Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu Województwa Świętokrzyskiego

Od neolitu do wspólczesnosci. Zarys Kopalni Krzemienia Pasiastego. Ostrowiec Świętokrzyski 2012 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 1

Niniejsza publikacja powstała w ramach projektu - Krzemionki - neolit oczami XXI wieku Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 2

Demokracji Erwin składa podziękowania Starostwu Powiatowemu w Ostrowcu Świętokrzyskim, Dyrekcji i Pracownikom Muzeum Historyczno- Archeologicznego w Ostrowcu Św. Rezerwat Archeologiczno Przyrodniczy Krzemionki za nieocenioną pomoc i wsparcie przy powstaniu niniejszej publikacji. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 3

Dawno dawno temu, jakiś może 150-160 milionów lat temu, ale nie za siedmioma górami i lasami, lecz tam, gdzie teraz my, mieszkańcy ziemi świętokrzyskiej stoimy, było płytkie acz ciepłe morze stanowiące cześć prehistorycznego oceanu Tetydy. Tyle wiemy na pewno. No, prawie na pewno! Naukowcy twierdzą, że w tych wodach drobne skorupiaki budowały system korytarzy, gdzie chroniąc się przed groźnymi drapieżnikami i prądami morskimi (czyżby przypadkowo?) magazynowały rośliny. A co się stało z nimi? Po prostu ulegały rozkładowi, co spowodowało w sposób naturalny pojawienie się bakterii, czyli pożywienia dla larw skorupiaków 1. Krzemionka zawarta w wodzie i w gromadzonych szczątkach organizmów Ilustracja Morza z okresu Tetydy pochodzi z opracowania Morza zaklęte w skałach, za morskich wytrącała się w tych muzeum.pgi.gov.pl/lekcje_int/morza/index.htm zagłębieniach pod wpływem zmian temperatury, ciśnienia i odczynu chemicznego wody. Zastygająca przez miliony lat krzemionka utworzyła charakterystyczne buły krzemienne, w których masie wewnętrznej występują 1 Por.: Jak powstał krzemień, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=krzem, odczyt 08.05.2012; zob. też: Pieńkowski G., Gutowski J., Geneza krzemieni górnego oksfordu w Krzemionkach Opatowskich, w Tomy Jurajskie (Tom1 / Volume 1, Tom 2, 2004 / Volume 2, 2004), wyd. Instytut Geologii Podstawowej Wydziału Geologii Uniwersytetu Warszawskiego, za geo.uw.edu.pl/jurajskie/spis02.htm; Krzemień pasiasty, za krzemienie.pl/krzemien_p, odczyt 04.05.2012; MCLean G. S., Oakland R., McLean L., W poszukiwaniu prawdy o początkach, wyd. Pojednanie, za czytelnia.chrzescijanin.pl/ksiazki/wppop/wppop_00.htm, odczyt 07.05.2012; Bijak G., Przyczynek do znajomości kilku minerałów z wapieni górnojutajskich w kamieniołomie Gliniany w Ożarowie, w Czasopismo Forum Geologicznego, 1/2007, za gr.introne.com/pdf/nr1_mineraly_z_ozarowa.pdf, odczyt 02.05.2012; Historia krzemienia, praca zbiorowa pod red. Króla P., wyd. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce 2009 itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 4

pasma o różnym zabarwieniu z fantastycznie ułożonymi wewnątrz pasiakami 2. 2 Krzemień pasiasty kamień rzadszy od diamentu, 19 września 2010, za mojesandomierskie.pl/2010/09/krzemien-pasiasty-kamien-rzadszy-od.html, odczyt 10.05.2012 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 5

* * * Czy rzeczywiście tak było? Dzisiaj możemy na to pytanie odpowiedzieć raczej twierdząco, choć nie możemy też wykluczyć, że wciąż prowadzone badania za jakiś czas wskażą na inne pochodzenie świętokrzyskiego diamentu krzemienia pasiastego. Jedno jest pewne! Gdy powstawał krzemień, jeszcze nie było ludzi na ziemiach Polski, bowiem pojawienia się człowieka na obszarze obecnego państwa polskiego zaczęło się około 500 000 lat temu 3. Wystarczy patrzeć na poniższe opracowanie. 3 Por.: Prehistoria ziem polskich, za pl.wikipedia.org/wiki/prehistoria_ziem_polskich#periodyzacja, odczyt 09.05.2012; Pietrzak S., Skąd pochodzą Polacy, Słowianie, Europejczycy, inne ludy, za tropie.tarnow.opoka.org.pl/polacy.htm, odczyt 03.05.2012; szerzej zob.: Prahistoria ziem polskich, za bryk.pl/teksty/liceum/historia/prehistoria/4274-prahistoria_ziem_polskich.html (odczyt 10.05.2012); Zaręba P., Prahistoria Ziem Polskich - zarys, za http://www.lce.lublin.pl/archeo/archeolo.html, 1998 r. (odczyt 10.05.2012); Gąssowski J., Kultura pradziejowa na ziemiach polskich. Zarys, Warszawa 1985; Prahistoria ziem polskich, t. IV. Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego, opr. pod red. J. Dąbrowskiego, Z. Rajewskiego, wyd. Ossolineum, Wrocław 1979; Godłowski K., Kozłowski J., Historia starożytna ziem polskich, Warszawa 1983; Kozłowski J. K., Kaczanowski P., Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998 itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 6

Opracowanie pochodzi z: Gąssowski J., Kultura pradziejowa na ziemiach polskich zarys; Jażdżewski K., Pradzieje Europy Środkowej, za pl.wikipedia.org/w/index.php?title=plik:kultury_neolityczne_w_polsce.svg&filetimestamp=200 61120211223 Jednak nie oznaczało to, że jak tylko człowiek pojawił się na naszej ziemi, to od razu odkrył krzemień. Minęły setki tysięcy lat, aż w połowie VI tys. przed Chrystusem na obecne ziemie Polski dotarły zza Karpat grupy ludności, które miały całkiem odmienne od dotychczasowego sposobu gospodarowania zwyczaje 4. Był to bowiem już dość rozbudowany system rolno-hodowlany z wyraźnymi cechami gospodarki Fragment rekonstrukcji Osady neolitycznej według Apogeum, za produkcyjnej, ponieważ nie opierał digart.pl/zoom/1520177/osada_neolityczna.html się on na łowiectwie i zbieractwie, a na uprawie roli i hodowli zwierząt, choć te pierwsze stanowiły jeszcze długo ważny, dodatkowy sposób zdobywania pożywienia 5. Otóż zestawienie chronologiczne najstarszych dziejów ziem Polski wedle S. Sałacińskiego i M. Zalewskiego 6 wygląda następująco: 4 Por.: Neolit i wczesny brąz, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=neo, odczyt 01.02.2012; Zaręba P., Neolit na ziemiach polskich, za lce.lublin.pl/archeo/neolit/neolit.html, odczyt 12.05.2012; Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia Polski - tom 1, Najdawniejsze dzieje ziem polskich do VII, wyd. Fogra, Kraków 1998, str. 104-121; szerzej zob.: Moszyński K., Kultura Ludowa Słowian, część I, Kultura Materjalna, wyd. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1929 r.; Moszyński K., Kultura Ludowa Słowian, część II, Kultura Duchowa, Zeszyt 2, wyd. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1939 r.; Historia Kultu-ry Materialnej Polski w Zarysie, opracowanie zbiorowe pod red. Hensla W., Pazdura J., tom I - od VII do XII wieku, pod red. Dembińskiej M., Podwińskiej Z., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, wyd. PAN, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1978; Pradzieje Ziem Polskich, pod red. Kmiecińskiego J., Tom I. Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego. Część 1. Epoka kamienia, wyd. PWN, Warszawa - Łódź 1989 itd. 5 Neolit i wczesny brąz, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=neo, odczyt 01.02.2012; por. też: Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia Polski - tom 1, Najdawniejsze op. cit., str. 104-110; szerzej zob.: ; Strzelczyk J., Od Prasłowian do Polaków. Dzieje narodu i państwa polskiego, wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987 itd. 6 Sałaciński S., Zalewski M., Krzemionki, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1987, str. 6 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 7

