Emocjonalne aspekty zachowań żywieniowych

Stetkiewicz-Lewandowicz Probl Hig Epidemiol 2017, A i 98(2): wsp. 153-158 Emocjonalne aspekty zachowań żywieniowych 153 Emocjonalne aspekty zachowań żywieniowych Emotional aspects of eating behaviors Agnieszka Stetkiewicz-Lewandowicz 1/, Sylwia Wychowałek 2/, Tomasz Sobów 1/ 1/ Zakład Psychologii Lekarskiej, Katedra Nauk Humanistycznych, Uniwersytet Medyczny w Łodzi 2/ Mój Dietetyk w Łodzi Wprowadzenie. Spożywanie pożywienia pełni nie tylko rolę fizjologiczną, ale także psychologiczną i społeczną. Jedzenie emocjonalne, czyli stosowanie jedzenia jako mechanizmu redukującego napięcie, może prowadzić do zaburzenia prawidłowych nawyków żywieniowych i w konsekwencji wpływać na stan zdrowia. Cel. Ocena wpływu emocji na zachowania żywieniowe człowieka. W niniejszym badaniu zostały ocenione zachowania jednostki podczas wybranych stanów emocjonalnych, a także związana z tym kontrola jedzenia, jego ograniczenie lub przejadanie się pod wpływem emocji. Praca poruszyła także problem tłumienia emocji. Zanalizowano kontrolę lęku, przygnębienia oraz gniewu. Zobrazuje to fakt, czy masa ciała oraz płeć mają wpływ na tłumienie emocji. Materiały i metody. Badania przeprowadzono na grupie 166 studentów Uniwersytetu Łódzkiego na kierunku Ekonomia (n=90) i Socjologia (n=76). Ankietowanych podzielono pod względem płci oraz wskaźnika BMI. Badania zostały przeprowadzone przy pomocy ankiety personalnej oraz wystandaryzowanych narzędzi pomiaru: Skala Kontroli Emocji (CECS) i Kwestionariusz Three-Factor Eating Questionnaire (TFEQ-13). Wyniki. Analiza wyników wykazała, że mężczyźni mają większą tendencję do tłumienia emocji niż kobiety. Podobnie w przypadku kontroli gniewu i lęku, to mężczyźni wykazują większą tendencję do kontrolowania swoich emocji. Co więcej, osoby o niskim BMI charakteryzuje większy stopień tłumienia emocji niż osoby o prawidłowej lub wysokiej masie ciała. Okazuje się także, że kobiety częściej jedzą emocjonalnie niż mężczyźni oraz wykazują większą tendencję do kontrolowania procesu jedzenia. Badania pokazały też, że osoby o wyższym BMI mniej kontrolują proces jedzenia niż osoby o prawidłowym i niskim BMI. Natomiast badani o niskim BMI mniej ograniczają jedzenie. W badaniu wykazano ponadto, że studenci Socjologii tłumią swoje emocje w mniejszym stopniu niż studenci Ekonomii. Wnioski. Wyniki badania obrazują, że emocje mogą być czynnikiem wpływającym na wybory żywieniowe. Prawidłowe rozpoznanie i regulacja emocji pomaga w kontroli masy ciała oraz procesie dietoterapii. Introduction. Food consumption fulfils not only a physiological but also a psychological and sociological role in people s life. Emotional eating, i.e. eating to reduce stress can lead to disorders of normal eating behaviors and influence health status. Aim. To evaluate the influence of emotions on eating behaviors. The study assessed individual behaviors during selected emotional states, as well as Cognitive Restraint of Eating, Uncontrolled Eating and Emotional Eating. The depression, anger and anxiety control was analyzed to determine whether body mass and gender influenced emotional suppression. Material & Method. The study included 166 students of the University in Lodz from the field of Economy (n=90) and Sociology (n=76). The results were analyzed according to gender and BMI. The research methods were: the Cortlaud Emotional Control Scale by Maggie Watson and Steven Greer (CECS) and the Polish version of Three-Factor Eating Questionnaire (TFEQ-13). Results. In the study group the men had a stronger tendency to suppress emotions than the women. Similarly in the case of anger and fear control the men manifested greater tendency to control their emotions. Moreover, the students with low BMI suppressed emotions more often than the students with regular or high BMI. The women turned out to eat emotionally more often than the men and showed a higher tendency to control the eating process. The persons with higher BMI controlled eating less often than those with normal or low BMI. The subjects with low BMI restrained food less