PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXXII 1988 WPŁYW WARUNKÓW WEWNĘTRZNYCH RODZINY WYCHOWUJĄCEJ I SPOSOBU PODDA WANIA LARW NA LICZBĘ I JAKOŚC UZYSKANYCH MATEK Woj c i e c h S k o w r o n e k, P i o t r S k u b i d a Oddział Pszczelnictwa ISK WSTĘP Jednym z podstawowych czynników warunkujących osiąganie dobrych wyników produkcyjnych w pasiece jest wysoka jakość matek pszczelich znajdujących się w rodzinach. O jakości matki decydują czynniki genetyczne oraz zespół cech fizycznych określających jej wartość biologiczną. Możliwość wpływania na cechy dziedziczne jest ograniczona natomiast dorodność matki jest efektem panujących w rodzinie wychowującej warunków, w dużej mierze zależnych od pszczelarza. Potrzeba optymalizacji tych warunków jest powszechnie doceniana jednak stosowane rozwiązania nie zawsze oparte są na dobrym rozpoznaniu problemu, a często tylko na tradycyjnym powtarzaniu pewnych praktyk. Istniejąca bogata literatura omawiająca zagadnienia wychowu matek nie wyjaśnia wszystkich wątpliwości, a prezentowane wyniki pozostają niekiedy ze sobą w dużej sprzeczności, Celem niniejszej pracy było określenie wpływu sposobu poddania rodzinie wychowującej larw w sztucznie wykonanych miseczkach matecznikowych na ich przyjęcie, jakość opieki nad budowanymi na tych miseczkach matecznikami oraz na jakość wychodzących z tych mateczników matek. W dalszej części pracy starano się określić niektóre warunki w rodzinie wychowującej wpływające na liczbę i jakość wychowywanych w niej matek. 3

PRZEGLĄD LITERATURY Zagadnienia będące przedmiotem badań można podzielić na dwie grupy, do j~nęj ~~1ic~yćmQ~n~ w~~yst:l~;ię problemy związane ze sposobem przygotowania i poddawania larw do rodzin wychowujących w sztucznych miseczkach matecznikowych oraz wpływ tych sposobów na proces akceptacji larw, odrębną grupę stanowią zagadnienia dotyczące wpływu poziomu opieki pszczół nad matecznikami w rodzinie wychowującej na jakość wygryzających się z mateczników matek. Do zagadnień pierwszej grupy należy problem jakości i wielkości sztucznej miseczki matecznikowej. Do wyrobu powszechnie stosowanych misęczek Wioskowych najlepiej nadaje się wosk tłoczony ze starych plastrów (E b a d i, G a r y 1980), ale z powodzeniem stosowany bywa wosk pochodzący z innych źródeł, a stosuje się nawet miseczki wykonane z tworzyw sztucznych, chociaż w tych ostatnich pszczoły składają mniejszą Ilość mleczka (C h a n g 1977). Dużo uwagi poświęcono określeniu optymalnej wielkości miseczek. K i t h e r i P i c kar d (1983) za lepsze uważają miseczki dużej średnicy (12 mm) dcl małych (6 mm). Porównując różne średnice miseczek C h a n g (1977) stwierdził, że zarówno miseczki małe (6 mm)jak i duże (11 i 12 mm) są niechętnie przyjmowane przez rodziny wychowujące. Za optymalne uznał We i s s (1967) miseczki średnicy około 9 mm. Larwy nie są przyjmowane w miseczkach długości 2 om i dłuższych (V u i 11a u m e 1959). Na procent przyjętych larw w miseczkach matecznikowych korzystnie wpływa wcześniejsze przygotowanie tych miseczek przez rodziny wychowujące, potocznie określane jako polerowanie miseczek (B o b r z e c k i, P r a rbu c ki 1975, K i t h e r, P i c kar d 1983). Najlepsze wyniki wychowu uzyskano jeśli przekładane larwy umieszczano na kropli mleczka przeniesionego z innych mateczników lub składanego przez karmicielki do sztucznych miseczek w procesie podwójnego przekładania(r o b e r t s 1965, T a r a n o w 1972a. B o b r z p. c k i i P r ab u c k i 1975, We i s s 1974). Korzystne okazało się też mleczko rozcieńczone wodą w stosunku 1 : 1, zwiększyło to w badaniach P i c- k a r d a i K i t h e r a (1983) procent przyjęć z 75 do 85010.Zdecydowanie niekorzystnie na akceptację larw wpływał dodatek do mleczka miodu, a jeszcze bardziej pyłku (E b a d i, G a r y 1980). W przypadku braku mleczka niekiedy bywa polecane używanie jako podłoża w miseczkach matecznikowych płynnego miodu lub wody, stwierdzono jednak, że tak poddane larwy są przyjmowane w znacznie niższym procencie (B o b- I' Z e c k i, P r a b u c k i 1975). W większości cytowanych wyżej prac obserwacje ograniczały się wyłącznie do stwierdzenia procentu przyjętych w miseczkach larw. Dla określenia wpływu zróżnicowanych warunków na jakość uzyskiwanych 4

