NAUKOWE, EKONOMICZNE I SPO ECZNO-PRAWNE UWARUNKOWANIA PRODUKCJI I SPRZEDA Y YWNO CI GENETYCZNIE MODYFIKOWANEJ W POLSCE

Acta Sci. Pol., Biotechnologia 8(4) 2009, 5-12 NAUKOWE, EKONOMICZNE I SPO ECZNO-PRAWNE UWARUNKOWANIA PRODUKCJI I SPRZEDA Y YWNO CI GENETYCZNIE MODYFIKOWANEJ W POLSCE Marek Kramarz 1, Karol Kramarz 2 1 1 Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc awiu 2 Uniwersytet Wroc awski Streszczenie. Opisano zagadnienia dotycz ce wprowadzania do rodowiska i do obrotu handlowego organizmów genetycznie modyfikowanych w Polsce, Unii Europejskiej i w innych krajach wiata. Przedstawiono korzy ci wynikaj ce z zastosowania organizmów genetycznie modyfikowanych w produkcji: ywno ci, leków i enzymów. Podkre- lono znaczenie znakowania ywno ci modyfikowanej genetycznie w celu wyeliminowania uprzedze i niech ci konsumentów wobec tych produktów. Oceniono stan wiadomo- ci spo ecznej w dziedzinie GMO oraz oficjalne stanowisko w adz w Polsce. S owa kluczowe: GMO, ywno genetycznie modyfikowana, ywno transgeniczna WST P Problematyka organizmów genetycznie modyfikowanych GMO (Genetically Modified Organisms) budzi liczne kontrowersje w rodowiskach naukowych oraz w ród odbiorców i konsumentów tych produktów. Przyjmuje si, e twórcami GMO byli w 1973 r. Stanley Cohen z Uniwersytetu Stanforda i Herbert Boyer z Uniwersytetu Kalifornijskiego, którzy opracowali atw metod wymiany genów pomi dzy ró nymi organizmami [Benson 2009], to jednak pierwszym, który ju w 1972 r. zastosowa metody in ynierii genetycznej do modyfikacji bakterii Pseudomonas, by Chakrabarta patent US nr 4 259 444 [1972]. Otrzyma mikroorganizm zdolny do biodegradacji w glowodorów zanieczyszczaj cych rodowisko w wyniku np. awarii tankowców. Dzi ki osi gni ciom in ynierii genetycznej w latach osiemdziesi tych ubieg ego wieku uzyskano zmodyfikowane ludzkim genem, odpowiedzialnym za produkcj insuliny, komórki dro d y piekarskich i bakterie E. coli, które zosta y nast pnie wykorzystane do Adres do korespondencji Corresponding author: Katedra Bioutylizacji Odpadów Rolno- Spo ywczych, Uniwersytet Ekonomiczny we Wroc awiu, ul. Komandorska 118-120, 53-345 Wroc aw, e-mail: marek.kramarz@ue.wroc.pl

6 M. Kramarz, K. Kramarz produkcji insuliny [Keen i in. 1980]. W 1998 r. Office of Naval Research opatentowa o genetycznie zmodyfikowany mikroorganizm niszcz cy odpadowy poliuretan, metale, plastyki, gum i paliwa. Wyniki tych bada zosta y jednak utajnione. Pierwszym transgenicznym produktem ywno ciowym, wprowadzonym w USA do obrotu handlowego w 1994 roku przez firm Calgene, by y pomidory o nazwie handlowej Flavr Savr [Kramer i Redenbaugh 1994]. Pomidory te d u ej zachowywa y wie- o, by y wi ksze i bardziej czerwone oraz atwiejsze w transporcie. Do genomu pomidora Flavr Savr