Bezpieczna i przyjazna szkoła czyli wolna od agresji i przemocy

Bezpieczna i przyjazna szkoła czyli wolna od agresji i przemocy

Pojęcie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo to całokształt przedsięwzięć, form oraz sposobów organizowania i kształtowania rzeczywistości otaczającej ludzi w celu zapewnienia im właściwych warunków funkcjonowania. Chodzi zarówno o wiedzę teoretyczną, jak i o działalność praktyczną (w odniesieniu do danej istniejącej rzeczywistości i jej uwarunkowań) (Koszewska, Taraszkiewicz 2007, s. 17).

Troska o bezpieczeństwo uczniów w szkole obejmuje z jednej strony: - troskę związaną z bezpieczeństwem zdrowia fizycznego, a z drugiej strony - bezpieczeństwo związane z lękiem przed agresją kolegów, drwinami, wykorzystywaniem, ośmieszaniem [ ] (Szymanowska 2008).

Ocena fizycznego bezpieczeństwa szkoły dotyczy: lokalizacji szkoły, zagrożeń związanych z najbliższym sąsiedztwem, bezpieczeństwa drogi, do szkoły i ze szkoły, warunków lokalowych szkoły: posiadania świetlicy, boiska, terenu wokół szkoły, kontroli miejsc, gdzie uczniowie przebywają w czasie przerw (zob. Szymanowska 2008).

Czynniki sprzyjające budowaniu bezpiecznej i skutecznej szkoły, jako środowiska rozwoju uczniów: spójność zasad, oczekiwań i konsekwencji w całej szkole, pozytywna atmosfera w szkole, uznawane w całej szkole strategie rozwiązywania konfliktów i radzenia sobie z wyobcowaniem uczniów,

wysoki poziom nadzoru we wszystkich sytuacjach i pomieszczeniach szkolnych, wrażliwość na różnorodność, panujące wśród uczniów silne poczucie utożsamiania, zaangażowania i więzi ze szkołą, wysoki poziom zaangażowania rodziców i całej społeczności, dobre wykorzystanie przestrzeni tak, aby nie była ona zatłoczona (za: Deutsch Smith 2009, s. 186).

Bezpieczeństwo a agresja i przemoc w szkole czym jest agresja?, czym jest przemoc?, co powinna zrobić ofiara przemocy?, jak Ja mogę zapobiegać przemocy w MOJEJ szkole?

Przegląd definicyjny: Agresja to: zamierzone działanie, którego celem jest wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu. Działanie takie ma zwykle charakter gwałtowny i otwarty (Żygulski 1998, s. 1). Agresja to: zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności i którego nie da się społecznie usprawiedliwić (Vasta, Haith, Miller, 2004, s.667).

Agresywne zachowania to: - działania szkodzące drugiemu człowiekowi, - akty fizyczne lub psychiczne skierowane wobec konkretnej osoby, - działania celowe, świadome lub występujące jako skutek silnych emocji poprzedzających jakieś zdarzenia, - działania wyrządzające krzywdę oraz przekraczanie granic fizycznych lub psychicznych bez zgody drugiej osoby.

Rodzaje i formy agresji agresja werbalna (słowna), agresja fizyczna (której celem jest zadanie bólu lub wyrządzenie krzywdy), agresja instrumentalna (jej celem jest uzyskanie czegoś pożądanego), przemieszczona (skierowana jest na osobę lub obiekt inny niż ten, w stosunku do którego pragnie się odwetu), relacyjna, inaczej manipulacyjna (służy ona zniszczeniu lub zakłóceniu relacji społecznych), agresja symboliczna - ujawniania za pośrednictwem pisma czy obrazu, może przybierać formę ośmieszania, satyry, żartu, wyszydzania, komicznego poniżania ofiary (Żygulski 1998).

- agresja bezpośrednia - jawne akty agresji skierowane na kogoś lub coś, - agresja pośrednia (inaczej przemieszczona), - agresja spontaniczna, gorąca, - agresja instrumentalna, zimna, podejmowana z premedytacją (Obuchowska 1997).