often. According to the field of study the Sociology students suppressed emotions less often than the Economy students. Conclusion. The results of this study illustrate that emotions can be an important factor influencing eating choices. Correct recognition and regulation of emotions can help in body mass control and diet therapy. Key words: emotional eating, eating behaviors, diet, emotions, BMI Słowa kluczowe: jedzenie emocjonalne, zachowania żywieniowe, dieta, emocje, BMI Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 153-158 www.phie.pl Nadesłano: 17.01.2017 Zakwalifikowano do druku: 10.04.2017 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Agnieszka Stetkiewicz-Lewandowicz Zakład Psychologii Lekarskiej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi ul. Sterlinga 5, 90-425 Łódź tel. 504 90 73 81, e-mail: agnieszka.stetkiewicz@umed.lodz.pl Wprowadzenie Zachowania żywieniowe determinowane są przez wiele czynników począwszy od klimatycznych, społeczno-kulturowych, religijnych aż po indywidualne preferencje czy nawyki [1]. Już od najmłodszych lat życia jednostka nabywa specyficznych zachowań związanych z konsumpcją żywności [2]. Jedzenie zaczyna pełnić w życiu człowieka wiele funkcji, także

154 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 153-158 związanych ze sferą psychologiczną [3]. Dzieci uczą się, że jedzenie, a szczególnie słodycze są świetną nagrodą lub pocieszeniem. Utrwalenie tych myśli może sprawić, że osoby dorosłe zaczynają stosować jedzenie jako reduktor napięcia [4]. Uczucie dyskomfortu lub problem nie jest rozwiązywany w sposób adekwatny do sytuacji, tylko za pomocą żywności [5]. Jedzenie ma zastąpić potrzebę miłości czy zredukować nudę. Złość, smutek, strach, szczęście czy samotność mogą zmieniać dotychczasowe zachowania żywieniowe i odmiennie ukierunkować wybory danej osoby w sferze jedzenia [6]. Brak umiejętności kontroli swoich emocji oraz stresu może negatywnie wpływać na jednostkę. Próba redukcji napięcia poprzez jedzenie skutkuje często nadwagą, a nawet otyłością [7]. Jedzenie emocjonalne wiąże się ze zwiększonym spożyciem żywności pod wpływem emocji [8]. Jednostka pod wpływem silnych emocji zarówno pozytywnych jak i negatywnych może zmniejszać kontrolę nad ilością jedzenia. Brak ograniczeń w ilości konsumowanej żywności prowadzi do zaburzenia prawidłowych nawyków żywieniowych, co może negatywnie wpływać na stan zdrowia danej osoby [9]. Cel Ocena wpływu emocji na zachowania żywieniowe. Dokonano oceny tłumienia emocji pod kątem kierunku studiów, płci oraz BMI badanych. Biorąc pod uwagę te same zmienne zanalizowano również zachowania żywieniowe: ograniczania jedzenia, brak kontroli nad jedzeniem, jedzenie emocjonalne. Materiały i metody Badanie zostało przeprowadzone wśród studentów I, II i III roku studiów I stopnia (licencjackich) Wydziału Ekonomiczno-Socjologicznego Uniwersytetu Łódzkiego na kierunkach Ekonomia i Socjologia. Badana grupa obejmowała 166 osób 76 studentów Socjologii oraz 90 studentów Ekonomii. Wśród ankietowanych na kierunku Socjologia było 49 kobiet (64,5%) i 27 (35,5%) mężczyzn, na Ekonomii 65 kobiet (72,2%) i 25 (27,8%) mężczyzn. Duże zróżnicowanie pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn wynika z feminizacji danych kierunków studiów. Badanie przeprowadzono wśród grupy studentów obecnych w dniu badania na uczelni. Udział w badaniu był całkowicie anonimowy i dobrowolny. Każdy uczestnik otrzymał informacje na temat przeprowadzanej ankiety oraz miał możliwość zadawania pytań. Badani zostali poinformowani o celu przeprowadzania ankiety oraz o charakterze badań. Uczestnicy dobrowolnie zgodzili się na udział w badaniu i w związku z tym w każdej chwili mogli zrezygnować z uczestnictwa w badaniu bez podania powodu i bez jakichkolwiek konsekwencji. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym w Łodzi (numer zgody RNN/89/15/KE/M z dnia 21.04.2015 r.). Ankietowanych podzielono biorąc również pod uwagę BMI (kg/m 2 ), który został obliczony dzięki podanym przez badanych informacjom dotyczącym masy i wysokości ciała. Wyniki zinterpretowano zgodnie z poniższymi przedziałami: <18,5 niedowaga, 18,5-24,9 prawidłowa masa ciała i 25,0 nadmiar masy ciała. W badanej grupie stwierdzono, że wśród Socjologów płci żeńskiej niedowagę miało 8,2% ankietowanych, prawidłową masę ciała 79,6%, nadmierną masę ciała 12,2%. Wśród mężczyzn niedowaga występowała u 3,7%, prawidłowa masa ciała u 66,7%, a nadmiar 29,6%. Wśród kobiet studiujących Ekonomię stwierdzono 13,9% osób z niedowagą, 69,2% osób z prawidłową masą ciała oraz 16,9% z wysokim współczynnikiem BMI. W przypadku mężczyzn zaobserwowano, że 4,0% ma niedowagę, 80,0% masę ciała w normie, a u 16,0% zdiagnozowano nadmiar masy ciała. Wiek ankietowanych wynosi od 19 do 26 lat. Badania zostały przeprowadzone przy pomocy ankiety personalnej oraz wystandaryzowanych narzędzi pomiaru: 1. Skali Kontroli Emocji (CECS Cortlaud Emotional Control Scale) autorstwa Maggie Watson oraz Stevena Greer w polskiej adaptacji Zygfryda Juczyńskiego i 2. kwestionariusza Three-Factor Eating Questionnaire (TFEQ-13). Ankieta personalna zawiera podstawowe pytania o płeć, datę urodzenia, masę i wysokość ciała badanych. Obejmowała także informacje z zakresu kierunku i roku studiów. Skala Kontroli Emocji zawiera 21 stwierdzeń skupiających się na trzech podstawowych emocjach, tzn. gniew, lęk i depresja. Skala obejmuje 3 podskale po 7 stwierdzeń. Użyte w niej twierdzenia pozwalają określić formy tłumienia emocji. Skala ta jest przeznaczona dla osób dorosłych i pozwala określić subiektywną kontrolę gniewu, lęku i depresji. Ankietowany ma za zadanie zakreślić częstotliwość wystąpienia sugerowanego sposobu wyrażania swoich emocji na skali: prawie nigdy 1, czasami 2, często 3, prawie zawsze 4. Uzyskane wyniki należy sumować oddzielnie dla każdej podskal, uzyskując przy tym wynik od 7 do 28 punktów. Następnie dodając wyniki wszystkich podskal otrzymuje się ogólny wskaźnik kontroli emocji, który mówi o subiektywnym przekonaniu osoby badanej, co do umiejętności kontroli emocji w czasie wystąpienia negatywnych emocji. Ogólny wskaźnik wynosi od 21 do 84 punktów. Przedział 14-21 punktów stanowi w przybliżeniu środkowy przedział kontinuum tłumienia. Im wynik jest wyższy, tym uznaje się, że osoba bardziej tłumi negatywne emocje [10].

Stetkiewicz-Lewandowicz A i wsp. Emocjonalne aspekty zachowań żywieniowych 155 Kwestionariusz TFEQ-13 składa się z 13 pytań, na który składają się 3 podskale. 5 pytań dotyczy ograniczenia jedzenia, 5 pytań braku kontroli nad jedzeniem, a 3 pytania są związane bezpośrednio z jedzeniem pod wpływem emocji. Kwestionariusz zawiera wystandaryzowane odpowiedz na 4-stopniowej skali od 0 do 3. Ankietowany zaznacza przy każdym zdaniu najbardziej określające go stwierdzenie: zdecydowanie tak, raczej tak, raczej nie, zdecydowanie nie. Wartości wyliczane są oddzielnie dla każdej podskali. Im uzyskany wynik jest wyższy tym nasilenie ograniczenia jedzenia, braku kontroli nad jedzeniem lub jedzenia pod wpływem emocji jest większe [11]. Dokonano analizy wyników zebranych ankiet na postawie utworzonej uprzednio bazy danych. Następnie przeprowadzono analizę istotności wyników. W przypadku zmiennych o rozkładzie normalnym stosowano test t-studenta oraz analizę wariancji (ANOVA). Alternatywnie stosowano testy nieparametryczne: test U Manna-Whitneya. Wszystkie obliczenia przeprowadzono za pomocą pakietów statystycznych Statistica i SPSS. Wyniki Analiza wyników Skali Kontroli Emocji wykazała, że badani na kierunku Ekonomia są bardziej skłonni do kontrolowania swoich emocji niż na kierunku Socjologia wskaźnik ogólny wyniósł 52,92 dla ekonomistów i 49,12 dla socjologów. Podobne wyniki występują w poszczególnych podskalach, gdzie okazuje się, że wyższy wskaźnik kontroli gniewu (Ekonomia 17,00, Socjologia 15,18) i depresji (Ekonomia 18,10, Socjologia 16,59) występuje u badanej grupy na kierunku Ekonomia. Takich zależności nie zauważono dla kontroli lęku (tab. I). Biorąc pod uwagę płeć i kierunek studiów analiza wyników wykazała, że w obu badanych grupach wyższy wskaźnik ogólny kontroli emocji występuje u mężczyzn niż u kobiet (Ekonomia: mężczyźni 55,4, a kobiety 51,97; Socjologia: mężczyźni 