STOWARZYSZENIE Zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami EKONOMISTÓW rolniczymi ROLNICTWA na Dolnym Œl¹sku I AGROBIZNESU po akcesji do UE Roczniki Naukowe tom VII zeszyt 1 209 Jan Spiak Akademia Rolnicza we Wroc³awiu ZARZ DZANIE PRZEDSIÊBIORSTWAMI ROLNICZYMI NA DOLNYM ŒL SKU PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ MANAGEMENT OF AGRICULTURAL ENTERPRISES IN LOWER SILESIA AFTER THE ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION S³owa kluczowe: gospodarstwo wielkoobszarowe, zarz¹dzanie, problemy decyzyjne, opinie kierowników Key words: farm of large area, management, problems of decissions, managers opinions Synopsis. Przedstawiono opinie kierowników badanej grupy dzier awionych gospodarstw wielkoobszarowych na Dolnym Œl¹sku w zakresie planowanych dzia³añ dostosowawczych dotycz¹cych zasobów, struktury produkcji oraz technologii w gospodarstwach po akcesji do UE. Poddano ocenie przez kadrê kierownicz¹ stopieñ trudnoœci rozwi¹zywanych problemów decyzyjnych w otoczeniu celowym oraz w zakresie funkcji i obszarów dzia³ania przedsiêbiorstw rolnych. Wstêp W publikacjach dotycz¹cych warunków akcesji polskiego rolnictwa w odniesieniu do gospodarstw rolnych, zwraca siê szczególn¹ uwagê na wysokoœæ dop³at bezpoœrednich oraz ich wp³ywu na przychody i dochody rolników [Czy ewski, Henisz Matuszczak 2004, Podstawka, Milewska 2004, Spiak 2004]. Jak podaje Czy ewski i Henisz [2004] poziom uzyskanych dop³at bezpoœrednich na 1 ha w Polsce dla 2004 roku, w pe³nej wysokoœci mo e dorównaæ ich wysokoœci w krajach 15 o najni szych dop³atach, tj. Hiszpanii i Portugalii. Wed³ug raportu UE [2005] dochody rolników w krajach, które ostatnio przyst¹pi³y do Unii Europejskiej zwiêkszy³y siê w 2004 roku o 53,8%, w tym w Polsce o 74%, natomiast w pozosta- ³ych krajach 15 zaledwie o 0,8%. W latach 2003 2004 dochody gospodarstw rolnych w nowych krajach UE zwiêkszy³y siê o 126%, a w ca³ej UE o 14,2%. Przeprowadzone szacunkowe obliczenia wykonane przez Spiaka [2004] wykaza³y, e udzia³ dop³at bezpoœrednich w dochodzie rolniczym netto w grupie obszarowej 10-15 ha UR gospodarstw o kierunku wielostronnym wynosi³ 27%, natomiast w grupie powy ej 100 ha UR prawie 38%. W opiniach badanych kierowników gospodarstw wielkoobszarowych równie wskazywano na dop³aty bezpoœrednie jako wa ne Ÿród³o poprawy dochodów przedsiêbiorstw rolnych. Cel, metodyka i zakres badañ Celem badañ by³o poznanie nowych problemów w zakresie zarz¹dzania gospodarstwami wielkoobszarowymi na Dolnym Œl¹sku po pó³ roku od akcesji do Unii Europejskiej oraz planowanych dzia³añ dostosowawczych w latach 2005 2006, w oparciu o badania ankietowe kierowników.