wprowadzono odwrócony gen poligalakturonazy enzymu rozk adaj cego cian komórkow, odpowiedzialnego za proces dojrzewania i mi kni cia owocu. RNA powsta e w wyniku transkrypcji odwróconego genu czy o si komplementarnie z transkryptem prawid owego genu PG, co uniemo liwia o przy czenie si rybosomu, i ostatecznie syntez enzymu. Uwa a si, e pomidory transgeniczne s bardziej warto ciowe, poniewa nie s zrywane z krzaka w stadium dojrza o ci przemys owej, ale w momencie gdy s jeszcze twarde i zielone. W tym samym roku otrzymano w Campbell Institute for Research and Technology w Davis transgeniczne pomidory o podwy szonej zawarto ci suchej masy, pozwalaj ce uzyska wi cej koncentratu [Martineau i in. 1995]. Jako wektora wprowadzaj cego do ro liny gen ipt, koduj cego transferaz izopentenylu, który odpowiada za szybszy wzrost masy, u yto symbiotycznego szczepu Agrobacterium tumefaciens [de la Riva i in. 1998]. Pomidory maj nie tylko wi ksz mas (przeci tnie o 10%), ale odznaczaj si te wy sz zawarto ci cukrów i kwasów organicznych. TRADYCYJNE I NOWOCZESNE TECHNIKI MODYFIKACJI GENETYCZNYCH Od tysi cy lat rolnicy i hodowcy d do uzyskiwania udoskonalonych odmian ro- lin i zwierz t, stosuj c metody krzy owania, czy hybrydyzacji. W rezultacie tych, najcz ciej przypadkowych, pozalaboratoryjnych do wiadcze w zakresie kombinacji genetycznych i selekcji najlepszych osobników, dzisiejsze ro liny uprawne s zdecydowanie inne od ich historycznych odpowiedników. Przodek kukurydzy w niczym nie przypomina wspó czesnej ro liny. Truskawka powsta a w wyniku skrzy owania poziomki ameryka skiej z dzik truskawk, a jej dorodne i s odkie owoce zdecydowanie nie przypominaj tych z pierwotnej dzikiej ro liny [Darrow 1966]. Wspó czesne techniki modyfikacji genetycznych oparte na metodach in ynierii genetycznej, odznaczaj si kilkoma zasadniczymi zaletami. Daj mo liwo wykorzystania bakterii, po wprowadzeniu do ich komórek genu eukariotycznego w uproszczonej formie, jako fabryk wytwarzaj cych oczekiwany produkt bia kowy. Wprowadzenie obcego genu do komórki zwierz cej jest wa ne dla badania dzia ania genu i mo e by podstaw terapii genowej. Ro liny s cz sto wzbogacane w dodatkowe geny, dzi ki czemu mog nabiera odporno ci na szkodniki lub warunki rodowiska, albo produkowa w wi kszej ilo ci sk adniki od ywcze. Manipulacje genami eukariotycznymi stawiaj jednak e przed wspó czesn biotechnologi wiele problemów natury etycznej [Berg i in. 2007]. Strategie transformacji genetycznej s zró nicowane, ogólnie mo na podzieli je na techniki wektorowe i bezwektorowe (bezpo rednie). W metodach wektorowych wykorzystuje si organizm po rednicz cy (wektor), przenosz cy transgen do komórki biorcy. Komórki zwierz ce transformuje si mi dzy innymi przy u yciu wirusów. W przypadku Acta Sci. Pol.