matek konieczne jest dalsze śledzenie procesu wychowu i ocena wygryzionej z matecznika matki. Średnica miseczki matecznikowej wpływa wg B u r m i s t r o we j (1960) na ilość składanego w matecznikach mleczka. Mateczniki odciągane na miseczkach średnicy 10 mm zawierały dwukrotnie więcej mleczka od zakładanych na komórkach pszczelich. Większa średnica miseczki sprzyjała zwiększaniu się ciężaru poczwarek wychowywanych w takich matecznikach (We i s s 1967). Obecność w miseczkach mleczka w chwili przekładania do nich larw miała dodatni wpływ na obfitość karmienia i długość mateczników oraz ciężar wygryzionych matek (T a r a n o w 1972b, We i s s 1974). Niewiele danych można spotkać w literaturze na temat wpływu warunków panujących w rodzinie wychowującej na ilość - i jakość wy~ chowywanych matek. Tego rodzaju badania prowadzono głównie w Związku Radzieckim. B a ł a kir i e w a (1983) wykazała, że zastosowanie rodziny "startera" (rodzina bez matki i czerwiu) dodatnio wpływało na liczbę przyjmowanych i wychowywanych larw oraz na lepszą jakość wygryzionych matek, natomiast T a r a n o w (1972b) badał wpływ siły rodziny wychowującej i zagęszczenia pszczół w gnieździe na jakość matek. MATERIAŁ I METODYKA Doświadczenia wykonano w pasiece Zakładu Gospodarki Pasiecznej ISK w Puławach w latach 1983-1987. Wykorzystane w doświadczeniach rodziny wychowujące, jak też i badane matki były rasy kraińskiej lub mieszańcami tej rasy z innymi w pokoleniu FI' Wychów matek prowadzono w bezmatkach. w każdej serii w trzech rodzinach o zbliżonej sile. Do wychowu przekładano larwy w wieku 18-- -24 godz. Celem uzyskania larw o takim wieku na cztery dni przed planowanym rozpoczęciem wychowu zamykano 2-3 matki na plastrach w izolatorach z kraty odgrodowej. Po 6 godz. matki uwalniano z izolatorów, a plaster z zasiewem pozostawał w rodzinie aż do momentu przekładania larw. Przekładanie rozpoczynano po czterech dniach dokładnie w porze, kiedy izolowane były matki. Starano się, aby we wszystkich trzech rodzinach wychowujących poddano larwy pochodzące od jednej matki. Przed przełożeniem larw miseczkę woskową wraz z korkiem z tworzywa, do którego była przyklejona, ważono na wadze torsyjnej z dokładnością do ± 2 mg. Larwy poddawano po 30 do każdej rodziny wychowującej a rodzinę podkarmiano syropem cukrowym w przypadku braku pożytku naturalnego. W dwa dni po przełożeniu określano procent zaakceptowanych larw, a przyjęte mateczniki przenoszono do pracowni i ważono. Proces ważenia mateczników powtarzano codziennie aż do momentu ich zasklepienia. 5

Podezas ostatniego ważenia mierzono długość mateczników, od podstawy miseczki woskowej do zasklepionego wierzchołka. Zasklepione mateczniki przenoszono do cieplarki, w której' utrzymywano stałą temperaturę 34 C i wilgotność na poziomie 7000 ~ilgotności względnej. W okresie spodziewanego wygryzania się matek mateczniki kontrolowano w odstępach 12 godz. i odnotowywano czas wygryzania się matki. W 36 godz. po stwierdzonym wygryzieniu się matki ważono ją na wadze torsyjnej z dokładnością do ± 1 mg. W pięcioletnim okresie badań wykonano szereg niezależnych od siebie doświadczeń: Wpływ średnicy miseczek woskowych na liczbę i jakość matek Porównywano przydatność miseczek woskowych sześciu różnych średnic: 7, 8, 9, 10, 11 i 12 mm. Pożądane średnice uzyskano przy pomocy przygotowanych wcześniej do formowania miseczek drewnianych pałeczek. W każdej rodzinie wychowującej przekładano larwy do pięciu miseczek wszystkich porównywanych rozmiarów. Larwy przekładano na kroplę rozcieńczonego mleczka umieszczoną na dnie miseczki. Rozmieszczenie miseczek na ramce wychowującej było za każdym razem losowe. Wykonano 3 powtórzenia doświadczenia, razem w 8 rodzinach. Wpływ oszlifowania miseczek na liczbę i jakość matek Określanie oszlifowania przyjęto zgodnie z powszechnie stosowaną terminologią pszczelarską; a oznacza to przygotowanie sztucznych miseczek woskowych przez rodzinę wychowującą, Podczas tego procesu następuje oczyszczenie miseczek, wygładzenie ich powierzchni, czę.sto też niewielkie nadbudowanie. Prawdopodobnie ważnym momentem jest nasycenie miseczek i ramki koreczkowej zapachem rodziny wychowującej. Ramki z połową kompletu wszystkich miseczek woskowych wstawiano na 24 godz. przed planowanym przekładaniem larw do rodziny wychowującej. Tuż przed przekładaniem wypełniono ramki wcześniej przygotowaną drugą połową miseczek nieoszlifowanych i do wszystkich przekładano larwy. Wszystkie miseczki były średnicy 9 mm, a larwy przekładano na rozcieńczone mleczko, Doświadczenie wykonano w dwóch seriach po :3 rodziny wychowujące w każdej. Do każdego z dwóch rodzajów miseczek przełożono w sumie po 90 larw. Wpływ rodzaju podłoża na liczbę i jakość matek Porównywano cztery różne rodzaje podłoża i grupę kontrolną, którą stanowiły suche miseczki. Stosowano następujące rodzaje podłoża: czyste mleczko, mleczko rozcieńczone wodą w stosunku w przybliżeniu 1 : l, świeży niedojrzały miód, wybierany z komórek plastra oraz czystą przegotowaną wodę. Potrzebne do przekładania mleczko pobierano z mateczników ratunkowych, także z innych mateczników bez określania wieku 6