53,13, a kobiety 46,9). W przypadku badanych na kierunku Socjologia wynik ten jest istotny statystycznie. Podobnie w przypadku kontroli gniewu i lęku, to mężczyźni na obu kierunkach wykazują większą tendencję do kontrolowania swoich emocji; wyniki te okazały są istotne statystycznie. W zakresie kontroli depresji jedynie tylko w grupie ekonomistów, to kobiety miały większą tendencję do kontroli depresji niż mężczyźni; podobnych zależności brak w przypadku osób na kierunku Socjologia (tab. I). W grupie studentów Ekonomii zaobserwowano większą kontrolę gniewu u osób z niedoborem masy ciała niż osób z prawidłową lub nadmiarem masy ciała (niedobór 18,00; prawidłowa 17,37; nadmiar 14,73). Jednocześnie można zaobserwować, że osoby z niskim BMI na obu kierunkach mają większą tendencję do kontroli swoich emocji niż osoby z prawidłową lub nadmierną masą ciała. Analiza kwestionariusza TFEQ-13 wykazała, że kobiety niezależnie od kierunku studiów, wykazują większą skłonność do braku kontroli nad jedzeniem niż mężczyźni. Kobiety również mają większą tendencję do jedzenia pod wpływem emocji w porównaniu do mężczyzn na obu kierunkach studiów. Analiza wykazała, że jedzenie emocjonalne w grupie kobiet na kierunku Ekonomia wskazuje na wyniki istotne statystycznie. Badania wskazują, że osoby z niedoborem masy ciała mają mniejszą tendencję do ograniczania jedzenia niż badani z prawidłową lub nadmierną masą ciała na obu kierunkach studiów. Również osoby z nadmierną masą ciała częściej nie mają kontroli nad jedzeniem niż osoby z niedowagą lub masą ciała w normie i wyniki te w przypadku studentów Ekonomii są istotne statystycznie (tab. II). Tabela I. Wyniki BMI, Skali Kontroli Emocji i TFEQ-13 w badanej grupie oraz z podziałem na kierunek studiów (M±SD) Table I. Results of BMI, CESC and TFEQ-13 in study group and division into fields of study (M±SD) Zmienna /Variables Kobiety /Women n=49 Socjologia /Sociology Mężczyźni /Men n=27 Ogółem /Total n=76 p Kobiety /Women n=65 Ekonomia /Economy Mężczyźni /Men n=25 Ogółem /Total n=90 p Ogółem /Total BMI 22,93±3,63 21,54±2,82 22,55±3,40 0,034 21,96±3,64 23,61±3,07 22,42±3,55 0,492 22,47±3,49 CECS TFEQ-13 kontrola gniewu /anger control kontrola depresji /depression control kontrola lęku /anxiety control 14,4±4,43 17,26±3,82 15,18±4,47 0,003 16,88±5,62 17,32±5,42 17,00±5,54 0,675 16,17±5,14 16,47±4,62 16,81±3,47 16,59±4,22 0,969 18,54±5,39 16,96±4,62 18,10±5,21 0,211 17,35±4,80 16,39±4,49 19,07±3,43 17,34±4,32 0,007 16,55±5,78 21,12±4,40 17,82±5,79 0,006 17,60±5,10 ogółem /total 46,90±10,70 53,13±6,83 49,12±9,92 0,030 51,97±14,09 55,40±11,35 52,92±13,41 0,181 51,17±5,15 ograniczanie jedzenia /food restriction 5,98±2,99 7,00±3,00 6,34±3,01 0,095 6,58±3,10 6,84±2,98 6,66±3,05 0,967 6,53±3,02 brak kontroli /no control 6,69±3,68 5,41±3,73 6,24±3,73 0,169 7,88±3,19 5,68±4,26 7,27±3,63 0,052 6,81±3,67 jedzenie emocjonalne /emotional eating 3,10±1,95 2,59±2,36 2,92±2,10 0,143 4,20±2,49 1,72±1,46 3,51±2,51 0,000 3,24±2,34

156 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 153-158 Tabela II. Wyniki kwestionariusza TFEQ-13 wg BMI i kierunku studiów (M±SD) Table II. Results of TFEQ-13 according to BMI and field of study (M±SD) BMI (kg/m 2 ) Ograniczanie jedzenia /Food restriction Brak kontroli nad jedzeniem /No control over food Jedzenie emocjonalne /Emotional eating Socjologia /Sociology Ekonomia /Economy Socjologia /Sociology Ekonomia /Economy Socjologia /Sociology Ekonomia /Economy <18,5 5,40±1,95 4,80±3,19 3,20±4,32 6,60±2,88 3,20±2,39 3,30±2,67 18,5-24,9 6,42±3,22 6,95±2,97 6,28±3,85 7,25±3,91 2,84±1,96 3,35±2,63 25,0 6,36±2,47 6,60±3,09 7,14±2,48 7,80±2,86 3,14±2,66 4,33±1,72 Dyskusja Wyniki uzyskane w badaniu własnym wskazują, że emocje odgrywają istotną rolę w życiu człowieka. Szczególnie kobiety są podatne na zwiększone spożycie żywności pod wpływem emocji. Mężczyźni natomiast częściej tłumią swoje emocje, szczególnie gniew i lęk. Rezultaty naszych badań znajdują odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu badania wśród polskich nastolatków [11, 12]. W naszych badaniach niskiemu wskaźnikowi BMI