Naukowe, ekonomiczne i spo eczno-prawne uwarunkowania 7 ro lin cz sto u ywany jest do transformacji plazmid Ti. Jest on izolowany z powszechnie wyst puj cych bakterii glebowych Agrobacterium tumefaciens, które zaka aj ro- liny i wprowadzaj do nich obce geny. Pochodne plazmidu Ti mog by u ywane jako wektory do wprowadzania obcych genów do komórek ro linnych [de la Riva i in. 1998]. W technikach bezpo rednich stosuje si szereg ró nych metod u atwiaj cych transgenowi pokonanie bariery, jak jest b ona komórkowa biorcy. Elektroporacja, czyli przenikanie DNA wspomagane impulsem elektrycznym, metody biolistyczne gene gun, wstrzykiwanie DNA do j dra mikroiniekcja, makroiniekcja, rodki zwi kszaj ce przepuszczalno b ony komórkowej, np. glikol polietylenowy [How Bacillus 2000]. WIATOWE TENDENCJE W PRODUKCJI YWNO CI TRANSGENICZNEJ W ci gu 10 lat area uprawny ro lin transgenicznych na wiecie wzrós z 44 do ponad 100 mln ha, w tym ponad 70% to uprawy w USA, gdzie 90% produkcji ro linnej stanowi ro liny genetycznie modyfikowane. W USA hoduje si prawie 75% wszystkich transgenicznych ro lin na wiecie, których odmiany powsta y w laboratoriach wielkich przedsi biorstw biotechnologicznych, jak Monsanto, Pionner, Cargill, Basf. Koncerny te oferuj swoje chronione licznymi patentami produkty krajom rozwijaj cym si, odczuwaj cym deficyt ywno ci i przewiduj wzrost swoich obrotów do poziomu 200 mld dolarów. Cele modyfikacji genetycznych organizmów, których efektem s nowe produkty transgeniczne, w tym przede wszystkim ywno, trafiaj ce nast pnie do obrotu handlowego, s ró norodne, w ród których mo na wyró ni [Twardowska i Twardowski 1997]: 1. Konieczno wzrostu produkcji ywno ci w zwi zku z wysokim tempem przyrostu ludno ci, przede wszystkim w krajach po udniowej pó kuli. Charakterystyczne jest, e bogate i dysponuj ce nadmiarem ywno ci kraje Europy nie s zainteresowane we wprowadzaniu upraw ro lin genetycznie modyfikowanych. 2. Wzrost odporno ci ro lin na zarazy i szkodniki, czyli wzrost odporno ci na stresy biotyczne. Do wi kszo ci genetycznie modyfikowanych ro lin wbudowuje si gen bakterii Bacillus thuringensis koduj cy substancj toksyczn dla insektów. Bakteria ta jest ca kowicie nieszkodliwa dla cz owieka, badania nie wykaza y równie negatywnego wp ywu produkowanych przez ni endotoksyn na ludzi [How Bacillus 2000]. Ro liny maj ce gen, odpowiedzialny za produkcj endotoksyn nie wymagaj stosowania insektycydów. 3. Wzrost odporno ci ro lin na herbicydy o szerokim spektrum dzia ania. Dotyczy to g ównie kukurydzy, soi i rzepaku, ziemniaków. Firma Monsanto opracowa a transgeniczn soj odporn na dzia anie produkowanego przez siebie herbicydu oraz ziemniaki zawieraj ce toksyn BT, na których nie eruje stonka. Genetyczna modyfikacja kukurydzy uodparnia j na gro nego szkodnika ro lin odygowatych, zwanego European corn borer, bo przyby ego do USA z Europy. Agr Evo i Ciba-Geigy produkuj kukurydz odporn na wytwarzane przez te firmy uniwersalne herbicydy. Uprawa takiej kukurydzy jest atwiejsza i mniej pracoch onna, przy czym przyjmuje si, e jest przez to rednio o 20% ta sza ni uprawa ro lin niemodyfikowanych. Ma to szczególne znaczenie w przypadku produkcji biopaliwa na przyk ad z rzepaku, wp ywaj c znacz co na cen biodiesla. Biotechnologia 8(4) 2009