Przemoc - określana jest jako intencjonalne użycie przewagi, siły, które narusza porządek moralny. Przemoc - polega na świadomym wywieraniu presji na słabszą jednostkę lub grupę, na wykorzystaniu własnej przewagi fizycznej lub psychicznej. Przemoc - wiąże się z fizycznym i psychicznym przymusem, z działaniem wbrew woli jednostki i na jej szkodę.

PRZEMOC ROZPOZNAWANIE ZACHOWAŃ PRZEMOCOWYCH: akty przemocy zawsze są zamierzone, dręczyciele starają się celowo denerwować lub krzywdzić swoje ofiary, znęcanie się w środowisku uczniowskim opiera się na złym traktowaniu wybranej jednostki,

ROZPOZNAWANIE ZACHOWAŃ PRZEMOCOWYCH: dręczenie jest czynnością wielokrotną, osoby doświadczające dręczenia są wyszydzane regularnie, czasami przez bardzo długi czas, znęcanie się jest zjawiskiem bardzo niesprawiedliwym, m.in. dlatego, że ofiara przemocy nie potrafi lub nie chce się bronić, w większości przypadków dręczenia słabszych, ofiara nie jest bita, kopana, ani dotykana, nie doznaje bólu fizycznego, ale zostają ranione jej uczucia (O Moore, Minton 2016, s.81-82).

Jak odróżnić przemoc od innych niewłaściwych zachowań w szkole? Ofiarą przemocy jest osoba, której w przykry sposób dokucza jeden uczeń lub grupa uczniów. Z takiego ucznia ciągle się szydzi, a jemu samemu trudno jest się obronić (O Moore, Minton 2016, s.82).

Dręczenie szkolne (ang. bullying) jako szczególna forma agresji i przemocy w szkole. Dręczenie szkolne wiąże się z systematycznym stosowaniem przemocy wobec pewnego ucznia lub uczennicy przez jego kolegów i koleżanki, którzy mają nad ofiarą przewagę i świadomie ją wykorzystują [ ], to specyficzny rodzaj przemocy rówieśniczej, charakteryzujący się dysproporcją między agresorem i ofiarą, długotrwałością stosowania przemocy oraz uwikłaniem w proces całej grupy (Olweus, 1993; Salmivalli, 2010; Smith 2004 za: Komendant Brodowska 2014, s.10).

Dręczenie szkolne to podtyp zachowań agresywnych, w którym jednostka lub grupa jednostek w sposób powtarzalny atakuje, upokarza i/lub wyklucza z grupy relatywnie słabszą osobę (Salmivalli, 2010, za: Komendant Brodowska 2014, s. 10-11). przypadku dręczenia szkolnego spotyka się różne nazewnictwo: np. - znęcanie się, - zastraszanie, - szykanowanie, - gnębienie, - prześladowanie szkolne.

K. Rigby wymienia 7 elementów wskazujących, że dany problem w warunkach szkolnych można uznać za znęcanie się: agresor lub grupa agresorów chcą wyrządzić komuś krzywdę, nadarza się okazja, w której występuje przewaga agresora lub agresorów nad ofiarą, dochodzi do celowego krzywdzącego zachowania lub zastraszania, zachowanie to nie ma uzasadnienia i nie zostało sprowokowane, zachowanie na ogół jest powtarzane, ofiary nie potrafią lub nie chcą się bronić i czują się krzywdzone, sprawcy mają poczucie przewagi nad ofiarami (za: Komendant Brodowska 2014, s. 12).

Jak odróżnić dręczenie, szykanowanie od innych zachowań, takich, jak żartowanie czy droczenie się? Trzeba pamiętać o dwóch cechach: - przewadze agresora - powtarzalności zachowań PRZYKŁAD TABELA źródło: (za: Komendant Brodowska 2014, s. 13).