znajdujących się w nich larw. Wobec okresowego braku mleczka świeżego wykorzystywano też niekiedy mleczko przechowywane w lodówce, po uprzednim doprowadzeniu go do temperatury pokojowej. Wszystkie używane miseczki miały średnicę 9 mm. Do każdej rodziny wychowującej poddawano jednakową liczbę miseczek z porównywanym podłożem. Wykonano trzy powtórzenia w każdym używając po trzy rodziny wychowujące. Poddano w sumie po 45 miseczek z każdym rodzajem porównywanego podłoża. Obecność i rodzaj czerwiu w rodzinie wychowującej Rodziny wychowujące o zbliżonej sile podzielone zostały na trzy grupy, w każdej różna była obecność i rodzaj czerwiu: a) rodziny bez jakiegokolwiek czerwiu, b) rodziny wyłącznie z czerwiem krytym, c) rodziny z czerwiem krytym i otwartym Pozbawienie czerwiu losowo wybranych rodzin wychowujących prowadzono w przeddzień planowanego przekładania larw. Każdą kombinację powtarzano trzykrotnie, w dwóch wylosowanych rodzinach wychowujących. W każdej kombinacji poddano w sumie 180 larw, wszystkie w miseczkach średnicy 9 mm, przekładane na mleczko. Przyjęte mateczniki pozostawiono w pierwszym powtórzeniu na cały okres karmienia w rodzinach, które je przyjęły. W drugim i trzecim powtórzeniu z obawy, że bardzo zróżnicowana liczba przyjętych mateczni- Ików w porównywanych grupach może wpłynąć na poziom opieki pszczół nad matecznikami, wyrównywano we wszystkich doświadczalnych rodzinach wychowujących liczbę mateczników. Odbierano z tych, które przyjęły najwięcej, a dodawano do tych gdzie było ich najmniej. Uzyskane wyniki poddano opracowaniu statystycznemu metodą analizy wariancji. Istotność różnicy średnich oceniano wielokrotnym testem rozstępu Duncana. Średnie różniące się istotnie oznaczono w tabelach różnymi małymi literami alfabetu, a różniące się wysoko istotnie dużymi literami. Wpływ średnicy miseczek na Iiczbę WYNIKI i jakość matek Najchętniej przyjmowane były larwy w miseczkach średnicy 8 mm i tylko nieznacznie gorzej w miseczkach nieco mniejszych i nieco większych (tab. 1). Różnice między tymi trzema badanymi grupami okazały się nieistotne, natomiast istotnie mniej larw przyjmowały rodziny wychowujące w dużych miseczkach (10, 11 i 12 mm średnicy). Miseczki średnicy 12 mm były akceptowane przez rodziny tylko w tych seriach, w których. były szczególnie sprzyjające warunki do wychowu matek, i w których 7

Tabela Wpływ wielkości miseczek na procent przyjęć, na warunki rozwoju i ciężar wychodzących matek (wartości średnie) Effl:)ct on acc~ptllnce ot grafted larvae in aueen CUP501 Ilifferent l1imeiliiom anll on development conditions and weight of emerged queens from such cells l Średnica miseczek Cup diameter mm Liczba obserwa- Przyjęcie cji Acceptance Observa- % tions no. Szczytowy ciężar mate- Długość Czas rozwo- Ciężar czników mateczników ju dni matek Maximum Lenght of Time of Weight of weight or gueen celi development virgin queen gueen celi mm days mg mg 7 66,7 A 60 752.8 a 24.7 a ]6,3 a ]82,1 a 8 74,4 A 67 786.1 ab 24,8 a ]6,5 a 187,7 a 9 66,7 A 60 785,9 ab 24,8 a 16,5 a ] 81.5 a ]0 30,0 B 27 632,4 a 23,7 a 16,5 a 181.6 a 11 24,4 BC 22 857,4 b 24,3 a ]6,3 a 194,0 a ]2 10,0 C 9 826,0 26,3 16,0 ]89,7 ogólny procent przyjęć przekraczał poziom 80010. Przyrost ciężaru mateczników w okresie od drugiego do piątego dnia po przełożeniu larw, a więc wtedy gdy były one w wieku 3--6 dni był bardzo szybki (Ryc. 1). Z wykresu wyraźnie widać pewną prawidłowość, ciężar mateczników w okresie przed zasklepieniem był tym wyższy, im większa była średnica miseczki, na której matecznik został odbudowany. Można więc sądzić, że większa średnica miseczki (ryc. 1) wpływała korzystnie na obfitość karmienia larw w takich matecznikach. Nie ma jednak pewności czy te różnice wynikają tylko z ilości mleczka w matecznikach, czy też wpłynęła na nie większa ilość niezbędnego wosku potrzebna do nadbudowania miseczki większej średnicy. Dla wyjaśnienia tego wskazane jest przeprowadzenie dalszych badań. W maksymalnym ciężarze mateczników prawidłowość ta potwierdziła się tylko częściowo (tab. 1). Największy średni ciężar osiągnęły mateczniki odbudowane na miseczkach średnicy 11 i 12 mm ale najlżejsze były na miseczkach średnicy 10 mm. Ciężar mateczników trzech pozostałych grup wykazał wartości pośrednie. Istotnie różniły się maksymalnym ciężarem mateczniki wyprowadzone z miseczek dwóch największych średnic oraz średnicy 7 i 10 mm. Długość zasklepionych mateczników we wszystkich badanych grupach nie różniła się istotnie, a średnie wartości kształtowały się podobnie jak w przypadku maksymalnego ciężaru. Najdłuższe były mateczniki budowane na miseczkach średnicy 12 mm, a najkrótsze na średnicy 10 mm. Ciężar matek wychodzących z mateczników, określany w 36-48 godz. po wygryzieniu się matek, wykazywał dość znaczne zróżnicowanie, ale zmienność między badanymi grupami okazała się nie istotna. Charakte-. 8