8 M. Kramarz, K. Kramarz 4. Wzrost tolerancji na niekorzystne warunki rodowiska. Taka modyfikacja ro lin umo liwia ich upraw na terenach ska onych chemicznie, zasolonych, zanieczyszczonych metalami ci kimi fitoremediacja. Mo liwa jest równie uprawa ro lin genetycznie modyfikowanych niewra liwych na warunki pogodowe, odpornych na tzw. stresy abiotyczne: susz (np. pszenica) lub niskie temperatury (truskawki). W konsekwencji produkcj ywno ci mo na przybli y konsumentowi, obni aj c dzi ki temu koszty transportu i straty ywno ci. 5. Modyfikacja mikroorganizmów do efektywniejszej produkcji ywno ci lub metabolitów uzyskiwanych w przemy le np. farmaceutycznym. Genetycznie modyfikowana chymozyna z dro d y zast puje podpuszczk, tradycyjnie izolowan z o dków ciel t, stosowana do cinania mleka w procesie produkcji sera. Transplantacja genu STA2 z jednego ze szczepów dro d y gorzelnicznych, odpowiedzialnego za rozk ad dekstryn, do dro d y piwowarskich, pozwoli a na lepsze wykorzystanie nieasymilowanych cukrów z pod o a, dekstryn powstaj cych w procesie zacierania s odu. Zmodyfikowane dro d e s stosowane w browarze w Nutfield w Wielkiej Brytanii i pozwalaj otrzyma jasne piwo, dolnej fermentacji, o wi kszej o 1% zawarto ci alkoholu, charakteryzuj ce si pe nym smakiem, z lekko owocowym aromatem. Przemys farmaceutyczny wykorzystuje w procesie produkcji insuliny bakterie Escherichia coli ze wszczepionym genem ludzkim, odpowiedzialnym za wytwarzanie tego enzymu. Bakteria E. coli nie jest gro na dla ludzi bytuje w warunkach naturalnych w przewodzie pokarmowym a wyprodukowana insulina ma w pe ni w a ciwo ci enzymu ludzkiego [Keen i in. 1980]. 6. Produkcja ywno ci o wy szych warto ciach. Opracowano now odmian ry u Golden rice, z my l o dzieciach azjatyckich cierpi cych na niedobór witaminy A, z transplantowanym genem z onkila, podnosz cym poziom beta-karotenu. Ry ma ponadto z ocisty kolor, wywo uj cy pozytywny odbiór u klientów [Beyer i in. 2002]. 7. Wzrost odporno ci ro lin na warunki i czas sk adowania, transport, ciemnienie pouderzeniowe, opó nienie okresu dojrzewania, zw aszcza owoców. Poprawia to warto od ywcz i sensoryczn produktów ywno ciowych przez zmniejszenie strat bia ek, niezb dnych aminokwasów, witamin, sk adników mineralnych oraz polepszenie sk adu kwasów t uszczowych. STAN PRAWNY W ZAKRESIE PRODUKCJI I WPROWADZANIA DO OBROTU HANDLOWEGO YWNO CI TRANSGENICZNEJ Pierwsze uregulowania prawne pojawi y si w Polsce w 1997 roku w postaci zmiany ustawy o ochronie i kszta towaniu rodowiska, a na skutek obligatoryjnego dostosowania przepisów naszego prawa do wymogów unijnych [Dyrektywa Parlamentu 2001] zosta a uchwalona ustawa z 22.06.2001 o organizmach genetycznie modyfikowanych [Ustawa 2001]. Ustawa reguluje kwestie zamkni tego wykorzystania GMO, zamierzonego uwolnienia do rodowiska w celach innych ni wprowadzanie produktów do obrotu, wywóz za granic i tranzyt produktów GMO, postanowienia organów administracji rz dowej wobec spraw GMO. Wprowadzenie produktu zawieraj cego GMO do obrotu handlowego na terytorium Polski wymaga zezwolenia ministra rodowiska na czas okre lony nie d u szy ni 10 lat. Zezwolenie jest niezb dne, je li udzia GMO Acta Sci. Pol.