DROCZENIE SIĘ Pozwala na wymienianie się rolami (raz jedna osoba żartuje z drugiej, innym razem jest odwrotnie) Nie ma na celu skrzywdzenia, sprawienia przykrości drugiej osobie Pozwala wszystkim uczestnikom zabawy na zachowanie godności Żarty są delikatne, mądre i lekkie Celem droczenia jest to, żeby rozśmieszyć obie strony Droczenie stanowi jedynie drobną część różnych interakcji, w które angażują się obie strony Motywacja osoby żartującej jest niewinna Jeśli osoba, która jest przedmiotem żartów okazuje, że jest jej przykro lub protestuje, żart lub droczenie się zostaje natychmiast przerwane DRĘCZENIE WERBALNE (NAŚMIEWANIE SIĘ) Bazuje na nierównowadze sił i jest jednostronne, zawsze jedna osoba dręczy, a druga jest dręczona Celem działania jest sprawienie przykrości osobie dręczonej zawiera w sobie elementy okrucieństwa, upokarzania, uprzedzeń jedynie ubrane w żart chodzi o wyśmianie ofiary, celem jest zmniejszenie poczucia własnej wartości ofiary zawiera sugestię dalszych działań agresywnych i kontynuacji wyśmiewania; może stanowić wstęp do agresji fizycznej motywacja strony naśmiewającej się jest wroga, złośliwa jeśli osoba, która jest przedmiotem żartów okazuje, że jest jej przykro lub protestuje, naśmiewanie się jest tym bardziej kontynuowane

Celem szkolnych dręczycieli jest: - uzyskanie kontroli nad grupą i - osiągnięcie uprzywilejowanej pozycji wśród rówieśników (Sijtsema, Veenstra, Lindenberg, & Salmivalli, 2009, za: Komendant Brodowska 2014, s. 13). W procesie dręczenia biorą udział inni uczniowie, tzw. świadkowie, wśród których jedni mogą biernie się przyglądać, inni podżegać do dalszego dręczenia (wspierać napastnika), a jeszcze inni stawać w obronie ofiary (Komendant Brodowska 2014).

Rodzaje przemocy szkolnej: - przemoc werbalna, - przemoc fizyczna, - zastraszanie, - przemoc niewerbalna, - wymuszanie, - ignorowanie lub izolowanie od otoczenia, - oczernianie uczniów w oczach innych, - pisanie lub rysowanie przykrych rzeczy, - wyszydzanie w sieci, - inne rodzaje przemocy...jakie? (tabela: źródło: O Moore, Minton 2016, s.82-83)

Rodzaje przemocy Przemoc werbalna Konkretne przejawy przezywanie, ośmieszanie, okrutne żarty, wyśmiewanie rodziny, rasy, religii, wyglądu Przemoc fizyczna policzkowanie, popychanie, mocne przepychanie, kopanie, szturchanie, rozpychanie się łokciami, kopanie kolanem, podstawianie komuś nogi, uderzanie pięścią lub uderzanie ofiary przy użyciu różnych przedmiotów, także umyślne niszczenie ubrań lub osobistych rzeczy ofiary Zastraszanie Przemoc niewerbalna używanie zwrotów budzących lęk u ofiary; typu: dorwiemy cię po szkole, dopadniemy cię, groźne gesty, takie jak np. grożenie komuś pięścią, spoglądanie na ofiarę w znaczący, nieprzyjemny, wrogi sposób,