paleolit plejstocen epoka kamienia zbieracko-łowiecka holocen epoka brązu epoka żelaza wytwórcza: rolniczo-hodowlana Okresy geologiczne Epoki archeologiczne Gospodarka Krzemionki - neolit oczami XXI wieku Zestawienie chronologiczne najstarszych dziejów ziem Polski Chronologia (lata) Okresy Najważniejsze zdarzenia XII w. VI VII w. wczesne średniowiecze 375 r. n. e. okres wędrówki ludów pocz. n. e. okres wpływów rzymskich 400 p. Ch. okres przedrzymski (lateński) 700 p. Ch. okres halsztacki 7 V IV III epoka brązu II I 1800 p. Ch. 4500 p. Ch. neolit ok. 8000 p. Ch. 12000 p. Ch. 40000 p. Ch. 120000 p. Ch. ok. 3 mln p. Ch. mezolit schyłkowy górny środkowy dolny 966 chrzest Polski Biskupin osada obronna Krzemionki kopalnie krzemienia Pojawienie się pierwszych rolników w Małopolsce i na Śląsku Najstarsze ślady pobytu człowieka ma ziemiach Polski Pojawienie się pierwszych narzędzi na świecie Dzisiaj trudno ustalić, kiedy po raz pierwszy ludzie natknęli się na krzemień. Może był to przypadek, może podczas uprawy ziemi ich kamienne lub 7 O k r e s h a l s z t a c k i jest okresem w pradziejach Europy Środkowej zwany wczesną epoką żelaza. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 8

drewniane motyki trafiły na nią niemalże jak kosa na kamień. A może zmęczony rolnik usiadł na chwilkę, aby odpocząć i Choć nie można też wykluczyć, że rozzłoszczony na wrogie plemiona, szukał czegoś ostrego i mocnego, aby po prostu się bronić albo najzwyczajniej na świecie obrabować sąsiada? Można teraz snuć różne domysły, ale faktem zostaje jedno! Równocześnie z rozwojem technik garncarskich rozwijała się także umiejętność obróbki krzemienia i kamienia. Z różnego rodzaju skał wykonywano gładzone topory bojowe, z przewierconymi otworami służącymi do mocowania rękojeści. Wytwórczość krzemieniarska osiągnęła bardzo wysoki poziom. Wykonywano masywne narzędzia rdzeniowe ostrza siekier, które spełniały ważną rolę podczas prac ciesielskich i rolniczych, ale także potrafiono uzyskiwać długie wióry krzemienne (ponad 20 cm) służące do wyrobu noży, sierpów i innych drobniejszych narzędzi 8. J. Kaczanowski i K. Kozłow podkreślają, iż produkowane z krzemienia gładzone siekiery znane były na całym niemal obszarze Polski, Moraw, Czech i zachodniej Ukrainy. Handel oparty na eksporcie siekier i innych produktów krzemiennych był źródłem bogacenia się osad kultury pucharów lejkowatych na terenie Wyżyny Sandomierskiej 9. Czyli co najmniej 600 650 km od Kopalni. Faktycznie były to ogromne odległości jak na ówczesny świat, ale warto było się starać - towar był doskonały 10 i technologicznie odpowiednio dopracowany. Otóż jak mawiają ekonomiści, gospodarka rządzi się swoimi prawami. Czy jest to gospodarka XXI wieku, czy też neolitu, popyt obraca kołem napędowym podaży. Już u zarania dziejów Kopalni, zwiększone zapotrzebowanie na krzemień spowodowało konieczność wydobywania jego większych ilości z macierzystej skały wapiennej, bądź kredowej 11. Ale czy narzędzia z krzemienia służyły tylko jako siekiery? Czy też były wykorzystywane jako inne instrumenty 12? 8 Neolit i wczesny brąz, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=neo, odczyt 01.02.2012 9 Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia Polski - tom 1, Najdawniejsze op. cit., str. 120 10 Krzemień pasiasty kamień op. cit. 11 Neolit i wczesny brąz, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=neo, odczyt 01.02.2012 12 Szerzej zob.: Rytuał i porozumienie, za dzbynski.info/tag/narzedzia-krzemienne (odczyt 20.10.2010); Osipowicz G., Narzędzia krzemienne w epoce kamienia na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne, wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2011 itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 9

Generalnie w neolicie (i nie tylko) do wyboru większości narzędzi pracy służyły przede wszystkim surowce kamienne lub krzemienne. Jednym z ważniejszych narzędzi w owych czasach był krzemienny sierp służący w szczeg - ólności do ścinania zboża. Mąkę uzyskiwano rozcierając ziarno przy pomocy kamiennych żaren. Z kamienia wykonywano też małe siekierki i tzw. motyki w kształcie kopyta szewskiego (ciosła) służące do obróbki drewna. Ziemia Górnicze narzędzia krzemienne, wykonane z innych skał i na polach spulchniana rogowe znalezione w Krzemionkach: źródło: Krzemionki: była rogowymi Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego, za geo.uw.edu.pl/krzemionki/krzemionki06.htm motyczkami i kamiennymi kopaczkami, przypominającymi kształtem siekiery. Dlatego nazywamy to wówczas rolnictwem kopieniaczym. Uprawiano kilka gatunków pszenicy, rzadziej jęczmień i proso, groch i soczewicę oraz mak i len 13. Rzecz jasna, że w takich warunkach nabierała coraz wyraźniejszego kształtu hodowla zwierząt: bydło, świnie, kozy i owce 14. Rozwój społeczny, polityczny i religijny doprowadził do tego, iż w IV tys. przed Chrystusem zaobserwowano istotne zmiany w gospodarce. [ ] Do uprawy pól zaczęto wykorzystywać pociągową siłę zwierząt [ ], które ciągnęły radło. Taką gospodarkę stosowały przede wszystkim społeczności kultury pucharów lejkowatych (nazwa od 13 Neolit, za ma.krakow.pl/oddzial_nowa_huta/pradzieje/neolit, odczyt 02.12.2011; szerzej zob.: Kamienne narzędzia prehistoryczne, za szynwald.pl/archeologia/kamienne-narzdziaprehistoryczne, odczyt 22.02.2012; Narzędzia z krzemienia, za archeofil.pl/index.php?go=paleolit_narzedzia, odczyt 09.05.2012; Historia krzemienia op. cit. itd. 14 Por.: Neolit i wczesny op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 10

charakterystycznego typu naczynia). Duże znaczenie uzyskały wtedy krzemienne siekiery gładzone służące do karczunku 15. A skoro w gospodarce obowiązuje zasada reakcji łańcuchowej, to rozwój handlu i konieczność przemieszczania surowców i towarów spowodował rozwój transportu wodnego i kołowego. Znane są przedstawienia neolitycznych wozów na naczyniach glinianych, a także znaleziska kół z tego okresu. Na ziemiach znajduje wyroby polskich się eksportowane tu z obszaru Wóz ciągniony przez parę bowitów (wołów). Wiek naczynia pomiędzy 3491 BC i 3060 BC (źródło: Waza z Bronocic, za zestawykolowe.com.pl/waza-z-bronocic, odczyt 22.03.2011) Kotliny Karpackiej, Bałkanów, a nawet Azji Mniejszej 16. 15 Neolit, za ma.krakow.pl/oddzial_nowa_huta/pradzieje/neolit, odczyt 02.12.2011; szerzej zob.: Kamienne narzędzia prehistoryczne, za szynwald.pl/archeologia/kamienne-narzdziaprehistoryczne, odczyt 22.02.2012; Narzędzia z krzemienia, za archeofil.pl/index.php?go=paleolit_narzedzia, odczyt 09.05.2012; Historia krzemienia op. cit.; Kłosowicz O., Rewolucja neolityczna i jej znaczenie w dziejach ludzkości, orestesklosowicz.pl/?p=1949, odczyt 28.08.2011 itd. 16 Neolit i wczesny brąz, za krzemionki.info/index_x.php?krzem=neo, odczyt 01.02.2012; Najstarszy dowód. Archeolodzy wracają do Bronocic na jeden dzień, w Echo Ponidzia, 23.05.2003 r., za bronocice.dzialoszyce.info/prasa/prasa_o_odslonieciu_pomnika.htm, odczyt 02.05.2012 itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 11