Naukowe, ekonomiczne i spo eczno-prawne uwarunkowania 9 w produkcie jest wi kszy ni 1% masy produktu. Spod jurysdykcji tej ustawy zosta y wy czone kwestie dotycz ce genomu cz owieka i zagadnienie dotycz ce w asno ci intelektualnej [Ustawa 2001]. Wprowadzanie do rodowiska i obrotu handlowego organizmów genetycznie modyfikowanych i produktów, w tym ywno ciowych, transgenicznych wywo uje kontrowersje pomi dzy zwolennikami i przeciwnikami GMO. Jednak e stanowisko rz du z 18.11.2008 dotycz ce organizmów genetycznie modyfikowanych wydaje si jednostronnie zbyt daleko id ce i zaj te pod naciskiem tej cz ci opinii publicznej, która jest przeciwna GMO [Rozporz dzenie Parlamentu 1997]. Rz d opowiada si za prowadzeniem prac nad zamkni tym u yciem GMO, ale jednocze nie podkre la d enie do uzyskania przez Polsk statusu kraju wolnego od GMO, za zakazem wprowadzania do obrotu GMO ( ywno, pasze lub inne produkty) oraz uprawy ro lin genetycznie modyfikowanych. Jednocze nie rz d potwierdza wol respektowania przepisów unijnych w zakresie GMO jako nadrz dnych ponad ustaleniami krajowymi, zaznaczaj c, e na forum Unii Europejskiej b dzie wyra a negatywne stanowisko, g osuj c przeciw wprowadzeniu do obrotu z mo liwo ci uprawy nowych ro lin genetycznie modyfikowanych. Reperkusje zasady Polska wolna od GMO s najlepiej widoczne na przyk adzie katastrofalnego wp ywu ewentualnego zakazu u ycia ro lin genetycznie modyfikowanych w produkcji pasz, który mia wej w ycie 12.08.2008, na hodowl drobiu, trzody chlewnej i byd a. Podstawowym sk adnikiem pasz przemys owych jest ruta sojowa importowana z trzech krajów: Argentyny, Brazylii i USA. W USA i Argentynie ca o upraw soi, a w Brazylii wi kszo stanowi odmiany genetycznie modyfikowane. W konsekwencji 95% wiatowego eksportu ruty sojowej i nasion soi stanowi produkty GMO. Polska importuje rocznie 2 mln ton soi, przede wszystkim z Argentyny (90%), a wi c prawie w ca o ci wykorzystujemy rut sojow GMO. A zatem realizuj c zasad Polska wolna od GMO nale a oby zaimportowa 2 mln ton ruty sojowej non-gmo, o 20% dro szej i trudno dost pnej na rynkach wiatowych. W tym stanie rzeczy nieuchronny jest wzrost popytu na rut sojow woln od GMO, co spowoduje, zgodnie z prawami rynku, wzrost cen pasz, ich niedobór i w konsekwencji drastyczny wzrost cen mi sa i jego przetworów oraz import ta szego mi sa z krajów UE wyprodukowanego na bazie pasz z GMO. wiadomo gro cych skutków zakazu stosowania pasz GMO spowodowa a wprowadzenie 5-letniego moratorium do 12.08.2012 r., zezwalaj cego na u ywanie ro lin genetycznie modyfikowanych do produkcji pasz. ZNAKOWANIE YWNO CI Organizacje ekologiczne na czele z Greenpeace, prowadz szeroko zakrojon kampani pod has em STOP GMO, przeciw wprowadzaniu go do rodowiska i obrotu handlowego. Wydaje si, e wyj ciem z ustawicznego konfliktu pomi dzy zwolennikami i przeciwnikami, jest prowadzenie akcji informacyjnej, w tym czytelne znakowanie wyrobów zawieraj cych GMO. W USA nie ma obowi zku znakowania genetycznie modyfikowanej ywno ci, ale niektórzy producenci robi to celowo, poniewa jest grupa konsumentów poszukuj ca na pó kach sklepowych w a nie takich produktów. Grupa ta jest s usznie przekonana, e wyroby zawieraj ce GMO s bezpieczniejsze od ywno ci konwencjonalnej, poniewa zawieraj mniej chemicznych zanieczyszcze, s gruntownie przetestowane i przebadane pod wzgl dem ewentualnej szkodliwo ci dla Biotechnologia 8(4) 2009