Rodzaje przemocy Wymuszanie Ignorowanie lub izolowanie od otoczenia Oczernianie uczniów w oczach innych Pisanie lub rysowanie przykrych rzeczy Wyszydzanie w sieci Konkretne przejawy wyłudzanie pieniędzy lub innych rzeczy, stanowiących własność ofiary, zmuszanie ofiar do kradzieży lub dewastowania mienia, grożenie ofiarom, że na nich naskarżą, ciągle, powtarzające się wyłączanie jednej osoby z gier, ćwiczeń, rozmów towarzyskich wszelkie starania dręczycieli o to, aby ich ofiara nie była lubiana, czyli oczernianie, rozsiewanie plotek lub pogłosek na temat szkalowanej osoby, grożenie innym osobom w celu zmuszenie ich do odsuwania się od ofiary np. Jeśli się do niego odezwiesz ty będziesz następny przekazywanie innym niemiłych informacji lub rysunków na temat ofiar przemocy, obelżywe rysunki na tablicy w klasie, lub w innych miejscach publicznych wysyłanie złośliwych SMS-ów, e- maili z pogróżkami, tworzenie stron internetowych, na których znajdują się zdjęcia lub dyskredytujące komunikaty sieciowe

Co powinna zrobić ofiara przemocy? 1. porozmawiaj z dorosłym, którego darzysz zaufaniem: członek Twojej rodziny, opiekun, ktoś ze szkoły: nauczyciel lub inna osoba z grona pedagogicznego, którą znasz, 2. koniecznie trzeba powiedzieć, że padło się ofiarą przemocy jest to trudne. Pamiętaj: - Masz prawo do ochrony siebie i swojego bezpieczeństwa, - Robisz to, bo chcesz stawić czoła przemocy (O Moore, Minton 2016).

ZAPAMIĘTAJ: nikt nie będzie mógł Ci pomóc, jeśli nie zgłosisz, że padłeś ofiarą przemocy, pomagając sobie, pomagasz też innym uczniom twoim kolegom, koleżankom rówieśnikom, nie ma nic złego w przyznaniu się, że ktoś dręczy Ciebie lub kogoś innego, osoby, które informują nauczycieli o sprawach uczniów mogą uzyskać miano skarżypyty, ale takie przezywanie jest ZŁE. Pamiętaj, że Nikt nie zasługuje na to, aby być dręczonym (O Moore, Minton 2016).

ZAPAMIĘTAJ: nie jest w porządku, jeśli skarżysz na kogoś tylko po to, aby przysporzyć tej osobie kłopotów, jeśli zgłaszasz, że padłeś ofiarą przemocy robisz to, ponieważ nie chcesz, by to zdarzenie się powtórzyło, dręczyciel ponosi konsekwencje swojego zachowania, ponieważ postąpił/postępuje źle, to dręczyciel ma problem a NIE TY, ludzie mogą paść ofiarą przemocy z różnych tzw. powód, które są tylko pretekstem do wyrządzania komuś krzywdy, nie reaguj na przemoc przemocą. To błędne koło. NIC NIE USPRAWIEDLIWIA AKTÓW PRZEMOCY (O Moore, Minton 2016).

TWOJE SPOSOBY ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY W SZKOLE NIE CZYŃ DRUGIEMU, CO TOBIE NIEMIŁE, KAŻDY AKT PRZEMOCY JEST PRZYKRY I NIESPRAWIEDLIWY, NIE POZWALAJ SWOIM KOLEGOM/KOLEŻANKOM NA DRĘCZENIE INNYCH, STARAJ SIĘ INTEGROWAĆ I BYĆ OSOBĄ SYMAPTYCZNĄ, TRAKTUJ INNYCH DOKŁANIE W TAKI SPOSÓB, W JAKI SAM CHCIAŁBYŚ BYĆ TRAKTOWANY (O Moore, Minton 2016).

TWOJE SPOSOBY ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY W SZKOLE staraj się zrozumieć uczucia drugiego człowieka, - Każdy inaczej reaguje na różne bodźce, - Nie jest łatwo zrozumieć uczucia innych, ale warto próbować, - Każdy ma prawo słuchać muzyki, jaką lubi, mieć swojego idola innego niż Ty, być kibicem/fanem innej drużyny piłki nożnej (O Moore, Minton 2016).

TWOJE SPOSOBY ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY W SZKOLE szanuj ludzi takich, jakimi są, nie osądzaj innych i nie słuchaj tych, którzy to robią, nie dokuczaj nikomu ze względu na jego rasę, wyznawaną religię, narodowość i inne cechy różniące Go od Ciebie, staraj się i pracuj nad tym, aby radzić sobie z własnymi emocjami (O Moore, Minton 2016).