* * * Pisząc o znaczeniu krzemienia pasiastego, dr J. Bąbel słusznie zauważa, iż nie ma żadnej przesady w stwierdzeniu, że w epoce, w której głównym materiałem do wyrobu narzędzi był kamień, a szczególnie zaś krzemień, zapewniający niezliczonym generacjom Homo sapiens sapiens przeżycie, dostarczyciele tego surowca i wytwórcy narzędzi i broni, odegrali w dziejach ludzkości niezwykłą wprost rolę. Los wielu zależał od pracy nielicznych 17. Jerzy Tomasz Bąbel (ur. 1947) polski badacz zajmujący się archeologią pradziejową, doktor archeologi, historyk wierzeń przedchrześcijańskich praindoeuropejskich plemion Europy Środkowej i Azji. Na obszarze Gór Świętokrzyskich, między Opatowem a Ostrowcem Świętokrzyskim, w dość cichej okolicy znajdują się liczne prehistoryczne kopalnie. Łatwo na mapie znaleźć Rezerwat Obecnie jest to Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczym Krzemionki Opatowskie k. Ostrowca Św. i trudno nawet wyobrażać sobie, że kiedyś, tysiące lat temu, panował to gwar nie zwiedzających Rezerwat i Kopalnię Krzemienia dzieciaków, lecz robotników, doświadczonych górników, ich uczniów itd. 17 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki nowożytnego górnictwa, w Górnictwo w czasie, przestrzeni, kulturze, pod red. Januszewskiego S., Wrocław 2007, str. 296-314, za rodman.most.org.pl/j.t.babel18.htm (odczyt 20.04.2012) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 12

I nie był to gwar chaotyczny, lecz rozmowy o pracy, o codziennych zadaniach, o obowiązkach, o problemach związanych z pracą itd. Przykro, że kopalnia, która nosi ślady bytowania tych ludzi i krok po kroku odsłania przed nimi swoje tajemnice, nie może tak samo odtworzyć mowy naszych przodków. Przynajmniej usłyszelibyśmy jakim językiem mówili A tymczasem możemy jedynie wyobrażać sobie jak od czasu do czasu, tu i tam, z pojedynczych szyb wystawały głowy prehistorycznych górników, którzy podawali robotnikom ciężkie kosze z krzemieniem, które były transportowane w ciasnych chodnikach w skórzanych worach ciągniętych linami. Na powierzchni, tuż przy szybie odbywała się kolejna selekcja surowca i wstępna obróbka. Konkrecje 18 rozbijano na kamiennym kowadle i obrabiano tłucz-kami i retuszerami z kamienia, krzemienia, poroża i twardego drewna 19. Właśnie! A jak szacowano wartość tej zdobyczy pod ziemią, w półmrokach, zanim wydobywano na światło dzienne? Przecież nie każdy kawałek krzemienia nadaje się do obróbki. Autorytet w tej dziedzine J. Bąbel podkreśla, że przez ostatnie 150 milionów lat zarówno skały wapienne jak i krzemień w nich tkwiący podlegał działaniom różnych sił tektonicz- Górnicy w szybie, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki nych, które spowodowały powstanie pęknięć i mikrospękań konkrecji nie zawsze widocznych gołym okiem. Dlatego też niebagatelną rolę przy testowaniu jakości krzemienia musiał odgrywać nie wzrok lecz słuch. Prahistoryczny górnik nie 18 K o n k r e c j a, to agregat mineralny powstały wskutek stopniowego narastania minerałów wokół jakiegoś obiektu w skale (źródło: pl.wikipedia.org/wiki/konkrecja), odczyt 12.02.2009) 19 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 13

tylko mógł obserwować odpadające pod uderzeniami tłuka kawałki krzemienia, ale i słuchać czy dźwięk jest czysty czy głuchy. Drgające światło łuczywa nie zawsze bowiem pozwalało dokonywać właściwej obserwacji 20. A więc już wyselekcjonowany surowiec jeszcze raz był sortowany przez naziemnych robotników, którzy układali je do innych koszów wedle wielkości, a może według jakości czy też przeznaczenia. Inni robotnicy, niemniej wykwalifikowani, wyrabiali narzędzia z krzemienia i I neolityczna spółdzielnia, a raczej korporacja jak na ówczesny okres, kwitła. Ale to do nocy, bo nikt tutaj nie mieszkał. Oni wszyscy pochodzili z okolic (o tym porozmawiamy trochę dalej) i codziennie po prostu przychodzili tutaj do pracy. To byli wolni, dumni ze swojej pracy bardzo wysokiej klasy specjaliści od górnictwa. Nawet z prostej obserwacji wynika, iż na powierzchni Kopalni krzemienia znajdują się pozostałości hałd przyszybowych, wielu pracowni krzemieniarskich a nawet obozowisk. J. Lech podkreśla fakt, iż hałdy te liczyły pierwotnie około 2 4 m wysokości w zależności od wielkości szybu. Dzisiaj, w najlepszym razie, pozostały po nich niewysokie pierścieniowate wały otaczające zagłębienia poszybowe 21. Jednak warto się skupić szczególnie na pracowniach krzemieniarskich (raczej na ich pozostałościach), które należą do struktur najważniejszych, a jednocześnie najsłabiej rozpoznanych. Odkrywane są płytko pod powierzchnią gruntu na lepiej zachowanych polach górniczych. Tworzą je tysiące, dziesiątki, a nawet setki tysięcy odłupków, odpadków krzemiennych i bardzo rzadkich zaawansowanych w przygotowaniu form narzędzi będących celem pracy 22. U czytelnika może powstać słuszne pytanie: dlaczego pracować w warunkach polowo-obozowych, jeśli można było obrabiać zdobyty surowiec 20 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 21 Lech J., Prehistoryczne górnictwo krzemienia. W krainie diabła, w Panorama. Archeologia. ACADEMIA, nr 2 (14) 2008, str. 18, za academia.pan.pl/pdf/pamiec_str.%2016-19_lech.pdf (odczyt 20.03.2012) 22 Lech J., Prehistoryczne górnictwo op. cit., str. 18 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 14

powiedzmy w domu? Przecież w okolicach Kopalni nie było nawet wody 23. Trzeba było razem z prowiantem codziennie zaopatrywać się też w wodę. Rzeczywiście oprócz sezonowych obozowisk budowanych na czas pracy, na terenie kopalni nie istniało żadne stałe osadnictwo z powodu braku wody pitnej. W znajdujących się w południowej części obecnego rezerwatu lejkach krasowych mogły zbierać się wody opadowe tylko przez krótki czas. W obrębie krzemieniarskich pracowni przyszybowych odkrywane są pozostałości ognisk, Kobieta zaopatrująca Kopalnię w wodę, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki najstarsze w Polsce ślady ścieżek oraz rozbite gliniane naczynia, w których przechowywano napoje i żywność [ ] 24. A więc odpowiedź jest prosta: zaopatrzenie szczególnie w wodę nie było tak doskonałe, aby móc całą pracę wykonać na miejscu, zaś obróbka krzemienia w pracowniach nakopalnianych służyła ograniczeniu jego masy przeznaczonej do transportu. Pole górnicze opuszczały kawałki surowca wstępnie przygotowane oraz półwytwory narzędzi; ich pracochłonnej obróbki końcowej: szlifowania, gładzenia i oprawy, dokonywano w osadach 25. Jak wskazują badania archeologiczne, obróbka ta odbywała się w dorzeczu rzeki Kamiennej. Badania archeologiczne wskazują, iż w owym okresie rodzimą osadą tzw. górników krzemionkowskich było wzgórze Gawroniec Pa- 23 Por.: Łapiński R., Krzemionki Opatowskie, za rodman.most.org.pl/rodman30.htm (odczyt 01.05.2012); Krzemionki koło Ostrowca Świętokrzyskiego, za swietokrzyskie.travel/pl/informator_turystyczny/o,3770,krzemionki_opatowskie.html (odczyt 01.05.2012) itd. 24 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 25 Lech J., Prehistoryczne górnictwo op. cit., str. 18; por. też: Krzemionki, za portalwiedzy.onet.pl/78091,,,,krzemionki,haslo.html (odczyt 03.03.2012); por. też: Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia Polski op. cit., str. 120 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 15