10 M. Kramarz, K. Kramarz zdrowia. Amerykanie od lat konsumuj zmodyfikowane genetycznie pomidory, soj, ziemniaki i kukurydz. Argentyna jest przyk adem kraju, który, ze wzgl dów ekonomicznych, wdra a produkcj GMO i wprowadza do rodowiska (tylko w 1997 r. dokonano 80 komercyjnych wprowadze GMO do rodowiska). W Unii Europejskiej jest nakaz odpowiedniego oznakowania produktów zawieraj cych obce geny, które zosta y wprowadzone do ro liny w celu jej ulepszenia. Je li za produkty bia kowe wprowadzonych genów zosta y wyeliminowane w czasie obróbki przemys owej i nie s bezpo rednio obecne w sprzedawanym produkcie, nie ma konieczno ci znakowania go. Na przyk ad nie znakuje si cukru otrzymanego z modyfikowanych genetycznie buraków cukrowych, oleju uzyskanego z rzepaku genetycznie modyfikowanego, ale trzeba znakowa soj, kukurydz oraz wszelkie ich przetwory [Rozporz dzenie 1997, 1998, 2000]. Polska ustawa z 11.05.2001 dostosowana do przepisów rozporz dzenia Parlamentu Europejskiego i Rady nr 258/97 okre la jako now ywno (novel food): substancje i mieszaniny zawieraj ce lub sk adaj ce si z genetycznie zmodyfikowanych organizmów. Nowa ywo, która zawiera GMO, powinna by dodatkowo oznakowana na etykietach w nast puj cy sposób: produkt ten zawiera organizmy genetycznie modyfikowane lub w przypadku gdy sk adniki ywno- ci genetycznie zmodyfikowanej zawieraj bia ko lub DNA z organizmów genetycznie zmodyfikowanych powinna by umieszczona przy tym sk adniku informacja genetycznie zmodyfikowana. Obowi zek znakowania ywno ci nie dotyczy takiej, która zawiera mniej ni 1% GMO lub produktów uzyskanych z GMO [Ustawa z 2001]. PODSUMOWANIE Podczas gdy wiat z pocz tkiem XXI w. zmierza w kierunku rozwoju dziedziny nauki jak jest biotechnologia, akcentuj c potrzeb komercjalizacji prac tak e w zakresie GMO, w Polsce prowadzona jest kampania przeciwko ka dej próbie wprowadzania GMO zarówno do rodowiska, czy do obrotu handlowego. Nie ma znaczenia fakt, e od wielu lat kupujemy produkty GMO albo zawieraj ce sk adniki genetycznie modyfikowanej ywno ci (pomidory, soja, kukurydza, izolaty bia kowe z soi w produktach mi snych). Pomijaj c stanowisko o rodków opiniuj cych takich jak PAN, rodowiska wy szych uczelni i wydzia ów specjalizuj cych si w badaniach w zakresie biotechnologii, biologii, hodowli ro lin, zwierz t, chemii i technologii ywno ci (w tym pasz), w adze przyj y pod naciskiem niekompetentnych zrzesze oraz koalicji, populistyczne has o dla swoich poczyna Polska wolna od GMO [Ramowe stanowisko 2008]. Pomimo przewidywalnych i wymiernych korzy ci p yn cych z modyfikowania genomu organizmów, wyst puj liczne kontrowersje rozpowszechniane przez sceptyków i przeciwników ingerowania w informacj genetyczn organizmów przez cz owieka. Spektakularne akcje prowadzone przez cz onków Greenpeace i innych organizacji Anty-GMO maj wzbudza publiczn niech i brak akceptacji w stosunku do produktów opatrzonych oznaczeniem modyfikowane genetycznie. Do powszechne sta o si zjawisko polegaj ce na wywo ywaniu w ród spo ecze stwa europejskiego l ku przed produktami biotechnologicznymi, chocia nie ma adnych dowodów, poza pojedynczymi przypadkami, uczule na bia ko. Geny wprowadzone do ro lin s w ca o ci trawione przez nasz organizm, podobnie jak kwasy nukleinowe z tradycyjnych materia ów ro linnych. Nie ma zatem mo liwo ci wbudowania do organizmu ludzkiego obcych genów konsumowanych z ywno ci transgeniczn. Istniej natomiast zasadnicze kontrargumenty opu- Acta Sci. Pol.