Cyberprzemoc i bezpieczne korzystanie z Internetu:

CYBERPRZEMOC to forma przemocy z wykorzystaniem różnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych, jak np.: - Poczta elektroniczna, - Czaty, - Komunikatory, - Strony internetowe, - Blogi, - Serwisy społeczności, - Gry on line, - Grupy dyskusyjne, - Serwisy sms i mms Głównie telefony komórkowe i INTERNET.

Cyberprzemoc może objawiać się w Nękania, formie: Straszenia, Szantażowania, Publikowania lub rozsyłania ośmieszających, kompromitujących zdjęć, filmów, Podszywania się w sieci pod kogoś wbrew jego woli

Groźby karalne, Propozycje seksualne, Przypadki cyberprzemocy Publikowanie nielegalnych treści, naruszającej prawo: Bezprawne użycie wizerunku, imienia i nazwiska lub pseudonimu (Kodeks Cywilny art. 24 i 23) naruszenie dóbr osobistych; zniesławienie, znieważenie (Kodeks Karny), Włamanie (na konto),do miejsca w Internecie strzeżonego hasłem lub innym zabezpieczeniem (wprowadzanie zmian na profilu, na stronie (Kodeks Karny) (zob. Podlewska, Sobierajska, Biblioteka programu Dziecko w sieci ).

Flaming - słowo określające kłótnię internetową odnoszące się do nagłych wybuchów gniewu, stanowiące właściwość komunikacji za pośrednictwem komputera. Często towarzyszy mu ładunek emocjonalny, który obejmuje ekspresję otwarcie wrogich lub obraźliwych komentarzy w formie tekstu (Thompsen 1994, za: Rivers, Chesney, Coyne 2012, s. 227). Flooding - (z ang. flood - powódź) - próba zawładnięcia środowiskiem on - line przez jedną osobę poprzez wielokrotne wysyłanie tego samego tekstu, często pisanego wielkimi literami (oznaczającymi w Internecie KRZYK), by podkreślał wagę (za: Rivers, Chesney, Coyne 2012, s. 227).

Kicking - czasowe lub stałe ograniczanie dostępu do kanału komunikacyjnego po skardze członka grupy czy uczestnika dyskusji on - line. Spamming wysyłanie fałszywych ofert biznesowych, próby wyłudzenia pieniędzy, mistyfikacje, groźby (tzw. łańcuszki), ostrzeżenia przed wirusami i wyłudzeniami. Griefing celowe wysiłki jednego uczestnika gry on - line skierowane na nękanie jednego lub większej liczby innych graczy. Czasami celem działań jest zdobycie przewagi czy zasobów w ramach gry, a czasami wynika ono z potrzeby skupienia na sobie uwagi lub pragnienia zbudowania własnej pozycji czy autorytetu przez jednego z graczy (Rivers, Chesney, Coyne 2012, s. 227-228).

Trolling - rodzaj niestosownego zachowania spotykanego m.in. na forach internetowych (oraz w przypadku wszelkich innych form internetowej dyskusji). Polega na świadomym prowokowaniu innych użytkowników poprzez agresywne, kontrowersyjne (również niezwiązane z tematem) lub obraźliwe (często o charakterze osobistym) wypowiedzi mające na celu rozbudzenie lub wywołanie nowej dyskusji oraz skupienie uwagi na trollu (tak nazywana jest osoba uprawiająca ten proceder). Efektem trollingu jest najczęściej dezorganizacja forum oraz pogłębiająca się irytacja pozostałych użytkowników