towarzyszył wyższy stopień tłumienia uczuć oraz brak ograniczania jedzenia. Wraz ze wzrostem BMI, zmniejszała się tendencja do kontrolowania procesu jedzenia. Podobne wyniki uzyskano zarówno w badaniach polskich [11], jak i meksykańskich [13]. Wyniki badań wskazują, że studenci Socjologii są bardziej skłonni do wyrażania swoich emocji niż badani na kierunku Ekonomia, choć na obu kierunkach mężczyźni charakteryzowali się wyższym tłumieniem emocji niż kobiety. Ten fakt potwierdzają liczne badania [21], zarówno w grupach osób zdrowych [20], jak i chorych [22]. W analizie dostępnej literatury przedmiotu zostały również poruszone zagadnienia jakości pożywienia [15] i wpływu wieku na zachowania żywieniowe [14] oraz związku wybranych stanów emocjonalnych z zachowaniami żywieniowymi [24]. Potwierdzenie naszych wyników, dotyczące różnic w zakresie jedzenia emocjonalnego u kobiet i mężczyzn, widoczne jest w rezultatach badania przeprowadzonego przez Drozdowską w grupie 114 uczniów szkół gimnazjalnych w wieku 13-14 lat przy użyciu kwestionariusza TFEQ-13. Wyższe wskaźniki jedzenia emocjonalnego, ograniczenia jedzenia i braku kontroli nad jedzeniem notowane były u dziewczynek niż u chłopców, co wskazuje na częstsze występowanie tego typu zachowań w grupie dziewcząt [12]. Powyższe wyniki oraz zależność między jedzeniem emocjonalnym a BMI, widoczne są również w badaniach polskich przeprowadzonych wśród 555 dzieci w wieku 13 lat przy użyciu kwestionariusza TFEQ-13. W danej grupie 4,1% to osoby z niedoborem masy ciała, 81,9% dzieci z masą ciała w normie, a 8,6% dzieci miało nadwagę i 5,4% było otyłych. Wyniki badania wskazują, że we wszystkich podskalach kwestionariusza wskaźniki były wyższe dla dziewcząt niż dla chłopców. Co więcej w skali ograniczenia jedzenia wyniki były istotne statystycznie. Oznaczono także, że podskala ograniczenia jedzenia korelowała ze współczynnikiem BMI [11]. Również badanie dzieci i młodzieży w Meksyku przeprowadzone przy użyciu TFEQ-R18 analizujące związek BMI z ograniczaniem jedzenia, jedzeniem emocjonalnym i kontrolą nad spożywaną żywnością wykazało, że dzieci ograniczające jedzenie były 3 razy bardziej narażone na wystąpienie otyłości brzusznej. Co więcej uczniowie z nadwagą lub otyłością częściej nie kontrolowali jedzenia. Zaobserwowano także wpływ płci na wskaźnik jedzenia emocjonalnego i braku kontroli nad procesem jedzenia [13]. W badaniu niemieckim obejmującym ponad 3000 uczestników w wieku 40-79 lat przy użyciu kwestionariusza TFEQ potwierdzono zależność czynnika płci na jedzenie emocjonalne. Wykazano również, że osoby starsze mają większą kontrolę nad jedzeniem i mają większą skłonność do ograniczania jedzenia niż osoby młodsze. W cytowanym badaniu 45,1% mężczyzn i 69,9% kobiet określiło, że ma problemy żywieniowe, gdzie jako główny kłopot przedstawiano u obu płci w 38,6% nadmierną ochotę na słodycze. Jedzenie w odpowiedzi na emocje i stres było najczęściej zgłaszane u osób młodych [14]. Niestety efekt wpływu wieku na kontrolę jedzenia nie jest widoczny w naszych badaniach, gdyż wiek badanych był zbliżony. Powyższe wyniki badań zdają się potwierdzać hipotezę, że dla kobiet już od najmłodszych lat jedzenie ma inne znaczenia niż dla mężczyzn. Oprócz funkcji fizjologicznych czy społecznych, spożywanie pożywienia ma również wymiar psychologiczny, szczególnie w aspekcie regulacji stanów emocjonalnych (spożywanie jedzenia w momentach smutku, radości czy nudy), ważną rolę spełnia tu również przekaz kulturowy a zwłaszcza medialny konieczność kontroli spożywanego jedzenia i w konsekwencji kontrola nad swoim ciałem jego masą i wymiarami. Badania przeprowadzone wśród populacji francuskiej pokazały nie tylko wpływ BMI na ilość spożywanego pożywienia, ale i na jego jakość. Dziewczęta, które miały wyższe wyniki w skali ograniczania jedzenia, w rezultacie spożywały także mniej kalorii w ciągu dnia. W przypadku dorosłych mężczyzn spożycie żywności rosło wraz z brakiem kontroli nad jedzeniem. Wyższy wskaźnik ograniczenia jedzenia koreluje ze spożyciem warzyw oraz wykazuje negatywną korelację z konsumpcją fast-foodów i słodyczy.