mg 800 600 400 200 P ',,.:';.1'..,','.',.' '0.",:'. "''I'. p.".,-,z ;..', h. "L?'-'",f"' (-o" ',.; ~..e:, ",~ ' ".',- ~.,..,.-,r '" g. ( ----- d ------ e ------- f -'---'-- 3 4 S 6 wiek larw (dni) age ot larvae (day~ Ryc. 1. Zmiany średniego ciezaru mateczników w kolejne dni po przełożeniu larw do miseczek różnej średnicy Fig. 1. Changes of averagę weight of queen cells in the following days after grafting into cups of different diameters a -7 b - c - mm 8 mm 9 mm d-id e-li f - mm mm 12 mm rystyczne jest jednak to, że najwyższy średni ciężar miały matki tej samej grupy, w której stwierdzono największy średni ciężar mateczników (średnica miseczek 11 mm), niewiele im ustępowały też matki wychowane w miseczkach średnicy 12 mm. Wpływ oszlifowania miseczek na liczbę i jakość wychowywanych matek Poddanie rodzinom wychowującym miseczek do oszlifowania zwiększyło nieznacznie procent przyjęć przekładanych do nich larw (tab. 2). Różnica w wartościach średnich okazała się jednak nieistotna. Pozostałe badane parametry określające jakość opieki pszczół nad matecznikami i jakość wygryzionych z mateczników matek, a więc ciężar mateczników, długość mateczników i ciężar matek różniły się w porównywanych grupach tylko nieznacznie i wszędzie nieistotnie. 9-

Tabela Wpływ przygotowania miseczek na procent przyjęć, na warunki rozwoju i ciężar matek (wartości średnie) Effect on acceptance ot grafted larvae in polished and unpohshed queen cells and on development conditions and weight of queens emerged from such celis l Type of cups I Acceptance % Observations no. Liczba Rodzaj Procent obserwa- mateczników przyjęć cji Szczytowy ciężar mate- Długość Czas rozwo- Ciężar czników mateczników ju dni matek Maximum Lenght of Time of Weight of weight of gueen celi development virgin queen gueen celi mm days mg mg Miseczki 73,3 a 66 795,1 a 23,9 a 15,9 a 187,5 a oszlifowane Polished Miseczki 70,0 a 63 735,2 a 24,3 a 16,1 a 188,7 a nieoszlifowane Unpolished I Wpływ rodzaju podłoża, na które przekładano larwy na liczbę i jakość wychowywanych matek Larwy przekładane do sztucznych miseczek matecznikowych na mleczko rozcieńczone wodą i czyste mleczko były przyjmowane w bardzo wysokim procencie (tab. 3). Mniej chętnie przyjmowane były larwy przełożone do pustych (suchych) miseczek, ale różnice między tymi grupami były nieistotne. Istotnie w niższym procencie przyjmowały rodziny wychowujące larwy przełożone na kroplę wody lub na kroplę płynnego miodu. Przełożenie larw na mleczko czyste lub rozcieńczone wodą wpływało też korzystnie na obfitość karmienia larw (ryc. 2). W drugim i trzecim dniu po przełożeniu średni ciężar mateczników wychowywanych z tak przełożonych larw był średnio o około 100 mg wyższy od ciężaru mateczników trzech pozostałych grup. W dalszych dniach rozwoju różnice były mniej wyraźne, ale zależności między grupami podobne. W szczytowym ciężarze wyraźnie górowały mateczniki odciągane na larwach przekładanych na czyste mleczko, najlżejsze zaś były mateczniki wyhodowane z larw przekładanych na wodę (tab. 3). Z porównania wyników dotyczących przyjmowania larw i najwyższego ciężaru mateczników widać, że chętniejsze przyjmowanie larw nie prowadzi do obfitszego karmienia przyjętych mateczników. Stosunkowo chętnie przyjmowane larwy w pustych miseczkach były niezbyt obficie karmione, a najmniej chętnie przyjmowane larwy przekładane na miód były tylko nieznacznie słabiej karmione od larw przełożonych na mleczko rozcieńczone wodą. 10

