GMO stan prawny w Polsce

Transkrypt

1 GMO stan prawny w Polsce W ostatnim czasie wiele słyszy się o GMO i jego skutkach. W mediach krążą często niesprawdzone informacje,które nasilają obawy społeczeństwa. Niestety mało ludzi wie, co to właściwie jest to GMO, a tym bardziej zna obecną sytuację prawną w Polsce. Na wstępie wyjaśnię podstawowe terminy związane z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi, by omówione akty prawne były bardziej zrozumiałe. Według ustawy z 22 czerwca 2001 roku organizm genetycznie zmodyfikowany (GMO) to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji. Mówiąc krótko jest to organizm (np. roślinny, zwierzęcy czy bakterii), do genomu którego celowo wprowadzono fragment DNA będący konstrukcją genową warunkującą nabycie nowej cechy. Chodzi o to, aby udoskonalić jego cechy jakościowe czy agrotechniczne, czyli np. zwiększyć odporność modyfikowanego gatunku na trudne warunki środowiskowe, szkodniki, herbicydy, zmniejszyć wymagania glebowe czy też np. skrócić okres wegetacji. Możliwości jest dużo. Produktem GMO jestzarówno organizm genetycznie zmodyfikowany, jak i wyrób składający się lub zawierający GMO, ich fragmenty lub ich kombinację, który został wprowadzony do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub wywożony za granicę. Żywność i pasza genetycznie zmodyfikowana także może składać się, zawierać lub być wytworzona z GMO. Natomiast przez pojęcie zamkniętego użycia GMO rozumie się działanie polegające na modyfikacji genetycznej organizmów oraz procedury, według których organizmy genetycznie modyfikowane są hodowane, przechowywane, transportowane, niszczone, usuwane lub wykorzystywane w inny sposób, charakteryzujący się specjalnymi zabezpieczeniami niedopuszczającymi do kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska to działania polegające na zamierzonym wprowadzeniu GMO do środowiska, bez zabezpieczeń ograniczających rozprzestrzenianie, również mających na celu ograniczenie kontaktu ludzi i środowiska z GMO.

2 Różne typy GMO i skomplikowane sposoby ich technologicznego wykorzystania sprawiły, że zaczęły pojawiać się pytania na temat bezpieczeństwa i potencjalnego zagrożenia związanego z GMO dla zdrowia ludzi i środowiska. Dlatego też, wprowadzono regulacje prawne, których celem jest umożliwienie bezpiecznego stosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Na początku dotyczyły one jedynie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMM), później objęły one także genetycznie zmodyfikowane rośliny i zwierzęta. Ponadto, początkowo odnosiły się one do zamkniętego użycia GMO, obecnie regulują również kwestie zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, wprowadzenia go do obrotu oraz wykorzystania go jako żywność i pasze. Polskie regulacje prawne wynikają w dużej mierze z prawodawstwa międzynarodowego i prawodawstwa Unii Europejskiej, chociaż można w nich znaleźć liczne nieścisłości i brak zgodności z regulacjami unijnymi. Pierwszą na świecie regulacją prawną dotyczącą GMO była Konwencja o różnorodności biologicznej z Rio de Janeiro, która weszła w życie w 1993 r., a w 1995 r. została ratyfikowana przez Polskę. W 2003 r. zaczął obowiązywać Protokół kartageński, będący rozszerzeniem Konwencji. Natomiast aktualne prawodawstwo Unii Europejskiej opiera się na Dyrektywie 2009/41/WE, która wprowadza m.in. podział organizmów na cztery kategorie ze względu na zagrożenia, które mogą powodować oraz zobowiązuje kraje członkowskie do wskazania organów właściwych do podejmowania decyzji w kwestiach zamkniętego stosowania GMO. Jednak w polskiej ustawie z 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych zostały uwzględnione także Dyrektywy poprzedzające Dyrektywę 2009/41/WE. Następną ważną regulacją unijną jest Dyrektywa 2001/18/WE poruszająca kwestie zamierzonego uwolnienia i wprowadzania do obrotu GMO. Komisja Europejska rozważa jednak zmiany w prawie ze względu na to, że w ostatnich latach niektóre państwa członkowskie, w tym i Polska, przyjęły stanowisko polityczne, że chcą pozostać krajami wolnymi od upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 1829/2003 wprowadziło regulacje związane z obrotem żywności i paszy genetycznie zmodyfikowanej na terenie Unii Europejskiej. Natomiast Rozporządzenie 1830/2003 dotyczy etykietowania i śledzenia obiegu GMO oraz żywności i pasz uzyskanych z tych organizmów. Podstawowym i najważniejszym w Polsce aktem prawnym dotyczącym GMO jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych wraz z rozporządzeniami i nowelizacjami, która reguluje kwestie związane z zamkniętym użyciem GMO, zamierzonym uwalnianiem go do środowiska, w celach innych niż związanych z wprowadzaniem do obrotu, jak i wprowadzaniem do obrotu produktów GMO, wywozem ich za granicę i tranzytem, a także z organami administracji rządowej do spraw GMO. Nie odnosi się ona jednak do środków farmaceutycznych, żywności i pasz. Te kwestie regulowane są przez przepisy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz o przepisy o środkach farmaceutycznych i przepisy o paszach. Organem administracji rządowej właściwym do spraw GMO jest minister właściwy do spraw środowiska, który sprawuje nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów ustawy i jest odpowiedzialny m.in. za wydawanie zgód na zamknięte użycie GMO i zamierzone