łyga w Ćmielowie 26. Wieki później w dolinie rzeczki Gierczanki, prawobrzeżnego dopływu Kamiennej powstało znaczne skupienie osadnicze kultury amfor kulistych 27. W rejonie tym, w osadach produkcyjnych wytworzył się specyficzny przemysł krzemienny określany przez Te warstwy ziemi na wzgórzu Gawroniec w archeologów mianem giereckiego. Ćmielowie jeszcze kryją ślady osad górników z Neolitu. Znaleziska narzędzi górniczych odkryte w Mierzanowicach, i Wojciechowicach woj. świętokrzyskie nad rzeczką Gierczanką wskazują na miejsce egzystowania bezpośrednich użytkowników kopalń. Analogiczne zabytki znane są bowiem z podziemi kopalń w Krzemionkach. Sytuacja taka powtórzyła się również we wczesnym okresie epoki brązu 28. 26 Szerzej zob.: Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych na Wyżynie Sandomierskiej, za krzemionki.info/neo_1a.html (odczyt 09.05.2012); Osada schyłkowo paleolityczna w Ćmielowie, Instytut Archeologii UW, za archeo.uw.edu.pl/szablon.php?id=181 (odczyt 02.02.2012); Pastuszka W., Mały Gawroniec wzgórze skarbów z epoki kamienia (z dnia 23.09.2008) za archeowiesci.pl/2008/09/23/maly-gawroniec-wzgorze-skarbow-z-epoki-kamienia (odczyt 19.05.2012); Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit.; Lisiecki A., Odkrycie archeologów nad rzeką Kamienną w Nauka w Polsce. Serwis PAP z dnia 01.12.2006, za testnaukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,26495,odkrycie-archeologow-nad-rzeka-kamienna.html (odczyt 11.05.2009); Olszewska K., Mały Gawroniec - wzgórze skarbów z epoki kamienia w Nauka w Polsce. Serwis PAP z dnia 23.09.2008, za testnaukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,224383,maly-gawroniec---wzgorze-skarbow-z-epokikamienia.html (odczyt 12.05.2012) itd. 27 A m f o r y k u l i s t e, to jedna z kultur neolitu, która występowała w latach 3100-2600 przed Chrystusem m. in. w Polsce. Nazwa tej kultury pochodzi od charakterystycznego dla niej typu wyrobów ceramicznych o kulistym brzuścu. Ludność tej kultury eksploatowała krzemień pasiasty z kopalni w Krzemionkach Opatowskich (źródło: Kultura amfor kulistych, za pl.wikipedia.org/wiki/kultura_amfor_kulistych, odczyt 16.05.2012; szerzej zob.: Zaręba P, Kultura Amfor Kulistych, za lce.lublin.pl/archeo/neolit/neolit_3.html, odczyt 16.05.2012; Siudalski S. J., Rębków archeologia, za rebkow.siudalski.pl/archeologia.html, odczyt 11.05.2012 itd.). 28 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 16

* * * Z pełnym podziwem można stwierdzić, iż obserwacje poczynione w trakcie prac archeologiczno-górniczych umożliwiają [ ] poznanie wielu tajników sztuki górniczej, prapoczątków nowoczesnego górnictwa. Kopalnie krzemionkowskie są znakomitym przykładem rozwoju myśli technicznej oraz miejscem, w którym wyładowała się gigantyczna energia ludzka 29, zaś ich pomysłowość nawet teraz zdumiewa inżynierów górnictwa. Z pewnością nie będzie przesadą, jeśli powiemy, że w Polsce początki górnictwa sięgają epoki kamienia (górnictwo kamienia), kiedy to człowiek od zbierania odłamków krzemieni przeszedł do celowego ich urabiania i wydobywania sposobem górniczym 30. Jeden z najwybitniejszych znawców Kopalni, J. Bąbel, zauważa, iż nie bez racji Krzemionki nazywane są [ ] od kilkudziesięciu lat pomnikiem starożytnego górnictwa [ ] 31. Jednak czas jest nieubłagany, i mimo wielu stuleci rozwoju, krzemień krok po kroku ustępował innym surowcom i wyrobom metalowym. Coraz mniej i mniej krzemień był potrzeby kupcom z bliskich i dalekich ziem, coraz mniej był opłacalny i coraz bardziej trzeba było się starać, aby ktoś się nim zainteresował. I chyba któregoś dnia ostatni górnik, może już stary i zamęczony pracą, po prostu nie przyszedł do kopalni. Z dnia na dzień kopalnia zarastała trawą, krzakami, drzewami i za kilka lat nikt już nie pamiętał o jej istnieniu. Górnik w trakcie pracy, źródło: Minęły tysiące lat, aż kompleks ten został odkryty w 1922 r. przez geologa Jana zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki 29 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 30 Górnictwo, za encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3907167, odczyt 12.05.2012) 31 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 17

Samsonowicza i badany przez kilka generacji archeologów [ ]. Metody stosowane w trakcie tych badań były zróżnicowane, uwarunkowane przede wszystkim samym charakterem robót [ ]. Prace wykopaliskowe mające na celu rozpoznanie stanowiska kopalnianego na powierzchni ziemi (pracownie przyszybowe, obozowiska, płytkie szyby jamowe i niszowe) odbywały się wedle typowych zasad wykopaliskowych stosowanych przez archeologię. Aby dokonać wcześniejszego rozpoznania zagruzowanych szybów i wyrobisk oraz odkryć ewentualne pustki sięgnięto po metodę elektroporową, radarową [ ] i sejsmiczną. Z nich dwie pierwsze sprawdziły się, szczególnie zaś radarowa, która dawała natychmiastowy odczyt [ ] 32. Jan Samsonowicz (ur. 14.09.1888 w Ostrowcu Św., zm. 03.11.1959 w Warszawie) polski geolog i paleontolog, profesor uniwersytetów we Lwowie i Warszawie, wieloletni kierownik Katedry Geologii Historycznej Uniwersytetu Warszawskiego, członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk. Dla klarowności opisu zerknijmy na kalendarium wydarzeń 33 w Rezerwacie Krzemionek. DATA XVIII 1967 5 maja 1863 WYDARZENIE tereny pola eksploatacyjnego należące do wsi Stoki Stare były odlesionymi polami uprawnymi. Wieś ta istniała już w 1509 r. i należała podówczas do Jakuba z Szydłowca. Prowadzona przez wiele pokoleń intensywna orka zniwelowała hałdy, lejki poszybowe i znajdujące się tam pracownie krzemieniarskie. zwycięska bitwa powstańców styczniowych dowodzonych przez Dionizego Czachowskiego stoczona z Rosjanami dowodzonymi 32 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 33 Kalendarium, za krzemionki.info/index_x.php#, odczyt 29.05.2012 Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 18

