 1991, kiedy to przeprowadzone wybory kończą trwającą osiem lat dominację jednego ugrupowania na tureckiej scenie partyjnej (podrozdziały 7.1, Turcja w okresie rządów wojskowych 1980-1983 nowa konstytucja i jej wpływ na funkcjonowanie partii politycznych oraz 7.2, Partie polityczne i scena partyjna Turcji w okresie 1983-1991). Wychodząc z założenia, że przejście tureckiego systemu partyjnego z fazy partii predominującej (okres 1983-1991) do przypadającej na lata 1991-2002 fazy systemu, który oscylował między ekstremalnym a umiarkowanym pluralizmem, jest wyjątkowe albowiem w odróżnieniu do kolejnych opisanych poprzednio etapów rozwoju, tym razem
18 Wstęp zmianie nie towarzyszyły wydarzenia o charakterze zewnętrznym takie jak chociażby ingerencja armii w system partyjny, a sama przemiana dokonała się za sprawą przede wszystkim narastającej polaryzacji ideologicznej elektoratu oraz pojawianiem się nowych ugrupowań partyjnych, funkcjonowanie systemu partyjnego w tymże okresie opisano w ostatnim z podrozdziałów (7.3, Partie polityczne i turecka scena partyjna w okresie 1991-2002). Rozdział 8 ( Era rządów Partii Sprawiedliwości i Rozwoju 2002-2011 ) opisuje funkcjonowanie tureckiej sceny partyjnej po dojściu do władzy AKP. W podrozdziale 8.1 ( AKP tożsamość i założenia programowe) przedstawiono rodowód tego ugrupowania oraz kwestie związane z jego tożsamością polityczną. Dalsza część niniejszego rozdziału (8.2, Rządy Partii Sprawiedliwości i Rozwoju) została poświęcona funkcjonowaniu AKP w okresie 2002-2011, kiedy to turecka scena partyjna przybiera znamiona systemu dwupartyjnego, a osią podziału jest rywalizacja pomiędzy stronnictwem R.T. Erdoğana, a Partią Ludowo-Republikańską. Zakończenie stanowi refleksję nad systemem partyjnym Turcji w okresie 1950-2011 oraz jego przyszłością. Zaprezentowane zostały także wnioski końcowe wynikające z rozważań zaprezentowanych w toku niniejszej pracy.