210 J. Spiak W celowo wybranych 25 gospodarstwach wielkoobszarowych (kryterium wyboru: dzier awa, sp. z o.o.) przeprowadzono badania kadry kierowniczej metod¹ ankietow¹ w paÿdzierniku 2004 roku. Ankiety obejmowa³y zagadnienia dotycz¹ce planowanych w latach 2005-2006 dzia- ³añ dostosowawczych w gospodarstwach, w zakresie zmian wprowadzanych dla lepszego konkurowania na rynku UE, a mianowicie: zasobach, strukturze produkcji, technologii produkcji, Kwestionariusz ankiety zawiera³ pytania otwarte oraz maj¹ce charakter oceniaj¹cy stopieñ trudnoœci rozwi¹zywanych problemów w otoczeniu celowym oraz w przedsiêbiorstwie rolnym (funkcje i obszary dzia³ania). Stopieñ trudnoœci problemów decyzyjnych oceniano w skali 5- stopniowej, przyjmuj¹c do opisu ocenê, która uzyska³a powy ej 50% g³osów ankietowanych. Wyniki badañ Badane przedsiêbiorstwa rolne posiada³y formê prawn¹ spó³ek z o.o. w których zarz¹dy spó³ek zajmowa³y siê równoczeœnie zarz¹dzaniem dzia³alnoœci¹ produkcyjn¹ w gospodarstwach. Kierownicy przedsiêbiorstw rolnych charakteryzowali siê przeciêtnym 20-letnim sta em pracy w rolnictwie oraz w 2/3 wykszta³ceniem wy szym, z tego po³owa kierunkowym rolniczym. Charakterystykê badanych przedsiêbiorstw rolnych dzia³aj¹cych na Dolnym Œl¹sku przedstawiono w oparciu o wybrane wskaÿniki z 2003 roku w tabeli 1. Badane gospodarstwa (z wyj¹tkiem jednego) wypracowa³y w 2003 roku zysk netto w wysokoœci od 10 do 2100 z³/ ha UR. WskaŸnik rentownoœci sprzeda y w przedziale 0-10% osi¹gnê³a grupa 2/3 badanych gospodarstw, natomiast bardzo wysoki wskaÿnik rentownoœci powy ej 25% wykazywa³y 4 gospodarstwa. W badaniach prowadzonych przez Guzewicza, Osucha, Zdzieborsk¹ [2004] odsetek gospodarstw uzyskuj¹cych wskaÿnik rentownoœci w przedziale 0-10% wynosi³ 40%, natomiast wskaÿnik rentownoœci powy ej 20% osi¹gnê³o 23% z analizowanych 153 gospodarstw. Badania ankietowe kadry kierowniczej pozwoli³y na poznanie potencjalnych barier po akcesji, wœród których obni enie cen skupu produktów rolnych (zbó ) wymieniane by³o jako g³ówne zagro enie, natomiast wzrost cen na œrodki produkcji na czwartej pozycji. Wœród potencjalnych szans na pierwszej pozycji, we wszystkich wypowiedziach wymieniano dop³aty bezpoœrednie, w perspektywie równe dla gospodarstw rolnych we wszystkich krajach UE. Z uzyskanych wypowiedzi kierowników dotycz¹cych sporz¹dzania planów rozwoju przedsiêbiorstw wynika, e blisko 1/2 gospodarstw posiada opracowane plany wieloletnie, które s¹ wykorzystywane w zarz¹dzaniu do kontrolowania stopnia osi¹gania g³ównych celów strategicznych. Zgodnie z wymogami kodeksu spó³ek handlowych podlegaj¹ one corocznej ocenie na zwyczajnym zgromadzeniu wspólników. W pozosta³ych przedsiêbiorstwach kierownicy nie opracowuj¹ formalnie planów strategicznych, choæ wskazuj¹, e posiadaj¹ ogólnie zarysowan¹ wizjê rozwoju gospodarstw na najbli szy okres. W wiêkszym zakresie natomiast wykorzystywane s¹ plany roczne, rzeczowo-finansowe, gdy 80% badanych potwierdza, e wykorzystuje je w bie ¹cym zarz¹dzaniu gospodarstwami. Zestawienie wyników ankiety odnoœnie planowanych zamierzeñ dotycz¹cych zmian poziomu wyposa enia w zasoby gospodarstw przedstawiono na rysunku 1. Przewidywane zmiany w powierzchni u ytków rolnych gospodarstw deklarowa³o 2/5 kierowników, z których ponad 75% chce powiêkszyæ u ytkowany area³ (mimo ograniczeñ ustawowych) przeciêtne powiêkszenie wynosiæ ma oko³o 5-10% powierzchni UR gospodarstwa. Wiêkszoœæ ankietowanych 60%, chce gospodarowaæ na dotychczasowym areale u ytków rolnych, zak³adaj¹c ich stopniowy wykup od ANR (oko³o 50% respondentów).
Zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami rolniczymi na Dolnym Œl¹sku po akcesji do UE 211 Analiza prognoz dotycz¹cych stanu zatrudnienia pracowników sta³ych wykaza³a, e oko³o 68% badanych gospodarstw deklaruje utrzymanie dotychczasowego poziomu zatrudnienia, natomiast 8% kierowników planuje zmniejszyæ zatrudnienie. W ci¹gu najbli szych 2 lat oko³o 1/4 ankietowanych kierowników chce zwiêkszyæ zatrudnienie od 1do 3 osób w gospodarstwie uzale niaj¹c jego skalê od rozszerzenia produkcji zwierzêcej. Wyposa enie w œrodki trwa³e w gospodarstwach planuje zwiêkszyæ ponad 70% badanych kierow- Tabela 1. Wybrane wskaÿniki ekonomiczno-organizacyjne badanych gospodarstw wielkoobszarowych w 2003 roku Przedzia³ wskaÿnika rentownoœci WskaŸnik rentownoœci sprzeda y [% ] > 15,0 48,88 42,73 28,78 25,15 10,1-15,0 13,69 12,97 10,69 10,61 5,1-10,0 7,07 5,71 5,54 0-5,0 4,57 3,80 3,49 3,29 2,88 2,60 2,40 1,80 1,21 1,19 1,06 0,82 0,57 Wynik finansowy zysk(+), strata( ) [z³/1 ha UR] 1 036 2 100 699 467 916 1 126 324 205 358 202 120 190 144 108 49 92 155 50 84 22 77 24 16 10 Przychody ze sprzeda y [z³/1ha UR] 2 119 4 911 2 420 1 858 6 692 11 673 3 033 1 928 5 057 3 529 2 169 4 150 3 802 3 084 1 484 3 189 6 006 2 073 4 648 1 816 6 483 2 288 1 930 1 723 Zatrudnienie [RP/100 ha UR] 1,5 2,3 4,0 2,3 5,9 3,0 6,0 1,6 6,0 4,4 2,0 3,5 2,0 2,3 2,0 3,0 1,5 1,0 5,0 1,8 2,6 3,0 2,5 1,3 Powierzchnia UR [ha] 470 1 309 395 854 322 1 243 484 797 470 1 919 632 466 1 468 1 429 334 533 1 495 642 738 945 1 422 194 443 486 < -10,0 10,55 238 2 259 0, 8 1 184 ród³o: opracowanie w³asne. % odpowiedzi 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 z ie ze ie 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000 zwi ze ie i o e d ie ie od i w e o i i we e 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 0000000000000000000000000000000 Rysunek 1. Planowane zamierzenia w latach 2005-2006 dotycz¹ce wyposa enia w zasoby wed³ug odpowiedzi kierowników ród³o: opracowanie w³asne. 0000000 ez z i
212 J. Spiak ników. W ci¹gu najbli szych 2 lat, planuje siê budowê 2 nowych budynków inwentarskich, a modernizacjê 5. Natomiast, co drugie gospodarstwo planuje zakup nowych ci¹gników o du ej mocy powy ej 150 KM. Zakupy nowych ci¹gników, maszyn i urz¹dzeñ planowane s¹ z uwzglêdnieniem œrodków finansowych pochodz¹cych z sektorowych programów operacyjnych. St¹d w planowanych nak³adach inwestycyjnych, tylko 3% gospodarstw chce utrzymaæ dotychczasowy poziom inwestycji finansowanych z w³asnych œrodków. W opinii ankietowanych, w latach 2005-2006 planuje siê kontynuowanie dotychczasowych kierunków produkcji w gospodarstwach, natomiast uznaje siê za konieczne zwiêkszanie wydajnoœci jednostkowej produkcji. Planowane zmiany w strukturze produkcji roœlinnej, przy bardzo wysokim udziale zbó powy ej 70% w zasiewach, bêd¹ polega³y w 2 gospodarstwach na wprowadzeniu do uprawy szkó³ki drzew ozdobnych i warzyw gruntowych. Natomiast spadek cen skupu zbó w II pó³roczu 2004 roku nie wp³yn¹³ na zmniejszenie udzia³u zbó w planach zasiewów na lata 2005 2006. Chów zwierz¹t prowadzony by³ w 2/3 przedsiêbiorstw rolnych z badanej grupy, z których tylko w 3 gospodarstwach ³¹czono chów byd³a i trzody chlewnej. Wœród 8 gospodarstw prowadz¹cych chów byd³a tylko w 2 przypadkach planuje siê zwiêkszenie pog³owia krów mlecznych i m³odego byd³a opasowego. Natomiast w 5 gospodarstwach nastawionych na chów trzody chlewnej, w trzech z nich planuje siê powiêkszenie stada loch. Rozwój