Tabela 3 Wpływ rodzaju podłoża na procent przyjęć, na warunki rozwoju ciężar matek (wartości średnie) Effect on acceptance of grafted larvae of pr iming queen cups with different materials and on development conditions and weight of emerged queens from such celi s Rodzaj podłoża Graftlng substrate Szczytowy Liczba ciężar mate- Długość Czas rozwo-i Ciężar obserwa- Przyjęcie czników mateczników ju dni matek cji Acceptance Maximum Lenght of Time of Weight of Observa- % weight of gueen celi development virgin queen tions gueen cell mm days mg no. mg Mleczko 92.8 A 39 836.3 c 25.3 a ie.s a 187.7 a świeże Pure royal jelly Mleczko 97.6 A 40 758.4 be 24.9 a 16.7 a 185.7 a rozcieńczone Royal jelly + water (1 : 1) Miód 59.5 B 25 721.6ab 24.8 a 16.8 a 180.2 a Honey Woda 61.9 B 26 647.4 a 23.3 a 16.8 a 183.2 a Water Suche 85,4 AB 35 692.2 ab 23.7 a 16.9 a 196.0 a miseczki Unpriming I Różnice w długości zasklepionych mateczników kształtowały się tak samo jak maksymalny ciężar mateczników. Mimo dość wyraźnych różnic nie zdołano wykazać ich istotności. Średni ciężar wygryzionych z mateczników matek był w badanych grupach zbliżony. Wyjątek stanowią tu matki wychowane z larw przekładanych do pustych miseczek. Mimo drugiej od końca pozycji w średnim ciężarze i w długości mateczników wygryzione z nich matki wyraźnie przewyższały ciężarem matki z pozostałych grup. Różnica ta jest zastanawiająca, aczkolwiek jako nieistotna może być uznana za przypadkową. Wpływ obecności i rodzaju czerwiu w rodzinach wychowujących na liczbę i jakość wychowywanych matek Przyjmowanie poddawanych w miseczkach matecznikowych larw przez rodziny wychowujące ze zróżnicowaną ilością i jakością czerwiu było bardzo różne (tab. 4). Najchętniej larwy przyjmowane były przez 11

mg 800 700 600 500 400 300 Ryc. 2. Zmiany I I r.: 'I ' f' li 1 " I I..' '7, '. <, ->( I I, ' -;;r. " '",. ' ;;'',.,:..-----" ','.:: ' l" %---- c ----- d... e ------ 3 4,.., 5 6 wiek larw(dni) age of Inrvc e Idn ysl średniego ciężaru mateczników w kolejne dni po przełożeniu na różne podłoża a - mleczko świeże b - mleczko rozcieńczone wodą(i:1) c - miód d - woda e - puste miseczki Fig. 2, Changes of average weight of queen cells in the following days after glttfting on different grafting substrate a - pur e royal jelly b - royal jelly + water (1:1) c - honey d - water e - unpriming rodziny pozbawione 'Czerwiu, a niechętnie te, w których znajdował się czerw kryty i otwarty. Różnice między badanymi grupami okazały się wysoko istotne. Na intensywność karmienia, określaną ciężarem mateczników wyraźnie negatywny wpływ miała tylko obecność w rodzinie czerwiu otwartego. Średni ciężar mateczników tej grupy przez cały obserwowany okres karmienia, a także po zasklepieniu był niższy niż w dwóch pozostałych grupach o ponad 100 mg (ryc. 3). Różnica w porównywanym szczytowym ciężarze była jeszcze większa i okazała się istotna (tab. 4). Rodziny wychowujące bez czerwiu budowały też najdłuższe mateczniiki. Ich średnia długość była wyższa Q blisko 2 mm od następnych w ko- 12 larw

mg - 800 600 400 200, r+r=':": " Q---- b---- c --_.- Ryc. 3. Zmiany 3 4 5 6 wiek lorw (dni) age of Inr vn e (days) średniego cięzaru mateczników wychowywanych przez rodziny ze zróżnicowaną ilością i rodzajem czerwiu a - czerw kryty b - czerw kryty i otwarty c - bez czerwiu Fig. 3. Changes of average weight of queen reared in colonies with different amount and type of brood a - sealed brood b - unsealed and sealed brood c - without brood lejności mateczników z rodzin wychowujących z czerwiem krytym i o 3 mm od trzeciej badanej grupy. Także ta różnica okazała się istotna. Nieco inaczej kształtował się ciężar wygryzionych matek. Zdecydowanie naj cięższe były matki I grupy wychowywanej w rodzinach tylko z czerwiem krytym i ta różnica w stosunku do dwóch pozostałych grup była istotna. Matki wychowane w rodzinach bez czerwiu i z czerwiem zarówno krytym jak i otwartym miały bardzo podobny ciężar. Nie stwierdzono różnic w obfitości karmienia larw między serią I, w której pozostawały w rodzinach wszystkie przyjęte mateczniki, a seriami II i III, w których wyrównywano liczbę mateczników pozostających pod opieką rodzin wychowujących. W tej sytuacji uzyskane wyniki zdecydowano się analizować wspólnie. We wszystkich prowadzonych doświadczeniach określano jeszcze jedną cechę - długość trwania okresu rozwoju matek. 13