Stetkiewicz-Lewandowicz A i wsp. Emocjonalne aspekty zachowań żywieniowych 157 Wysokokaloryczne jedzenie koreluje dodatnio także ze wskaźnikiem braku kontroli nad jedzeniem, jak również z faktem, że osoby jedzące emocjonalnie częściej podjadają między posiłkami [15]. Ten fakt potwierdzają wyniki badania hiszpańskiego, w których stwierdzono, że wyższe wartości w skali braku kontroli nad jedzeniem występują u kobiet, osób z nadmierną masą ciała, osób które często się ważyły, które planowały przejść na dietę. Wyższe wyniki w przypadku jedzenia emocjonalnego zaobserwowano u osób z niższą samooceną, postrzegających się jako mało sprawnych fizycznie oraz w czasie, kiedy badani byli na diecie. W podskali braku kontroli nad jedzeniem wyższe wyniki zanotowano u ludzi postrzegających się jako osoby o słabej kondycji fizycznej [16]. Jak wynika z powyższych badań jedzenie emocjonalne związane jest nie tylko z jakością i ilością spożywanego pokarmu, ale również z brakiem umiejętności radzenia sobie ze stresem, obrazem własnego ciała i ogólną samooceną. Jak wskazują wyniki badań Bryant i wsp., wysokie wyniki w skali ograniczeń dietetycznych mogą być predykatorem lepszych efektów kuracji odchudzającej [17]. Natomiast większa elastyczność w czasie ograniczeń żywieniowych pomaga kontrolować u osób otyłych jedzących komupulsywnie napadowe jedzenie i wspomaga proces odchudzania [18]. Badanie 1275 ankietowanych z nadmierną oraz prawidłowa masą ciała wskazało, że wskaźnik BMI koreluje ze skalą ograniczania jedzenia kwestionariusza TFEQ [19]. Podobne wyniki dało też niniejsze badanie, gdzie wykazano zależność między BMI, a ograniczaniem jedzenia osoby z niedoborem masy ciała miały mniejszą tendencję do ograniczania jedzenia niż badani z prawidłową lub nadmierną masą ciała na obu kierunkach (Ekonomia i Socjologia). Analiza wyników Skali Kontroli Emocji (CECS) w badanej przez nas grupie wykazała, że wskaźnik ogólny osiągnął wartość 51,17, a dla ekonomistów 52,92 i 49,12 dla socjologów. Podobne wyniki występują w poszczególnych podskalach, gdzie wyższe wskaźniki kontroli gniewu i depresji uzyskali studenci Ekonomii, a wyniki w skali lęku były w obu grupach zbliżone. Niniejsze wyniki są bardzo zbliżone do wyników zdrowej 30 osobowej grupy (21 kobiet i 9 mężczyzn), gdzie kontrola gniewu wyniosła 19,27, kontrola depresji 18,23, a kontrola lęku 20,37; wskaźnik ogólny 54,43 [20]. Podobnie wyniki badania przy użyciu skali CECS obejmujące 535 osób (241 mężczyzn i 294 kobiety) w wieku 20-55 lat pokazują, że mężczyźni bardziej kontrolują lęk niż kobiety. Podobną zależność można zaobserwować w przeprowadzonym przez nas badaniu. [21]. Zarówno na kierunku socjologia, jak i ekonomia, mężczyźni uzyskali wyższe wyniki w porównaniu do kobiet (zarówno w wyniku ogólnym, jak i w tłumieniu poszczególnych emocji). Podobna zależność wystąpiła również w grupie 60 pacjentów (36 kobiet i 24 mężczyzn) hospitalizowanych z powodu białaczek w Świętokrzyskim Centrum Onkologii w Kielcach. Mężczyźni w porównaniu do kobiet, częściej tłumili negatywne emocje. Co więcej brak bliskich i samotność mogła potęgować występujące uczucie lęku [22]. Badania te, chociaż przeprowadzone w grupie osób chorych, potwierdzają wyniki naszego badania mężczyźni wykazywali większą tendencję do tłumienia emocji niż kobiety. Być może oczekiwania społeczne w stosunku do mężczyzn, nieokazywania uczuć (rozumiane jako nieokazywanie słabości) przyczyniają się do wyższych wyników w tym wymiarze, zarówno u osób zdrowych, jak i chorych. Tłumienie wyrażania emocji prowadzi do ich