produkcji zwierzêcej chowu byd³a planowany jest równoczeœnie z budow¹ 2 nowych obór i modernizacj¹ 2 istniej¹cych, a tak e modernizacj¹ 2 ja³owników, natomiast rozwój chowu trzody chlewnej ma byæ realizowany przez modernizacjê 3 chlewni. Wprowadzanie nowych technologii w produkcji roœlinnej wi¹ e siê z kompleksow¹ wymian¹ parku maszynowego, który planuje przeprowadziæ 6 gospodarstw. Pozosta³e gospodarstwa ju wczeœniej wymieni- ³y maszyny do uprawy i siewu na nowe. Wszystkie gospodarstwa planuj¹ docelowo wymianê starych ci¹gników na nowe o du ej mocy, oraz zakup 6 kombajnów zbo owych, kombajnu do zbioru ziemniaków 1 i kombajnu do buraków 1. W produkcji zwierzêcej w wyniku modernizacji 7 budynków inwentarskich nast¹pi wymiana i unowoczeœnienie urz¹dzeñ do udoju i zadawania pasz oraz kojców dla loch. Dostosowywanie siê do wymogów rynku wed³ug 3 ankietowanych nie wymaga nowych rozwi¹zañ organizacyjnych, natomiast pozostali respondenci wskazywali na potrzebê zawierania umów wieloletnich z so- Tabela 2. Ocena przez kierownictwo stopnia trudnoœci roz wi¹z ywania problemów w z arz ¹dz aniu gospo- darstwami Badana cecha Zmianyuregulowañprawnychw zakresie: -- produkcji -- finansów -- prawa pracy -- wsparcia finansowego zfunduszyue Wspó³praca zkontrahentami i instytucjami: -- odbiorcami -- dostawcami -- bankami -- instytucjami administracji pañstwowej -- samorz¹dami lokalnymi Funkcje i obszarydzia³ania w gospodarstwie: -- sprzeda i zaopatrzenie -- produkcja -- finanse -- personel Wykorzystania zasobów: -- gruntów rolnych -- pracowników -- œrodków trwa³ych -- œrodków obrotowych Stopieñ trudnoœci 5 4 3 2 Objaœnienia: stopieñtrudnoœci: bardzo du y-- 5, du y-- 4, przeciêtny-- 3, ma³y-- 2, nie stanowi trudnoœci -- 1. ród³o: opracowanie w³asne.
Zarz¹dzanie przedsiêbiorstwami rolniczymi na Dolnym Œl¹sku po akcesji do UE 213 lidnymi odbiorcami du ych partii surowców rolnych równie z krajów UE. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, e w wiêkszoœci gospodarstwa chc¹ funkcjonowaæ na dotychczasowych rynkach i nie planuj¹ w ci¹gu najbli szych 2 lat zmian w tym obszarze. Opinie kierowników dotycz¹ce stopnia trudnoœci rozwi¹zywanych problemów decyzyjnych w otoczeniu celowym i poszczególnych obszarach funkcjonowania gospodarstw rolnych przedstawiono w tabeli 2. Ankietowani kierownicy w zakresie uregulowañ prawnych uznali za najtrudniejsze (5 stopieñ) uzyskiwanie dofinansowania z funduszy UE oraz certyfikatów. Zmiany prawa odnosz¹ce siê do uregulowañ dzia³alnoœci produkcyjnej i finansowej gospodarstw w wiêkszoœci respondenci ocenili jako o du ym stopniu trudnoœci ze wzglêdu na czêste nowelizacje i skomplikowane przepisy. Podobny stopieñ trudnoœci wskazali kierownicy gospodarstw odnoœnie wspó³pracy z instytucjami administracji pañstwowej i samorz¹dowej, podkreœlaj¹c d³ugi czas i nadmiernie rozbudowane procedury w za³atwianiu spraw. W zakresie funkcji i obszarów dzia³ania w gospodarstwach, ankietowani uznali zarz¹dzanie finansami i personelem jako o przeciêtnym stopniu trudnoœci, a wystêpuj¹ce problemy w pozosta³ych funkcjach o ma³ym stopniu trudnoœci. Racjonalne wykorzystanie posiadanych zasobów równie nie stwarza³o trudnoœci kadrze kierowniczej z wyj¹tkiem pracowników, w przypadku których dominowa³ przeciêtny stopieñ trudnoœci. Podsumowanie Przeprowadzone badania w grupie gospodarstw wielkoobszarowych, tylko czêœciowo ujawni³y problemy w zarz¹dzaniu przedsiêbiorstwami, jakie wyst¹pi³y w trakcie dzia³añ dostosowuj¹cych