Tabela 4 Wpływ rodzaju czerwiu w rodzinach wychowujących na procent przyjęć, na warunki rozwoju i clęźar matek (wartości średnie) Effect of presence of unsealed and sealed brood in rearing colcny on tlle acceptance of grafted larvae, development conditions and weight of emerged queens Rodzaj czerwiu Type of brood Szczytowy Liczba ciężar mate- Długość Czas l;ozwo- Ciężar obserwa- Przyjęcie czników cji mateczników ju dni matek Acceptance Maximum Lenght of Observa- Time of Weight of % weight of gueen celi development virgin queen tions gueen celi mm days mg no. mg I '::zerw kryty 46,7 A 84 745,6 a 23,S a J6,4 a 178,9 a i otwarty Sealed and unsealed Czerw kryty 59,4 AB 107 905,7 b 24,8 a J6,2 a 193,1 b Sealed Bez czerwiu 71,1 B 128 904,8 b 26,S b 16,2 a 180,J a Without brood W 'każdej serii proces wygryzania się matek z mateczników trwał zwykle 2-3 dni, mimo niewielkie go tylko do 6 godz. zróżnicowania wieku przekładanych larw. Obserwowano różnice w czasie trwania rozwoju matek między rodzinami wychowującymi w tej samej serii, ale i w tych samych rodzinach wychowujących w jednej serii, a więc w identycznych warunkach. Wygryzanie się matek wychowywanych w jednej rodzinie trwało niekiedy 3 dni. 'Nie miał natomiast wpływu na długość trwania rozwoju matek żaden z badanych w doświadczeniu poprzednio wymienionych czynników. Najbardziej zróżnicowany był średni czas rozwoju w porównaniach wpływu średnicy miseczki matecznikowej, gdzie różnica między skrajnymi średnimi wartościami z grup sięgała 0,5 dnia. W pozostałych doświadczeniach różnice między badanymi grupami nie przekraczały 0,2 dnia. DYSKUSJA W ocenie wyników za wykładnik ilości wychowywanych w rodzinie matek przyjęto iprocent lub Iiczbę przyjmowanych w miseczkach matecznikowych larw. Nie jest to równoznaczne z liczbą wychowanych w rodzinie matek, która jest często niższa, ale dobrze charakteryzuje nastrój rodziny i chęć podejmowania wychowu matek. Poziom opieki pszczół 14

nad matecznikami i jakość wychowywanych matek określano w badaniach przez maksymalny ciężar matecani'ków, na co składało się w dużym stopniu mleczko złożone do matecznika, długością mateczników zasklepionych i ciężarem wygryzionych matek. Tylko ta ostatnia cecha jest powszechnie wykorzystywana do oceny jakości matek. Obfitość karmienia larw uważa się za główny czynnik decydujący o jakości matki, trudno jednak tę zależność wykazać eksperymentalnie (We i s s 1974). To, że i w naszym doświadczeniu nie udało się wykazać zależności między tymi cechami wynika przede wszystkim z dużej ich zmienności a w przypadku szczytowego ciężaru matecznika z trudności jego określenia. Najcięższe są i najwięcej mleczka mają mateczniki tuż przed zasklepieniem, od momentu zasklepienia następuje stały spadek ich ciężaru. Ważenie mateczników w odstępach jednodniowych przeważnie nie pozwalało na uchwycenie tego momentu, a częstsze obserwacje mogłyby na dmiern ie niepokoić rodziny wychowujące. Długość mateczników jest najłatwiejszą do sprawdzenia cechą, w wielu podręcznikach poleca się, aby na podstawie tej długości prowadzić selekcję mateczników. Z naszych wyników wyraźnie widać, że długość mateczników jest dodatnio skorelowana z ich maksymalnym ciężarem. Wydaje się więc, że może być wskaźnikiem jakości wychowywanych w nich matek. Ciężar matek po wygryzieniu się z mateczników systematycznie spada w pierwszych godzinach. Szczególnie szybko podczas pierwszej doby życia. Zwolnienie tempa spadku ciężaru następuje w wieku 36--48 godz. (S k o w r o n e k, dane nieopublikowane). Przyjmując więc dwunastogodzinny przedział czasowy prowadzenia obserwacji, ważenie matek młodszych niż 36 godz. dawałoby wynik obarczony dużym błędem. Z porównania wyników przyjęcia larw w matecznikach i obfitości karmienia widać wyraźnie, że chęć przyjmowania mateczników nie jest równoznaczna ze stwarzaniem im optymalnych warunków dobrego rozwoju. Szczególnie wyraźnie to widać z tabel li 3, gdzie wysoki! procent przyjęcia nie zawsz," poprzedzał obfite karmienie larw i przeciwnie - niechętnie przyjmowane larwy były bardzo dobrze karmione. Uzyskany wyższy procent z mleczkiem czystym potwierdził otrzymane wcześniej obserwacje P i c kar d a i K i t h e r a (1983). Wykorzystane do tego celu czyste mleczko pochodzące najczęściej z mateczników z kilkudniowymi larwami jest prawdopodobnie zbyt skoncentrowane. Korzystnie wpływa jednak na obfitość karmienia larw. Zastosowana w ostatnim doświadczeniu kombinacja, w której wychów matek prowadzony był w rodzinach bez jakiegokolwiek czerwiu jest podobna do tzw. rodzin starterów, stosowanych jednak z dobrym skutkiem tylko do przyjmowania larw (B a ł a kir i e w a 1983). Z naszych obser- 15