nasilenia lub też przyczynia się do ich długotrwałego utrzymywania w postaci napięcia emocjonalnego. Z badań różnych autorów [10, 22] wynika, że tłumienie emocji jest niebezpieczne dla zdrowia. Niewyrażone emocje, szczególnie gniew i złość, mogą powodować wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie tętna i zaburzenia układu krążenia. Niewyrażone emocje stanowią przyczynę zaburzeń nerwicowych i chorób psychosomatycznych. Widoczne jest to w badaniach osób cierpiących na zaburzenia depresyjne, które osiągnęły wyższy wskaźnik w skali CECS (osoby chore 57,27; a zdrowe 54,43) [21]. Liczne doniesienia z literatury wskazują, że nie tylko tłumienie emocji, ale także ich jakość, odgrywają znaczenie przy ograniczaniu jedzenia. Wskazują na to wyniki badania obejmującego 96 kobiet, którym dostarczono przekąski, a następnie poddano neutralnym, pozytywnym oraz negatywnym emocjom. Stwierdzono, że pozytywny nastój, przy braku ograniczeń, zdecydowanie zwiększał ilość spożytego jedzenia [23]. Istotne wyniki dało także badanie populacyjne przeprowadzone na 2359 mężczyznach i 2791 kobietach urodzonych w 1966 r. w Finlandii. Wykazało ono, że stres zwiększa ilość spożywanej żywności, szczególnie w przypadku kobiet. Zazwyczaj sięgano wtedy po fast-foody oraz słodycze. Wśród mężczyzn najczęściej do podjadania skłaniała samotność, długotrwałe bezrobocie, rozwód, niski poziom wykształcenia, a u kobiet brak wsparcia emocjonalnego. Fakty te pokazują, że zapobieganie i leczenie otyłości powinno nie tylko skupiać się na aspekcie żywieniowym, ale także na sposobie radzenia sobie z emocjami, wsparciu i odpowiedniej strategii radzenia sobie ze stresem [24]. Badania na 122 pacjentkach (62 osoby otyłe, 60 z prawidłową masą ciała) wskazują także, że u kobiet otyłych istnieje zależność między poziomem lęku a depresji oraz uzewnętrznianiem swojej złości i kontrolowaniem jej. Próba redukcji masy ciała natomiast wiąże się z niezadowoleniem z własnego ciała i wyrażaniem negatywnych emocji i próbą ich kontroli. Obrazuje to

158 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): 153-158 fakt, że próba zmiany stylu życia i nawyków żywieniowych powinna obejmować także strategie radzenia sobie ze złością i radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Dane działanie poprawia jakość życia jednostki i pomaga regulować zachowania żywieniowe [25]. Ze względu na ograniczenia badań własnych oraz istotność podjętego tematu zasadne wydaje się rozszerzenie badań w innych grupach wiekowych, zastosowanie innych narzędzi badawczych, np. dotyczących obrazu własnego ciała lub pogłębienie pytań dotyczących jakości spożywanych pokarmów. Wnioski Mężczyźni mają większą tendencję do tłumienia emocji niż kobiety. Kobiety częściej jedzą emocjonalnie niż mężczyźni; wykazują większą tendencję do kontrolowania procesu jedzenia. Osoby o niskim wskaźniku BMI charakteryzuje większy stopień tłumienia emocji niż osoby o prawidłowej lub wysokiej masie ciała. Osoby o wyższym wskaźniku BMI mniej kontrolują proces jedzenia niż osoby o prawidłowym i niskim BMI. Osoby o niskim wskaźniku BMI mniej ograniczają jedzenie. Studenci Socjologii mniej tłumią emocje niż studenci Ekonomii. Piśmiennictwo / References 1. Jeżewska-Zychowicz M. Zachowania żywieniowe i ich uwarunkowania. SGGW, Warszawa 2007. 2. Koletzko B, Brands B, Poston L, et al. Early nutrition programming of long-term health. Proc Nutr Soc 2012, 71(3): 371-378. 3. Ogden J. Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych. UJ, Kraków 2011. 4. Bąk-Sosnowska M. Apetyt z emocji. Charaktery 2010, 2(157): 94-96. 