przez mjr Klewcowa na terenie późniejszego rezerwatu w Krzemionkach. 1911 1946 stopniowe odlesianie terenu kopalń 1913 1914(?) 1945 1906 z przerwami aż do lat 50- tych XX wieku 19 lipca 1922 Powstanie wsi Krzemionki. W granicach obecnego rezerwatu stało 24 zagrody, z czego 15 ulokowane było w obrębie pola eksploatacyjnego lub w jego bezpośredniej bliskości w tym również piec do wypalania wapna. Pod uprawą znajdowały się wszystkie lejki krasowe w południowej części rezerwatu. działalność tzw. wapiennikarzy na terenie pola eksploatacyjnego w Krzemionkach. Pojawienie się wielkich zniszczeń, w tym tzw. Wielkich Komór przy trasie turystycznej nr 1. Stefan Krukowski po raz pierwszy scharakteryzował krzemień 1921 pasiasty i nazwał go astarckim (obecnie: krzemień jurajski, górnooxfordzki"). geolog i paleontolog z Państwowego Instytutu Geologicznego, Jan Samsonowicz odkrył kompleks kopalń neolitycznych w Krzemionkach. Stefan Krukowski i Zygmunt Schmit wizytują kopalnie w 1923 Krzemionkach pierwsze profesjonalne prace wykopaliskowe w Krzemionkach. Józef Żurowski, Konserwator Zabytków Prehistorycznych 1925 Okręgu Zachodnio Małopolskiego i Śląskiego odgruzował podziemia 7 szybów. inżynier Mieczysław Radwan, docent w Akademii Górniczej w Krakowie i pierwszy badacz starożytnego hutnictwa żelaza w Górach Świętokrzyskich postulował stworzenie rezerwatu w Krzemionkach, prowadzenie robót badawczych z pomocą 1926 górników i założenie stacji do badań naukowych. Jako pierwszy podaje informację, że na stanowisku Ćmielów Gawroniec była "wytwórnia siekier z krzemienia pasiastego" i że takich stanowisk obróbki krzemienia było więcej. wykopaliskowe badania archeologiczne kierowane przez 1926 Zygmunt Szmit (hałda i częściowo szyb). prezydent Rzeczpospolitej Polskiej wydał rozporządzenie 1928 (dekret) o ochronie zabytków, wśród których wymieniono też prahistoryczne kopalnie krzemienia. 1928 Stefan Krukowski rozpoczął prace wykopaliskowe w północnej Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 19

części pola eksploatacyjnego, w pobliżu łomów wapiennikarzy. Wyeksplorował tam 3 szyby. z funduszy Kultury Narodowej, Zakładów Ostrowieckich, sejmiku powiatu opatowskiego, Oddziału Polskiego 1928-1932 Towarzystwa Krajobrazowego w Ostrowcu oraz prywatnych składek pracowników Państwowego Muzeum Archeologicznego wykupiono ok. 24 hektary pola górniczego, tworząc zręby rezerwatu archeologicznego. 1929-1932 Stefan Krukowski odgruzował w pobliżu zdewastowanych podziemi wypełniska szybów nr 1, 2 i 3. Stefan Krukowski wyznaczył obszar pola eksploatacyjnego. Od 1929 tego momentu na obszarze pola eksploatacyjnego rozpoczęła się naturalna sukcesja lasu. 1929-1952 i 1968-1978 rezerwatem archeologicznym w Krzemionkach administrowało Państwowe Muzeum Archeologiczne (PMA) w Warszawie. 1932 wybudowano nowy dom dla strażnika rezerwatu. 1939 Stefan Krukowski wieś Krzemionki nazwał Krzemionkami Opatowskimi. wznowiono prace w kamieniołomie; eksploatacja kamienia Okres pochłonęła kilka lejków krasowych i obozowisk neolitycznych międzywojen górników oraz część wyrobisk górników z XVIII-XIX wieku (?), ny - 1959 wyrabiających skałki do broni palnej (?). II wojna światowa 1945 w podziemiach w Krzemionkach ukrywali się Żydzi, miejscowa ludność i partyzanci. Pole eksploatacyjne w trzech miejscach przecięły linie hitlerowskich okopów. odcinki rowów strzeleckich przecinające pole eksploatacyjne zostały zadokumentowane i zasypane przez Michała Drewko. 1945 28 września 1945 1946 1946-1950 na skutek działań dyrektora PMA w Warszawie Ludwika Sawickiego, wyłączono spod uprawy cały teren pola eksploatacyjnego należący do gospodarzy wsi Krzemionki i Magonie. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Kielcach wydał orzeczenie o uznaniu terenu neolitycznej kopalni krzemienia za zabytek i o ustanowieniu rezerwatu (Decyzja Nr 1). rezerwat rozszerzono na 382 hektary i wpisano pod nr 8 do rejestru zabytków archeologicznych województwa kieleckiego. ze względu na tworzony rezerwat, część mieszkańców Krzemionek przesiedlono, osadzając ich w Mydłowcu i Winiarach, województwo świętokrzyskie. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 20

1947-1948 powstał plan warstwicowy pola górniczego w skali 1:200 autorstwa inżyniera Romana Gizowskiego. 1948 Michał Drewko odgruzował do celów konserwatorskich część chodników szybów 1, 2 i 3 oraz wykonał szereg planów i profili. rezerwatem administruje Wojewódzki Konserwator Zabytków 1953-1967 w Kielcach (formalnie, a bezpośrednio inżynier Tadeusz Żurowski z Zarządu Ochrony i Konserwacji Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki). Tadeusz Żurowski działając z ramienia Centralnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki 1953-1954 i 1958-1961 podjął kolejne prace badawcze i konserwatorskie w szybach 2 i 3. Szyb 1 ze względu na stan zachowania został zasypany, a w kopalniach 2 i 3 odgruzowano chodniki i komory, dokumentując znalezione tam narzędzia pracy i prahistoryczne rysunki. II połowa lat zbudowano drewniany baraczek bazę dla ekipy 50-tych archeologicznej. Tadeusz Żurowski prowadził prace archeologiczne przy dwóch 1958 lejkach krasowych znajdujących się w południowej części rezerwatu, gdzie odkryto ceramikę z XII XIII wieku oraz piecowiska dymarskie. 1959-1961 Tadeusz Żurowski badał szyb nr 4. zespół kierowany przez Krzysztofa Dąbrowskiego i W. 1960 Stopnickiego (Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Instytut Geofizyki PAN, Zakład Geologii Uniwersytetu Warszawskiego) prowadził badania elektrooporowe w rejonie szybów 2, 3 i 4. 27 maja 1967 odnowiono decyzję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o uznaniu Krzemionek za rezerwat archeologiczny. 1967 Tadeusz Żurowski przeprowadza kolejne roboty konserwatorsko pomiarowe w obrębie,,wielkiej Komory. Minister Kultury i Sztuki powołał Oddział PMA w Krzemionkach. 1 stycznia Oddano do użytku PMA w Krzemionkach dwa pawilony pełniące 1968 funkcję magazynu zabytków i tymczasowej wystawy. powstał fabularyzowany film Macieja Sieńskiego o 1968 Krzemionkach pt. Prastary Skarb zrealizowany przez Wytwórnię Filmów Dokumentalnych Czołówka. wykopaliskowe prace archeologiczne w rejonie szybu 5 1969-1970 kierowane przez Jana Kowalczyka, Bogdan Balcera i Zygmunta Krzaka (ten ostatni tylko w 1969 r.) z ramienia PMA w Warszawie. 1970 specjaliści z Przedsiębiorstwa Poszukiwań Geofizycznych w Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 21