wacji wynika, że korzystne jest pozostawienie w takich warunkach mateczników w rodzinie przez cały okres ich karmienia. We wszystkich prowadzonych doświadczeniach rasa przekładanych larw i rasa pszczół w rodzinach wychowujących była podobna, j'.aw~j'.ę były to pszczoły rasy kraińskiej lub nieokreślone mieszańce tej rasy z innymi w pokoleniu FI' Wiadomo, że rodziny wychowujące składające się z pszczół różnych ras, a taikże rasa wychowywanych matek różnie wpływa na liczbę wychowywanych matek (K ról 1974). Można jednak przypuszczać, że wszystkie rasy pszczół będą podobnie reagowały na zróżnicowane warunki wychowu. WNIOSKI 1. Podczas wychowu matek chętniej przyjmowane są larwy poddane w miseczkach matecznikowych o średnicy 7" 8 i 9 mm. W większych są przyjmowane niechętnie, ale są obficiej karmione. Za optymalną należy uznać miseczkę o średnicy 9 mm. 2. Niecelowe okazało się wcześniejsze przygotowanie miseczek matecznikowych (tzw. oszlifowanie) przez rodziny wychowujące. Nie ma to wyraźnego wpływu na przyjmowanie i jakość wychowywanych w rodzinie matek. 3. Podczas przekładania larw do miseczek matecznikowych najkorzystniej jest umieszczać je na mleczku świeżym lub rozcieńczonym. Gwarantuje to wysoki procent przyjęć i obfite karmienie larw. W przypadku braku mleczka lepiej jest przekładać larwy do suchych miseczek, niż stosować jako podłoże płynny miód lub wodę. 4. Obecność i jakość czerwiu w rodzinie wychowującej ma duży wpływ na wyniki wychowu. W najwyższym procencie przyjmowane są larwy w rodzinach bez jakiegokolwiek czerwiu. Na obfitość karmienia larw w matecznikach negatywnie wpływa obecność tylko czerwiu otwartego. 5. Długość mateczników zasklepionych może być wykorzystana jako wskaźnik obfitości karmienia larw w matecznikach. 6. Na całkowity czas trwania pozazarodkowego rozwoju matki nie miał wpływu żaden z badanych czynników. Często występują jednak różnice między rodzinami wychowującymi, nawet składającymi się z pszczół tej samej rasy. LITERATURA B a ł a kir i e wag, S. (1983) - Dwa sposoba wywoda matok. Pcelovodstwo. 62(7) : 5-6 B o b r z e c k i J., P r a b u c kij. (1975) - Wpływ rodzaju miseczek matecznikowych i podłoża pokarmowego na efektywność wychowu matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk., 19: 219-226 16

B u r m i s t r o wa N. D. (1960) - Wlijanie rozmiera i formy misoczki na kaczestwo matki. Pcelovodstvo, 37(6) : 22-24 C h a n g S. Y. (1977) - Effects of size and type of queen cup on the production of royal jelly and acceptance by nurse bees. Master Thesis, National Chung Hsing University Ta ichung, Taiwan. Apic. Abstr. (1979)2: 20179 E b a d i R., G a r y N. E. (1980) - Acceptance by honeybee colonies of larwae in artificial queen cells. lapic. Res. 19(2) : 127-132. K i t h erg. Y., P i c kar d R. S. (1983) - Increasing the acceptance of transplanted honeybee worker larvae by queen - cell starter colonies with the use of partially drawn artificial queen cups. I apic Res. 22(3) : 175-183. K ról A. (1974) - Wpływ rasy żywicielek i rasy poddanych larw na efektywność wychowu matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. 18: 135-143 p i c kar d R. S., K i t h erg. Y. (1983) - Acceptance of transplanted worker larvae by queen-cell starter 'colonies. lapie. Res., 22(3) : 169-174 R o b e r t s W. C. (1965) - Save-a-step queen rearing. Am. Bee I. 105(12): 446-447 T a r a n o w G. F. (1972a) - Priwiwka liczinok. Pcelovodstvo, 51(4): 11-12 T a r a n o w G. F. (1972b) - Podgotowka semiej vospitatelnic., Pcelovodstvo 51(7) : 11-12 V u i II a u m e M. (1959) - Nouvelles donnees sur la psychophysiologie de I'elevage des reines chez Apis mellifica., Annls. Abeille 2(2): 113-138 We i s s K. (1967) - Uber den Einfluss verschiedenartiger Weisel Wiegen auf die Annahme und das Konigmnengewicht in der klinstlichen Nachschaffungszucht., Z. Bienetijorscłi, 9(4) : 121-134 We i s s K. (1974) - Neue Untersuchengen zum "doppeiten Umlarven". Apidologie 5(3) : 225-246 BJll.1HHl1E BHYTPl1YJIEBbIX YCJIOBl1f1 n'lejil1hof1 CEMbl1 HA BbIBO,ll; l1 KA'lECTBO MATOK B. C K o BP o II :3 K, n. C K Y 6 11,l\ a Pe3łOMe B 1983-1987 rozrax aaropst npobejii1 ornsrrsr,l{jir onpeneneuaa uexoropsrx ct>aktopob na Ka'IeCTBO BOCnl1TbIBaHHblXMaTOK. l1 TaK 6blJH1 onpeneneasr: -,l\l1ametp BOCKOBbIXMI1CO'IeK,B xoropsre 6blJIl1 nepeuocensr JII1'II1HKH - p3llhee OTnOJIl1poBaHl1eMI1CO'IeK, - Tl1n no-msr, Ha KOTOpyłOnepeHOCI1JII1JII1'II1HKH, - npacyrcraxe 11Tl1n pacrrnona B aocnaraisaiourea cexn,e. JIy'Iwe acex 6bIJIl1 rrpl1hhtbi JII1'II1I1KI1B MI1CO'IKaX,l\l1aMeTpOM 7, 8, 9 MM (70,4: 78,1 11 69,6%). Cyurec raenuo MeHee JII1'II1HOKnpl1HI1MaJII1nxensr B 60JlbWl1X MI1CO'lKax: 10 MM - 30,6 %, 11 MM - 22,3% 11 12 MM - 8,8%.,ll;l1aMeTp MI1CO'IeK He BJII1HJI3aMeTHo Ha o6l1jil1e KOpMJIeHI1HJII1'II1HOKB Maro'IHI1KaX,,l\JII1Hy MaTO'I- HI1KOB11nec MaTOK. Panuee nonanxe BOCKOBblXMI1CO'IeK B BOCnl1TbIBałOlllYłOcesn.ro He BJIHRJIO 3aMeTHO Ha npouerrr npaesia JIH'II1HOK 11 ypoeeas OKpy:lKI1BaHI1H3a6oTOM Ma- TO'IHI1KOB. 3aMeTHoe BJII1RHl1e Ha axuerrrauaro JIWIl1HOK OK33bIBaJI Tl111 rro'ibbi B Ma- TO'IHbIX Ml1CO'IKax. Bonee OXOTHO6b1JIl1 rrpl1hrtbi JII1'II1HKl1,nepenocenasre B MH- CO'IKI1 co CBe:lKl1M11 pa36abjiehllbim MOJIO'IKOM(97 11 93%), cjia60 B CyXHX MI1-2 - Pszczelnicze zeszyty naukowe 17