3 uwolnienie GMO do środowiska, wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO i ich wywóz lub tranzyt, koordynację kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą oraz gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO. Natomiast sprawami rejestracji i nasiennictwa odmian roślin genetycznie zmodyfikowanych oraz wprowadzaniem do obrotu pasz genetycznie zmodyfikowanych zajmuje się Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a za wprowadzanie do obrotu żywności genetycznie zmodyfikowanej odpowiada Główny Inspektor Sanitarny. Kolejną regulacją prawną jest wzmianka dotycząca wprowadzania do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO, co z kolei wymaga uzyskania zezwolenia ministra właściwego do spraw środowiska, które wydawane jest na czas określony, ale nie dłuższy niż na 10 lat. Konsument musi być także poinformowany o tym, że dany produkt zawiera GMO, dlatego wprowadzono obowiązek znakowania żywności i pasz genetycznie modyfikowanych oraz ich składników i dodatków, z wyjątkiem produktów zawierających GMO w ilości nie przekraczającej 0,9% masy, chyba że obecność białka lub genu GMO jest zamierzona. Należy również pamiętać, że minister może tymczasowo zakazać lub ograniczyć obrót handlowy produktem GMO, jeżeli istnieje ryzyko, ze zagraża on zdrowiu ludzi lub środowisku. Istotną regulacją jest ustawa o nasiennictwie z 26 czerwca 2003 r., która wprowadzała zakaz obrotu materiałem siewnym odmian genetycznie zmodyfikowanych oraz wpisywania odmian roślin genetycznie modyfikowanych do Krajowego Rejestru Odmian. Do 2011 r. w Polsce panował zakaz handlu materiałem siewnym genetycznie modyfikowanym, ale taki zakaz nie obejmował już upraw GMO. Takie prawo nie chroniło polskiego rolnictwa przed GMO, ponieważ każdy mógł zakupić takie nasiona poza granicami kraju i wysiać je bez kontroli na swoim polu. Szacuje się, że na polskich ziemiach uprawiano wówczas prawdopodobnie co najmniej ha roślin genetycznie modyfikowanych. Okazało się także, że takie zakazy nie są zgodne z prawodawstwem unijnym, a Polsce grożą za to kary finansowe. 22 grudnia 2012 r. Prezydent RP podpisał ustawę o nasiennictwie z 9 listopada 2012 r., zezwalającą na rejestrację i obrót upraw genetycznie modyfikowanych na terenie kraju, czego wymagała Unia Europejska. Jednak 28 stycznia 2013 r. weszły w życie dwa Rozporządzenia z 2 stycznia 2013 r., które wprowadziły z kolei zakaz stosowania materiału siewnego genetycznie zmodyfikowanego: ziemniaka odmiany Amflora i kukurydzy MON 810, które są jedynymi dopuszczonymi do upraw roślinami genetycznie modyfikowanymi w Unii Europejskiej. Powodem wprowadzenia zakazów było prawdopodobne zagrożenie dla hodowców pszczół i rynku miodu, brak autoryzacji pyłku kukurydzy MON 810 zgodnej z przepisami unijnymi, a także aspekty bezpieczeństwa. Ponadto producent rolny, który wbrew zakazowi zastosował materiał siewny genetycznie zmodyfikowany, będzie ukarany grzywną w wysokości 200% wartości zastosowanego materiału siewnego i nakazem zniszczenia tej uprawy. W Polsce żywność i pasza zawierająca zarejestrowane w Unii Europejskiej GMO może