5. Juruć A, Wierusz-Wysocka B, Bogdański P. Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała. Farm Współ 2011, 4: 119-126. 6. Jankowska J, Helbin J. Różnorodne środki nagradzania się w pozytywnych i negatywnych stanach emocjonalnych. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): 425-427. 7. Ziółkowska B. Psychospołeczne aspekty nienormatywnej masy ciała. UAM, Poznań 2014. 8. Leszczyńska S, Błażejewska K, Lewandowska-Klafczyńska K, Rycielski P. Emocje a zachowania żywieniowe u kobiet w wieku 18-30 lat. Endokr Otyłość Zab Przem Mat 2011, 7(3): 167-171. 9. Wieczorkowska-Wierzbińska G. Psychologiczne ograniczenia. UW, Warszawa 2011. 10. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych, Warszawa 2001. 11. Dzielska A, Mazur J, Małkowska-Szkutnik A, Kołoło H. Adaptacja polskiej wersji kwestionariusza Three-Factor Eating Questionnaire (TFEQ-13) wśród młodzieży szkolnej w badaniach populacyjnych. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3): 362-369. 12. Drozdowska K. Zachowania związane z odżywianiem i odchudzaniem się a subiektywna i rzeczywista masa ciała młodzieży szkolnej (praca magisterska). UMK, Toruń 2013. 13. Munguia-Lizárraga S, Bacardí-Gascón M, Armendáriz- Anguiano A, Jiménez-Cruz A. Association of eating behaviors and BMI among elementary school students from Mexico. Nutr Hosp 2015, 31(6): 2775-2777. 14. Löffler A, Luck T, Then FS, et al. Age- and gender-specific norms for the German version of the Three-Factor Eating- Questionnaire (TFEQ). Appetite 2015, 91: 241-247. 15. De Lauzon B, Romon M, Deschamps V, et al. The Three- Factor Eating Questionnaire-R18 is able to distinguish among different eating patterns in a general population. J Nutr 2004, 134(9): 2372-2380. 16. Jáuregui-Lobera I, García-Cruz P, Carbonero-Carreño R, et al. Psychometric properties of Spanish version of the Three-Factor Eating Questionnaire-R18 (Tfeq-Sp) and its relationship with some eating- and body image-related variables. Nutrients 2014, 6(12): 5619-5635. 17. Bryant EJ, Caudwell P, Hopkins ME, et al. Psycho-markers of weight loss. The roles of TFEQ Disinhibition and Restraint in exercise-induced weight management. Appetite 2012, 58(1): 234-241. 18. Blomquist KK, Grilo CM. Predictive significance of changes in dietary restraint in obese patients with binge eating disorder during treatment. Int J Eat Disord 2011, 44(6): 515-523. 19. Cappelleri JC, Bushmakin AG, Gerber RA, et al. Psychometric analysis of the Three-Factor Eating Questionnaire-R21: results from a large diverse sample of obese and non-obese participants. Int J Obes 2009, 33(6): 611-620. 20. Zając T. Struktura agresji i kontrola emocji u osób z rozpoznaniem depresji. Psychiatr Psychoter 2014, 10(4): 16-29. 21. Corruble E, Benyamina A, Bayle F, et al. Understanding impulsivity in severe depression? A psychometrical contribution. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry 2003, 27(5): 829-833. 22. Cieślik A, Marmurowska-Michałowska H. Poziom kontroli emocji u chorych na białaczki. Ann UMCS sectio D 2004, 59(suppl 14): 335-340. 23. Yeomans MR, Coughlan E. Mood-induced eating: interactive effects of restraint and tendency to overeat. Appetite 2009, 52(2): 290-298. 24. Laitinen J, Ek E, Sovio U. Stress-related eating and drinking behavior and body mass index and predictors of this behavior. Prev Med 2002, 34(1): 29-39. 25. Brytek-Matera A, Charzyńska E. Związek pomiędzy emocjonalnym aspektem obrazu ciała a ekspresją uczuć u kobiet z otyłością. Endokr Otyłość Zab Przem Mat 2009, 5(4): 198-205.