COqKaX (81,5%), a cyntecraeaao xy1ke B MliCOqKaX c KallJIeH BO,D;bI(61,6%) li Jwle,D;a (47,4%). Cpe,D;HHHaec MaTOqHHKOBH3 MHCOqeK c MOJIOqKOM6bIJI cyutecraemro 60JIbwe (Ha OIroJIO 150 Mr), a MaTOqHHKH6bIJIH,D;JIHHHee'leM OCTaJIbHble, B xoropsre rrepehochjih JlHq'HHKH Ha Me,D;,BO,D;YHJlH CYXHe,D;Ha. Heaaa-nrrern.asre H Hecymecraeaasre paaamrst 6bIJIH OTMeqeHbI B Bece MaTOK. Ba:lKHbIM cpakotomoka3ajlocb r.phcytctbhe H ran pacrmozta :B aocmereraaroll\eh cesn,e. Jlyxure ncex 6bIJIH rrphhhtbi JIHqHHKHB ceso.ax 6e3 pacunona (77,5%), cjia60 13 cesn.ax c aanexaransrx pacrrjio,d;om(57,5%), a casrsre rrnoxxe e<pcpektblna- BaJlO npxcyrcraae aanexaranoro H orxpsrroro pacrmona B socnxrersasourea ce- Mbe (41% rrpl1hhtbix JlH'lliHOK) - cyuiecraennstx pasuausr. 06HJlHe KOpMJleHHH'JlH'lHOK 6bIJIO cymecraenao 60JlbWe 'lem B rpynrrax ce- MbeH c OTKpblTblMpaCllJIO,D;OM(Ha OKOJlO160 Mr). Cpe,D;HHHaec MaTOK H,D;JIHHaMaTOqHHKOB6bIJIH raxzce,d;hcpcpepehi..\hpobahbl. THE INFLUENCE OF INTERNA L CONDITIONS OF BEE COLONY ON QUEEN REARING AND THEIR QUALITY. w. S k o w r o n e k, P. S k u b i d a Summary In the years of 1983 to 1987 investigations were carried on the influence on queen rearing and quality of reared queens of the following conditions: - size (diameter) of queen cell cups, for grafting larvae - introduction to rearing colony of queen cell cup s (polishing of queen cell cups) - different type of prim ing before grafting - presence and type of brood in queen rearing colony. (The best acceptancce uf larvae was in queen cell cups of 7,8 and 9 mm of diameter (70,4; 78,1 and 69,6%). Fewer larvae were accepted in bigger queen celi cups: 10 mm - 30,6%, 11 mm - 22,3% and 12 mm - 8,8 0. The size (diameter) of queen cell cups did not have influence on feeding of larvae, size and weight of ripe queen celis. Introduction of queen cell cups for polishing did not have influence Ol': the percentage of acceptance and care for queen cells. Mar ked influence on the acceptance of introduced larvae had the type of priming of queen cell cups, The best acceptance of larvae we re on fresh royal jelly and diluted fresh royal jelly (97 and 93%), worse acceptance of larvae was without priming (81,5%) and the worst acceptance was when primed with water (61,6%) and honey (47,4%). Average weight of ripe queen cells when grafted with prim ing with royal jelly was significantly bigger (about 115 mg) and longer than when used other typ es of pr irning or without pr iming. Slight and not significant differences received in the weight of queens. It was found that the presence and type of brood had great influence on acceptance of larvae. The best acceptance of larvae was in bee colonies without brood (77,5%) worse in colonies with capped brood (57,5%) and the worst acceptance of larvae (significant differences) when capped and open brood was present in queen rearing colonies (41,7%). Feeding of larvae was significant1y higher in colonies without open brood. MaximaI weight of queen celi s in these colonies was also significantly higher (about 160 mg) than in colonies with open brood. There were als o differences in the weight of virgin queens and the lenght of queen cells.