gospodarstwa do realizacji zasad wspólnej polityki rolnej, ze wzglêdu na krótki okres czasu jaki up³yn¹³ od akcesji do momentu badañ. Podjêta próba ich identyfikacji wykaza³a, e w gospodarstwach stosowane s¹ g³ównie dzia³ania dostosowawcze nastêpcze wymuszane zmianami w otoczeniu. Wynika to miêdzy innymi z d³ugich cykli produkcyjnych w rolnictwie oraz ograniczania ryzyka gospodarowania. Plany strategiczne, jak wykaza³y badania posiada i realizuje 1/2 gospodarstw, natomiast plany roczne s¹ wykorzystywane w zarz¹dzaniu przez 80% badanych kierowników przedsiêbiorstw rolnych. Analiza przewidywanych zmian dotycz¹cych wyposa enia w zasoby, w latach 2005-2006 wskazuje, e najwiêcej 70% ankietowanych kierowników planuje powiêkszenie œrodków trwa- ³ych g³ównie przez wymianê ci¹gników i maszyn na nowe, mimo wzrostu cen na œrodki produkcji. Utrzymanie posiadanego area³u gruntów oraz poziomu zatrudnienia bez zmian deklaruje oko³o 2/3 ankietowanych kierowników, równoczeœnie zak³adaj¹c lepsze ich wykorzystanie. Odsetek gospodarstw deklaruj¹cych chêæ powiêkszenia powierzchni u ytków rolnych wynosi³ ponad 30%, natomiast zatrudnienia oko³o 25%. W strukturze produkcji roœlinnej mimo spadku cen skupu zbó w II pó³roczu 2004 roku, kierownicy nie planowali zmniejszenia ich powierzchni, pomimo ich 70% udzia³u w zasiewach. Zwiêkszenie chowu inwentarza ywego planowane by³o w 7 gospodarstwach, z tego: w czterech rozszerzenie chowu byd³a mlecznego i ja³owizny oraz w trzech tuczu trzody chlewnej. Ocena przez kierownictwo stopnia trudnoœci rozwi¹zywanych problemów decyzyjnych wykaza³a, e w otoczeniu celowym du y stopieñ trudnoœci wystêpuje w sferze uregulowañ prawnych dotycz¹cych produkcji i finansów oraz wspó³pracy z instytucjami administracji pañstwowej i samorz¹dowej. W zarz¹dzaniu przedsiêbiorstwem rolnym sprawy finansowe i personalne zaliczone zosta³y do grupy o przeciêtnym stopniu trudnoœci, a pozosta³e problemy dotycz¹ce analizowanych obszarów dzia³ania i wykorzystania zasobów ocenione zosta³y jako ³atwe do rozwi¹zania.
214 J. Spiak Literatura Czy ewski A., Henisz Matuszczak A. 2004: Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Wyd. AE w Poznaniu, s. 236 255. Guzewicz W., Osuch D., Zdzieborska M. 2004: Wyniki produkcyjno ekonomiczne wielkoobszarowych gospodarstw powsta³ych z maj¹tku by³ych PGR. IER ig, Warszawa. Podstawka M., Milewska A. 2004: Sytuacja dochodowa rolnictwa po integracji z Uni¹ Europejsk¹. [W:] Agrobiznes. Wyd. AE we Wroc³awiu, s. 185 192. Raport UE. 2005: Informacje. Rolnik Dzier awca, nr 2(95), s.18 19. Spiak J. 2004: Wp³yw dop³at bezpoœrednich na dochodowoœæ ró nych grup obszarowych gospodarstw rolnych. Wieœ i Rolnictwo, suplement do nr 4(125), s.170 176. Summary The aim of the research was to recognize new problems concerning management of large-area farms in Lower Silesia, which occur half a year after the accession to the European Union. Survey researches made on 25 managers showed plans for years 2005 2006 concerning changes in resources, structure and technology, which are supposed to improve competitivness between agricultural enterprises in the EU market. Problems that occur in the near surrounding are rated by managers as tougher to solve than those occurring in eamined areas of farms. Adres do korespondencji prof. dr hab. Jan Spiak Akademia Rolnicza Katedra Ekonomiki i Organizacji Rolnictwa ul. M. Curie-Sk³odowskiej 42 50-360 Wroc³aw tel. (0 71) 32 05 184 e-mail: spiak@ekonom.ar.wroc.pl