1975 1976 9 listopada 1978 20 listopad 1978 Od 1979 1979-1980 1979-1984 Warszawie prowadzili badania metodą elektrooporową i grawimetryczną, pozwalającą na częściowe rozplanowanie podziemi szybu 5. PMA w Warszawie zawiera z Muzeum Regionalnym w Ostrowcu porozumienie o współpracy na terenie Krzemionek. Jerzy Bąbel wystąpił oficjalnie z propozycją wykonania w podziemiach kopalń w Krzemionkach tzw. tunelu ekspozycyjnego. Projekt ten był dyskutowany w środowiskach specjalistów w 1978, 1980, 1981 i 1983 r. zawarto porozumienie między Dyrekcją Kombinatu Budownictwa Górniczego Wschód w Lublinie, kołem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Górnictwa przy Kopalniach Lubelskiego Zagłębia Węglowego w Lublinie, Dyrekcją PMA, kierownictwem Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Św. oraz władzami politycznymi i administracyjnymi Ostrowca Św. dotyczące objęcia patronatem kopalń w Krzemionkach przez KBG Wschód. decyzją nr 14 Ministra Kultury i Sztuki, PMA w Warszawie przekazało cały majątek oraz etaty swego oddziału w Krzemionkach na rzecz Muzeum Regionalnego w Ostrowcu Św. rezerwatem w Krzemionkach administruje Muzeum Regionalne (obecnie Historyczno- Archeologiczne) w Ostrowcu Św., które jest organizatorem środków finansowych na badania archeologiczne i inwestorem wszelkich prac górniczych i budowlanych na terenie rezerwatu, a od roku 2001 prowadzi badania archeologiczne na terenie rezerwatu. Dyrektorem tego Muzeum do 30 czerwca 2006 r. był mgr Janusz Wojciech Kotasiak. nawiązano współpracę z Instytutem Projektowania i Budowy Kopalń Akademii Górniczo Hutniczej w Krakowie dotyczącej podziemnych prac w Krzemionkach. Nawiązano też współpracę z Departamentem Szkolnictwa Ministerstwa Górnictwa i Energetyki, Dyrekcją Zasadniczych szkół Górniczych z województwa lubelskiego, Dyrekcją Przedsiębiorstwa Robót Górniczych w Łęcznej oraz Zrzeszeniem Przedsiębiorstw Robót Górniczych i Budowy Szybów w Katowicach. wykopaliskowe prace archeologiczne wzdłuż tzw. magistrali (kopalnie jamowe, kopalnia 6/668, szybik O i częściowo podziemia kopalni 7/610). Pracami kierował Jerzy Bąbel z ramienia PMA. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 22

1980 20 czerwca 1983 1983 Grudzień 1984 11 czerwca 1985 1985-1986 1985 1985-1986, 1988, 1992-1999 29 sierpnia 1986 1986-1988 zakończono budowę ogrodzenia ścisłego rezerwatu w Krzemionkach. projekt przeprowadzenia tunelu ekspozycyjnego (trasa turystyczna nr 1) zostaje zatwierdzony przez Komisję Konserwatorską Zarządu Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Inwestorem przedsięwzięcia było Muzeum Regionalne w Ostrowcu Św., dozór archeologiczny nad pracami miała ekipa PMA kierowana przez Jerzego Bąbla. przeprowadzono badania geofizyczne w rejonie szybów 1, 2, 3, 4, 6, 7, 0 oraz wzdłuż magistrali wykopów. Badania teledetekcyjne metodą radarową wykonała Pracownia Teledetekcji Krakowskiego Przedsiębiorstwa Geodezyjnego, zaś badania elektrooporowe Pracownia Postępu Fizyko - Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem Tomasza Herbicha. Ten ostatni zespół stosował także sejsmiczną metodę badań. decyzją dyrektora PMA Jana Jaskanisa powołano w obrębie Działu Neolitu PMA wyspecjalizowany Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa. Kierownikami prac wykopaliskowych na terenie rezerwatu byli kolejno jego członkowie Sławomir Sałaciński (1985-1987), Wojciech Borkowski (1988-1989, 1993-2000) oraz Witold Migal (1990-1992). oficjalnie otwarto dla ruchu turystycznego 1 trasę podziemną i wybudowano nad nią pawilon osłonowy. na linii,,magistrali przebadano kopalnię niszową 8/669 oraz otaczającą ją hałdę. Stwierdzono tam również dwa poziomy eksploracji warstw krzemienionośnych. badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem Tomasza Herbicha objęto szyb 8/669, w następnym wycinek północnej części pola górniczego. kontynuowano prace wykopaliskowe kopalni 7/610. odnowienie decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach o uznaniu Krzemionek za rezerwat archeologiczny (Nr rej. 1/499 Dz.AO). badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem Tomasza Herbicha objęto szyb Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 23

10/1441, a w kolejnym sezonie rozpoznawano obszar pola górniczego w trzech miejscach (rejon,,magistrali, w którym ustalono przebieg pęknięcia tektonicznego górotworu towarzyszącego dyslokacji o kierunku NEE SWW; tzw. przesieka przy szybie 9/160, gdzie zlokalizowano część pola eksploatacyjnego oraz ustalono zewnętrzną granicę pola górniczego na terenach zniszczonych na powierzchni współczesną orką;,,stoki, gdzie uchwycono zasięgi eksploatacji złoża krzemiennego po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wychodni). bezpośrednio kierujący pracami Marek Zalewski rozpoznawał wykopaliskowo obozowiska górników neolitycznych na południe od pola eksploatacyjnego. Wykopy oraz rowy 1986-1989 sondażowe odchodzące na kilkadziesiąt metrów od zagłębienia lejka krasowego zwanego przez Stefana Krukowskiego,,Smużkiem a przez badaczy,,kałem Cebuli, ujawniły materiały krzemienne oraz ceramiczne kultury pucharów lejkowatych i in. na północnym skrzydle pola górniczego w Krzemionkach 1987 badaniami wykopaliskowymi objęto kopalnię filarowo - komorową 9/160. badaniami geofizycznymi Pracowni Postępu Fizyko Technicznego w Badaniach Terenowych IHKM PAN w Warszawie pod kierownictwem Tomasza Herbicha objęto także kraniec południowego skrzydła (tzw.,,stoki ), znajdujący się na terenie wsi Stare Stoki, gdzie starano się określić zasięg 1989 eksploatacji złoża po zewnętrznej i wewnętrznej stronie wychodni. Przeprowadzone tam prace geofizyczne ekipy Tomasza Herbicha weryfikowano dwoma wykopami sondażowymi. Odkryto w nich dwie jednostki eksploatacyjne oraz materiały krzemienne z wczesnej epoki brązu, co wstępnie datuje owe jednostki górnicze na czasy kultury mierzanowickiej. Krzysztof Misiewicz z Pracowni Postępu Fizyko Technicznego IHKM PAN badał metodą magnetyczną rejon szybu 7/610. W jej 1989 wyniku tych prac m.in. oszacowano wielkość wyeksploatowanego skupiska ognisk odkrytych w sezonie 1988. starając się odpowiedzieć na pytania dotyczące sytuacji geologiczno górniczej w południowym rejonie pola górniczego 1988-1989 (geologii, organizacji pola górniczego i lokalizacji różnych typów kopalń) badano wykopaliskowo szyb 10/1441 (dół powapiennikarski W. Kieliszewskiego). 10 czerwca oficjalnie otwarto dla ruchu turystycznego drugą trasę Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 24