4 być importowana, ale nie można jej produkować i przetwarzać w kraju. Ustawa o paszach z 22 lipca 2006 r. wprowadza zakaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania pasz genetycznie zmodyfikowanych w żywieniu zwierząt, który miał obowiązywać od 1 stycznia 2013 r. Jednakże, zapis ten okazał się niezgodny z prawodawstwem Unii Europejskiej i ostatecznie został zawieszony przez prezydenta Bronisława Komorowskiego do 2017 r. m.in. ze względu na spodziewane negatywne konsekwencje ekonomiczne. Przesunięcie terminu wejścia w życie zakazu ma przyczynić się do utrzymania konkurencyjności sektora paszowego w Polsce wobec podmiotów na rynku unijnym oraz prawdopodobnie zapobiec wzrostowi cen żywności, w szczególności mięsa wieprzowego i drobiowego. W obecnej sytuacji taki zakaz byłby wg Rządu nieskuteczny, ponieważ w innych krajach członkowskich takich ograniczeń nie ma, a więc na polski rynek i tak trafiałaby importowana żywność wytwarzana w oparciu o pasze genetycznie modyfikowane. Ponadto należy zwrócić też uwagę na fakt, że w Polsce podstawowym źródłem białka paszowego jest śruta sojowa genetycznie modyfikowana, która pokrywa ponad 80% zapotrzebowania na białko paszowe. Poza tym zawartość białka w dawce pokarmowej wpływa na tempo wzrostu zwierząt, długość tuczu i wydajność, co rzutuje na efektywność produkcji zwierzęcej i opłacalność hodowli. Zablokowanie importu soi genetycznie modyfikowanej mogłoby więc stanowić istotny problem dla kraju ze względu na występujący poważny niedobór białka paszowego. Obecnie w Polsce nie ma możliwości zastąpienia soi genetycznie modyfikowanej w żywieniu zwierząt, ponieważ główni producenci i eksporterzy soi przeszli prawie całkowicie na uprawę soi genetycznie modyfikowanej, a zakaz stosowania mączek mięsno-kostnych spowodował powstanie niedoborów białka, które trzeba było zastąpić wysokobiałkowymi surowcami pochodzenia roślinnego. Ponadto możliwości zastąpienia pasz genetycznie modyfikowanych krajowymi zamiennikami są dość mocno ograniczone. Na terminowym wprowadzeniu zakazu straciliby więc zarówno rolnicy, jak i konsumenci. Podsumowując, w Polsce najważniejszą ustawą dotyczącą organizmów genetycznie modyfikowanych jest ustawa z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz także dwie inne istotne regulacje: ustawa z 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie i ustawa z 22 lipca 2006 r. o paszach. Do najważniejszych kwestii należy m.in. obecnie obowiązujący zakaz stosowania materiału siewnego genetycznie zmodyfikowanego, czyli ziemniaka odmiany Amflora i kukurydzy MON, za którego nie przestrzeganie grozi kara grzywny. Także zakaz wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania pasz genetycznie zmodyfikowanych w żywieniu zwierząt, który jednak został zawieszony do 2017 roku. Ponadto każdy produkt zawierający GMO musi być oznakowany. Niestety prawodawstwo polskie jest jeszcze nie do końca sprecyzowane i posiada wiele nieścisłości. Spis piśmiennictwa: Dz.U Nr 76, poz Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach

5 zmodyfikowanych. Dz. U. 2003, poz Ustawa z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie. Dz. U Nr 137, poz Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie. Dz.U Nr 144, poz Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach. Niemirowicz-Szczytt K. 2012: GMO w świetle najnowszych badań. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego ziemniaka odmiany Amflora. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego kukurydzy MON 810.