Inne formy cyberprzemocy to: - Prześladowanie (ang. harassment) regularne przesyłanie nieprzyjemnych wiadomości do ofiary za pomocą elektronicznych kanałów komunikacji - Kradzież tożsamości (ang. impersonation) podszywanie się pod ofiarę - Upublicznianie tajemnic (ang. outing) udostępnianie prywatnych materiałów ofiary (np. zdjęcia) - Śledzenie (ang. cyberstalking) inwigilacja ofiary i nękanie jej niechcianymi komunikatami (za: Pyżalski 2010)

- Happy slapping prowokowanie lub atakowanie innej osoby i dokumentowanie wydarzenia w postaci zdjęć lub filmu oraz upublicznienie nagrań lub zdjęć w Internecie. - Poniżenie (ang. denigration) upublicznienie poniżających, nieprawdziwych informacji lub materiałów na temat ofiary - Wykluczenie (ang. exclusion) celowe usunięcie z listy kontaktów internetowych lub niedopuszczenie do niej ofiary - Agresja techniczna działania przeciwko sprzętowi komputerowemu ofiary bardziej niż przeciwko samej ofierze (za: Pyżalski 2010).

Jak BEZPIECZNIE korzystać z INTERNETU?

Zagrożenia: Przestępstwa z użyciem sieci: oszustwa, wyłudzenia, włamania komputerowe, Podawanie obcym w sieci prywatnych informacji, Umawianie się z osobami poznanymi w Internecie na spotkania w rzeczywistym świecie, Uzależnienie od gier sieciowych (zob. Wojtasik, Jak reagować na cybeprzemoc. Poradnik dla szkół).

Zadaniem współczesnej szkoły jest dbanie o bezpieczeństwo uczniów w sieci. Wśród rozwiązań, jakie wykorzystują szkoły znajdują się m.in. - blokady czatów, - ograniczony dostęp do stron, - brak możliwości instalowania własnego oprogramowania czy ściągania wybranych plików, - monitoring treści poprzez indywidualne konta z hasłem uczniów, Nauczyciele wskazują uczniom wartościowe źródła wiedzy (np.: strony, słowniki, encyklopedie, artykuły i inne) oraz uczą krytycznego korzystania z dostępnych materiałów Internetowych (zob. Wojtasik, Jak reagować na cybeprzemoc. Poradnik dla szkół).

Co powinna zrobić ofiara cyberprzemocy? Powiadomić rodziców, wychowawcę, pedagoga szkolnego, Zabezpieczyć dowód, zapisać SMS-a, wydrukować e- maila, zapisać w Wordzie obraz strony (czatu), Jeśli zostało złamane prawo skontaktować się z policją, Skontaktować się z dostawcą usługi internetowej w celu usunięcia z sieci kompromitujących lub krzywdzących materiałów (zob. Wojtasik, Jak reagować na cybeprzemoc. Poradnik dla szkół).

Co powinna zrobić ofiara? - Nie utrzymywać kontaktu ze sprawcą, nie odpowiadać na maile, telefony i inne zaczepki w Sieci itp. - Nie kasować dowodów: e maili, SMS ów, MMS ów, zdjęć, filmów, tych, które otrzymała, a domagać się skasowania filmów i zdjęć nagranych wbrew swojej woli, - Zastanowić się nad zmianą swoich danych kontaktowych w komunikatorach, zmianą adresu e mail, numeru telefonu komórkowego itp., - Ustawić komunikator tak, żeby nikt spoza listy kontaktów nie mógł się z nim połączyć (zob. Wojtasik, Jak reagować na cybeprzemoc. Poradnik dla szkół).

Jak powinno się reagować na Udzielić wsparcia ofierze, cyberprzemoc? Zabezpieczyć dowody i ustalić okoliczności zdarzenia, Ustalić świadków oraz sprawcę, Wyciągnąć konsekwencje wobec sprawcy, Informacja w szkole musi dotrzeć do wychowawcy, dalej do pedagoga szkolnego i DYREKTORA, rodziców a nawet POLICJI, jeśli złamano prawo lub sądu rodzinnego lub sądu dla nieletnich (Borkowska, Macander, Biblioteka programu Dziecko w sieci ).