1990 podziemną i wybudowany nad nią pawilon osłonowy. 1991 zbudowano drogę pożarową łącząca parking z rejonem studni i pawilonu trasy turystycznej nr 2. badaniami wykopaliskowymi objęto położoną na NE od kopalni 1991-1992 9/160 pracownię krzemieniarską kultury amfor kulistych (wykop I/91). Badania te m.in. wykluczyły istnienie w tym rejonie kopalń kultury pucharów lejkowatych. zespół Tomasza Herbicha rozpoznawał kopalnie na polu 1991 górniczym pomiędzy szybem 7/610 a trasą turystyczną nr 1 (tj. szybami 1, 2, 3). 1991-1992 powstaje skansen archeologiczny w Krzemionkach z rekonstrukcjami chat neolitycznych, fosą i palisadą. Zarządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej zespół 8 września 1994 neolitycznych kopalń w Krzemionkach uznany został za Pomnik Historii ( Monitor Polski nr 50 z dnia 16.IX.1994 r., poz. 419). 1995, 1997, 1999-2000 1995 1995 1996 27 czerwca 1995 prowadzono prace badawczo konserwatorskie w podziemiach szybów sąsiadujących z trasą turystyczną nr 1. ( rejon tzw. Wielkich Komór ). zadokumentowano i zabezpieczono materiał zabytkowy z rejonu wykopu wodociągu doprowadzającego wodę ze studni do budynku zaplecza muzealnego w poprzek pola eksploatacyjnego. podczas badań ratowniczych wyprzedzających zabezpieczenia kopalni na trasie nr 1 (w rejonie odcinka A, gdzie było zasypisko szybowe kopalni nr II) natrafiono na fragment kości długiej, określonej przez prof. Alinę Wiercińską, jako kość ludzka. Było to pierwsze tego typu znalezisko w krzemionkowskich podziemiach i przez swą wyjątkowość zasługujące na szczególną uwagę. międzynarodowa konferencja krzemieniarska (VII International Flint Symposium Warszawa - Ostrowiec Św.). Krzemionki zwiedzają badacze z 27 krajów z 5 kontynentów. Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa uznano Krzemionki dodatkowo za rezerwat przyrodniczy (Monitor Polski Nr 33 z dnia 17.VII. 1995 r., poz. 396). 1996 doprowadzono wodę z hydroforu do zabudowań administracyjno - muzealnych. 1996-1997 Instytut Inżynierii Systemów Środowiska Politechniki Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 25

1997-2001 30 kwietnia 1998 1999 15 grudnia 1999 2000 2001 Warszawskiej wykonał ekspertyzy dotyczące uciążliwości obszaru (hałdowiska) Huty Ostrowiec S.A. (oddziaływanie na wody podziemne, ochrona powietrza atmosferycznego, stan gleb i hałasy). zbudowano pawilon osłonowy nad studniskiem szybu 7/610 i jego hałdą w celu stałego wyeksponowania dla potrzeb muzealnych wyników prac wykopaliskowych w formie pełnej rekonstrukcji obozowiska i pracowni neolitycznych górników oraz zadaszenia i wylotu szybu. Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody w Kielcach podjęła uchwałę wyrażająca zgodę na dopuszczenie do funkcjonowania zakładu przerobu żużla na terenie rezerwatu przyrody Krzemionki Opatowskie. aby ułatwić transport urobku z podziemi oraz materiałów obudowy górniczej, przebadano wypełnisko szybu 11 (przez które przechodziły okopy z czasów II wojny światowej). Szyb ten stosownie zabezpieczony i obmurowany stał się szybem technologicznym dla ekipy górników kierowanych przez inżyniera Adama Krawczyka. decyzja Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora w Kielcach (znak WO. SOZ Ki-4430/3220/99) o ścisłym wyznaczeniu granic rezerwatu w Krzemionkach. Rezerwat ten liczy sobie obecnie 347,6550 hektarów i stanowi w całości własność Skarbu Państwa. Został wpisany do rejestru zabytków archeologicznych województwa świętokrzyskiego pod nr Al/499/1Aa. Teren byłego kamieniołomu znalazł się poza obszarem rezerwatu archeologicznego. Stanowi on własność Huty Ostrowiec (28,53 hektarów powierzchni). Omawiany teren znajduje się jednak w obrębie rezerwatu przyrodniczego a zatem podlega wszelkim nakazom i zakazom wynikłym z tego faktu. odczyszczono i przebadano powierzchnię hałdy szybu 12/805, przez które przechodziły okopy z czasów II wojny światowej. Od trasy nr 1 w kierunku trasy nr 2 przebadano i wykonano 12 mb tzw. chodnika technologicznego. Pracami bezpośrednio kierował Witold Migal (PMA). prace konserwatorskie w komorze 3/4 w Wielkich Komorach przy trasie nr 1. Prace wykonała firma GEOHYDROWIERT inżyniera Adama Krawczyka. Badaniami archeologicznymi z ramienia Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Św. kierował Jerzy Bąbel. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 26

2001-2004 21 września 2002 10 października 2002 1 czerwca 2004 18 maja 2005 wykonano szyb wentylacyjno - ewakuacyjny oraz chodnik łącznikowy pomiędzy tym szybem a trasami podziemnymi nr 1 i 2. Prace górnicze prowadziła firma GEOHYDROWIERT inżyniera Adama Krawczyka. Badaniami archeologicznymi ekipy Muzeum Historyczno Archeologicznego w Ostrowcu Św. kierował Jerzy Bąbel. oficjalne otwarcie pawilonu nr 3 z rekonstrukcją pracowni krzemieniarskiej, wiaty nadszybowej nad kopalnią 7/610. Oddano do ruchu turystycznego kolejny odcinek podziemnej trasy (ok. 110m). Szyb O otrzymał imię Zenon, natomiast szyb kopalni 7/610 imię Wojciech. Marszałek Józef Kwiecień przyznał Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu wyróżnienie za "stałe uatrakcyjnianie ekspozycji muzealnej w muzeum i rezerwacie archeologicznym w Krzemionkach" oraz "szczególne zasługi dla rozwoju turystyki w Województwie Świętokrzyskim. otwarcie połączonej podziemnej trasy turystycznej o długości ok. 480 m. Szyb nr 1 otrzymał imię Stefan na cześć badacza Krzemionek profesora Stefana Krukowskiego. Minister Kultury Waldemar Dąbrowski przyznał Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu Św. III nagrodę w kategorii wystaw archeologicznych w konkursie WYDARZENIE MUZEALNE SYBILLA 2004 za podziemną trasę turystyczną w neolitycznych kopalniach krzemienia w Krzemionkach. 2005-2006 Prace konserwatorskie w kopalni 6/668. Wrzesień 2006 nad szybem kopalni 6/668 wybudowany został pawilon osłonowo- wystawowy. Wiceminister Gospodarki i Prezes Polskiej Organizacji Turystycznej Tomasz Wilczak przyznał na Targach Poznańskich 25 października 2006 Muzeum Historyczno - Archeologicznemu w Ostrowcu Św. Certyfikat najlepszego produktu turystycznego za rok 2006: Krzemionki - Podróże z pasją - podziemna trasa turystyczna w prahistorycznych kopalniach krzemienia oraz rekonstrukcja wioski neolitycznej. Lipiec 2007 Kwiecień - lipiec 2008 Krzemionki zwyciężyły w plebiscycie Gazety Wyborczej Wybieramy skarb turystyczny województwa świętokrzyskiego. w kopalni 6/668 przeprowadzono prace konserwatorskie oraz dokonano częściowej rekonstrukcji obiektu. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 27

Sierpień 2008 2008-2009 Kwiecień 2009 21-22 kwietnia 2009 nad polem górniczym wybudowano pomost widokowy łączący pawilony naszybowe nad kopalniami 6/668 i 7/610 (szyb Wojciech ). przeprowadzono prace archeologiczno - konserwatorskie na obszarze tzw. Wielkich Komór, w sąsiedztwie dawnej trasy turystycznej nr 1. Badaniami archeologicznymi z ramienia Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Św. kierowali Artur Jedynak i Kamil Kaptur. nowa ekspozycja kopalni 6/668 wraz z pomostem widokowym zostały włączone do ciągu naziemnej i podziemnej trasy turystycznej. Tym samym został zakończony etap całościowego pokazania neolitycznych kopalń krzemionkowskich. w Krzemionkach odbyła się konferencja naukowa Badania archeologiczne w Polsce środkowowschodniej, na Polesiu i Wołyniu w latach 2007 2008. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 28