Naukowe, ekonomiczne i spo eczno-prawne uwarunkowania 11 blikowane na przyk ad we wrze niu 2008 przez Wspólnotowe Centrum Badawcze (JRC) wykazuj ce, e nie ma adnych przes anek o szkodliwo ci ywno ci modyfikowanej genetycznie dla zdrowia ludzi i zwierz t. Pomimo prowadzonych bada w Polsce w zakresie GMO i rokuj cych sukces wyników tych poszukiwa, nie ma w perspektywie mo liwo ci ich komercjalizacji, w warunkach oficjalnego obowi zywania has a Polska wolna od GMO. PI MIENNICTWO Benson A., 2009. Great Lives from History: Inventors and Inventions, Vol. 1 Salem Press. Berg J., Tymoczko J., Stryer L., 2007. Biochemia. PWN. Beyer P., Al-Babili S., Ye X., Lucca P., Schaub P., Welsch R., Potrykus I., 2002. Golden rice: Introducing the ß-Carotene biosynthesis pathway into rice endosperm by genetic engineering to defeat vitamin A deficiency. Journal of Nutrition. Chakrabarta A., 1972. Microorganisms having multiple compatible degradative energy-generating plasmids and preparation thereof, Patent US nr 4259 444. Darrow G., 1966., The Strawberry: History, Breeding and Physiology. New York. de la Riva G., González-Cabrera J., Vázquez-Padrón R., Ayra-Pardo C., 1998. Agrobacterium tumefaciens: a natural tool for plant transformation. Electronic Journal of Biotechnology. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 18 z dnia 12.03.2001 o zamierzonym uwolnieniu do rodowiska genetycznie zmodyfikowanych organizmów i uchylaj ca dyrektyw Rady nr 220/90. Dziennik Urz dowy L, nr 106. How Bacillus thuringiensis has evolved specific toxins to colonize the insect world 2000. http://npic.orst.edu/factsheets/btgen.pdf Keen H., Glynne A., Pickup J., 1980. Human insulin produced by recombinant DNA technology: safety and hypoglycaemic potency in healthy men, Lancet. Kramer M., Redenbaugh K., 1994. Commercialization of a tomato with an antisense polygalacturonase gene: The FLAVR SAVR tomato story, Euphytica. Kwapich E., Twardowski T., 2003. Biotechnologia a prawo. Agencja Edytor. Martineau B., Summerfelt K., Adams D., DeVerna J., 1995. Production of High Solids Tomatoes Through Molecular Modification of Levels of the Plant Growth, Regulator Cytokinin Bio/Technology. Ramowe stanowisko Rz du RP dotycz ce organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO). Dokument przyj ty przez Rad Ministrów w dniu 18.11.2008., 1 9. Rozporz dzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 258 z dnia 27.01.1997 dotycz ce nowej ywno ci (novel foods) i nowych sk adników ywno ci. Dziennik Urz dowy L., nr 43. Rozporz dzenie Rady nr 1139 z 26.05.1998 w sprawie obowi zkowego umieszczania na etykietach niektórych artyku ów spo ywczych wyprodukowanych z genetycznie zmodyfikowanych organizmów. Dziennik Urz dowy L., nr 159 i ze zmian nr 6 z roku 2000. Rozporz dzenie Komisji nr 50 z 10.01.2000 w sprawie etykietowania artyku ów spo ywczych zawieraj cych dodatki i aromaty, które zosta y genetycznie zmodyfikowane lub zosta y wyprodukowane z genetycznie zmodyfikowanych organizmów. Dziennik Urz dowy nr 6. Twardowska A., Twardowski T., ywno pochodz ca z genetycznie modyfikowanych organizmów ywno transgeniczna. Wynalazczo i Ochrona W asno ci Intelektualnej. Zbiór referatów z seminarium Rzeczników Patentowych Szkó Wy szych, Cedzyna 16 20.09.1997, Z. 17. 145 164. Ustawa z 22.06.2001 o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Dziennik Ustaw nr 76. poz. 811. Ustawa z 11.05.2001 o warunkach zdrowotnych ywno ci i ywienia. Dziennik Ustaw nr 63. poz. 634. Biotechnologia 8(4) 2009

12 M. Kramarz, K. Kramarz THE SCIENTIFIC, ECONOMIC AND SOCIALLY-LEGAL PRODUCTION AND SALE CONDITIONS OF GENETICALLY MODIFIED FOOD IN POLAND Abstract. The problem of introduction genetically modified organisms GMO into biotope and market in Poland, European community and in the other countries of the world was discussed. Then the advantages from the application of GMO in the production of foods and medicines were shown. The meaning of food s marking for elimination consumer s prejudices against this products was emphasized. The social consciousness state of the genetically modified organisms was evaluated and the official standpoint to the question of GMO of government in Poland was presented. Key words: genetically modified organisms, GMO, genetically modified foods, transgenetic foods, novel foods Zaakceptowano do druku Accepted for print: 15.12.2009 Do cytowania For citation: Kramarz M., Kramarz K., 2009. Naukowe, ekonomiczne i spo eczno-prawne uwarunkowania produkcji i sprzeda y ywno ci genetycznie modyfikowanej w Polsce. Acta Sci. Pol. Biotechnol. 8(4), 5 12. Acta Sci. Pol.