Gdzie szukać pomocy? Np.: www.helpline.org.pl w ramach kampanii Dziecko w sieci pomoc dla dzieci i dorosłych (zob. Wojtasik, Jak reagować na cybeprzemoc. Poradnik dla szkół).

Co robić, żeby nie zostać ofiarą cyberprzemocy? dbać o prywatność swoich danych osobowych, zapewniać swoim profilom w Sieci status prywatny, chronić swoje hasła i loginy, nie zamieszczać w Sieci swoich zdjęć i filmów, nie wymieniać się z kolegami telefonami komórkowymi

Jak korzystać z Internetu i telefonu, żeby nie krzywdzić innych? Traktować innych z szacunkiem, Nie zamieszczać w Internecie materiałów, które mogą kogoś skrzywdzić, Zawsze pytać o zgodę, jeżeli chcemy komuś zrobić zdjęcie lub nakręcić film z jego udziałem, Nie rozsyłać za pomocą telefonu komórkowego zdjęć, filmów oraz tekstów, które mogą komuś sprawić przykrość.

Jak TY możesz zapobiegać przemocy w szkole: Zachowuj się właściwie w czasie lekcji, Bądź fair w czasie zabaw sportowych i innych zajęć, także poza szkołą, Angażuj się w akcje zapobiegania agresji i przemocy w Twojej szkole, Bierz udział w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów, Bądź współtwórcą praw klasowych, kontraktów, statutu, szkolnego programu wychowawczego (por. O Moore, Minton 2016).

Dziękuję za uwagę

Bibliografia: Borkowska A., Macander D. System reagowania w szkole na ujawnienie cyberprzemocy. W: Ł. Wojtasik (red.) Jak reagować na cyberprzemc. Poradnik dla szkół. Wyd. II. Biblioteka programu Dziecko w Sieci. Fundacja Dzieci Niczyje. Deutsch Smith D. (red. nauk. Firkowska Mankiewicz A., Szumski G.), (2009). Pedagogika specjalna. Podręcznik akademicki tom 2. Warszawa: APS, PWN. Komendant Brodowska A. (2014). Agresja i przemoc szkolna. Raport o stanie badań. Analizy IBE/01/2014. Warszawa: IBE (www.ibe.edu.pl). Koszewska K., Taraszkiewicz M. (red.) (2007). Sytuacje kryzowe w szkole. Warszawa: CODN. Obuchowska (1997). Agresja. W: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa: Fundacja Innowacja. O Moore M., Minton S.J. (2016). Przemoc w szkole. Program zapobiegania i zwalczania przemocy dla dyrektorów szkół, nauczycieli i rodziców. Warszawa: Fraszka Edukacyjna.

Podlewska J., Sobierajska W. Prawna ochrona dzieci przed cyberprzemocą. Analiza przepisów prawnych. Doświadczenia Helpline.org.pl W: Ł. Wojtasik (red.) Jak reagować na cyberprzemc. Poradnik dla szkół. Wyd. II. Biblioteka programu Dziecko w Sieci. Fundacja Dzieci Niczyje. Pyżalski J. (2010). Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna zarys teoretyczny i najnowsze wyniki badań. Warszawa: ORE. (www.ore.edu.pl). Rivers I., Chesney T., Coyne I. (2012). Cyberbullying. W: C. P. Monks, I. Coyne (red. nauk. wyd. polskiego Gamian Wilk). Przemoc i mobbing w szkole, w domu, w miejscu pracy. Warszawa: PWN. Szymanowska A. (2008). Bezpieczeństwo szkoły w opinii nauczycieli. W: M. Libiszowska Żółtkowska, K. Ostrowska (red.) Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka. Warszawa: Difin. Vasta R., Haith M.M., Miller S.A. (2004). Psychologia dziecka. Warszawa: WSiP. Żygulski K. (1998). Agresja. W: W. Szewczuk (red.). Encyklopedia psychologii. Warszawa: Fundacja Innowacja.