* * * Dotychczas przeprowadzone badania dość jednoznacznie świadczą, iż Kopalnie rzeczywiście pochodzą z okresu neolitu i nawet wczesnego okresu epoki brązu. Jednak, gwoli precyzji, zaznaczmy, iż większość szybów na terenie Krzemionek powstała w latach 2900-2500 przed Chrystusem (tzw. czasy kultury amfor kulistych). I mimo faktu, że w gruncie rzeczy był to okres przejściowy ( za moment przejścia od epoki kamienia do brązu przyjmuje się na naszych ziemiach lata 2300-2200 p.n.e. 34 ), to i tak zasadniczym surowcem do wyrobu narzędzi był nadal krzemień 35. Obszar pracy naszych praprzodków rzeczywiście był imponujący - zajmował prawie 380 ha powierzchni 36 i co najmniej 100 pokoleń ludzi pracowało w tych około 3500 szybach kopalnianych 37. Spójrzmy na przygotowanie choćby jednego, najprostszego szybu. Planując jego drążenie, trzeba było odpowiednio wcześniej po prostu przygotować się do skutecznej eksploatacji. Z perspektywy naszych czasów wydaje się, że logistyka takiego przedsięwzięcia nie jest skomplikowana. Krzemień z Kopalni Krzemienia Pasiatego w Rezerwacie, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki 34 Por.: Neolit i wczesny op. cit.; szerzej zob.: Najważniejsze wydarzenia do końca starożytności, za artelis.pl/artykuly/28673/najwazniejsze-wydarzenia-do-konca-starozytnosci (odczyt 26.11.2011); Antropogeneza i prehistoria, za.bryk.pl/teksty/liceum/historia/prehistoria/4320- antropogeneza_i_prehistoria.html (odczyt 02.12.2011), Prehistory, za en.wikipedia.org/w/index.php?title=special:book&bookcmd=download&collection_id=4ebd1be 1e97cd2d8&writer=rl&return_to=Prehistory (odczyt 09.05.2012) itd. 35 Por.: Neolit i wczesny op. cit. 36 Por.: Rezerwat "Krzemionki Opatowskie, za przyroda.radom.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=308:rezerwatqkrzemionki-opatowskieq&catid=64:powiat-ostrowiecki&itemid=118 (odczyt 29.04.2012) 37 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 29

Jednak dla neolitycznego górnika problemem, i to poważnym, mogłoby być nawet zaopatrzenie się w odpowiednią ilość narzędzi kamiennych [ ] oraz z poroża jeleni, saren i łosi. Te ostatnie nie mogły pochodzić ze zrzutków, lecz wyłącznie z polowań. Narzędzia te spełniające funkcję klinów, dźwigni, grac, dłut i pobijaków bardzo często ulegały zniszczeniu podczas urabiania skały, zatem musiał istnieć ich zapas [ ] 38. Krzemień pasiasty wydobywano kilkoma sposobami i najczęściej było to uzależnione po prostu od położenia warstwy krzemienionośnej oraz warunków inżynieryjno-geologicznych złoża. Obecnie rozróżniamy cztery rodzaje kopalń 39. najstarsze, są kopalnie jamowe 40, czyli Pierwsze, prawdowodobnie nieskomplikowane kopalnie prostu i po Rekonstrukcja kopalni jamowej, źródło: Prahistoryczne kopalnie Krzemionkowskie, za krzemionki.info/jamowa.html (odczyt 01.01.2012) drążone w postaci prymitywnych jam o głębokości nie więcej, niż 2,5 metra. Na taki niepracochłonny luksus pozwalała obfitość jakościowo dobrego krzemienia, ale nie wszędzie, lecz w określonych miejscach. A poza tym... 38 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit.; por. też: Kwasnicka M., Krzemionki znowu zaskakują, materiał z dnia 02.08.2010, za polskieradio.pl/23/266/artykul/253957,krzemionki-znowu-zaskakuja itd. 39 Por.: Muzeum i Rezerwat Archeologiczno-Przyrodniczy "Krzemionki", za krzemionki.info/index_x.php?krzem=kont (odczyt 20.05.2012) 40 Por.: Prahistoryczne kopalnie Krzemionkowskie, za krzemionki.info/jamowa.html (odczyt 01.01.2012); Jedynak A., Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego i podziemna trasa turystyczna Krzemionki, za archeolabrys.pl/krzemionki%20-%20kopaliny%20ix%202008.pdf (odczyt 21.05.2012); Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 30

Wszystko, co jest dobre, niestety szybko się kończy. I po wyczerpaniu powierzchownych zapasów, trzeba było zejść niżej, czyli pod ziemię. Jako drugie klasyfikujemy kopalnie niszowe 41. Rekonstrukcja kopalni niszowej, źródło: Prahistoryczne kopalnie Krzemionkowskie, za krzemionki.info/niszowa.html (odczyt 01.01.2012) W przypadku tym już mamy do czynienia trudniejszą łamigłówką, którą z górnik neolityczny rozwiązał całkiem Głębokość logicznie. tych kopalni sięga nawet do 4,5 metrów pod ziemią 42. Jak widać na rycinie poniżej, dolne części kopalni były rozbudowane o charakterystyczne nisze wydobywcze o długości ponad 2 m, których zadaniem było powiększenie przestrzeni eksploatacyjnej 43. Logiczne, ale trochę (tylko trochę) niebezpieczne. W trzeciej kolejności można wymienić kopalnie filarowo-komorowe 44. Kopalnie te wyróżniają się dużą swoją głębokością i sięgają co najmniej 5-6 metrów. Na poniższej rekonstrukcji widać, iż ich cechą charakterystyczną jest 41 Prahistoryczne kopalnie op. cit.; Jedynak A., Prahistoryczne op. cit.; Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie op. cit. 42 Por.: Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia op. cit., 121; Bąbel J., Prehistoryczna kopalni krzemienia w Krzemionkach Opatowskich zagrożona, za forum.swietageometria.info/index.php?topic=592.18 43 Prahistoryczne kopalnie op. cit. 44 Prahistoryczne kopalnie op. cit.; Jedynak A., Prahistoryczne op. cit.; Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie op. cit.; Pastuszka W., Krzemionki - największy skarb polskiej archeologii, w Archeowieści z 10.09.2008 r., za archeowiesci.pl/2008/09/10/krzemionki-najwiekszy-skarbpolskiej-archeologii itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 31

pozostawianie nienaruszonych partii skalnych, które pełniły rolę filarów zabezpieczających stropy wyrobisk przed ewentualnymi obwałami 45. Z pew- nością neolityczni mieli czynienia obwałami, jak nauczyli bronić górnicy już do z niebempiecznymi więc widać się przed nimi. Dzięki tej wiedzy, wydobywcze prace prowadzono już na odległość 5-8 m od szybu. Rekonstrukcja kopalni niszowej, źródło: Prahistoryczne kopalnie Krzemionkowskie, za krzemionki.info/komorowa.html (odczyt 01.01.2012) Czwarty rodzaj kopalni, to kopalnie komorowe 46. Naukowcy uważają, iż pochodzą one z II połowy IV tys. przed Chrystusem i są szczytem możliwości górnictwa neolitycznego w Europie. Są one wręcz fenomenem prahistorii. Rozwiązania inżynieryjne jakie w nich zastosowano biją o głowę myśl techniczną prezentowaną przez inne obiekty tego typu na naszym kontynencie. Są więc unikatowe. Dla współczesnych górników wiele z tych rozwiązań jest zdumiewająco znajome 47. Otóż osiągały one głębokość około 9 metrów 48, zaś odległość do najdalej wysuniętych części przodków 49 wynosiła ponad 20 m. 45 Prahistoryczne kopalnie op. cit. 46 Prahistoryczne kopalnie op. cit.; Jedynak A., Prahistoryczne op. cit.; Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie op. cit.; Kobylecka K., Hałdy i leje sprzed tysięcy lat, audycja z dnia 26.03.2012, za polskieradio.pl/7/15/artykul/574050,haldy-i-leje-sprzed-tysiecy-lat itd. 47 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 48 Por.: Kaczanowski J., Kozłow K., Wielka Historia Polski op. cit., str. 121 49 P r z o d e k, to tzw. aktywny koniec wyrobiska korytarzowego. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 32

Łatwo się domyśleć, iż przy tych parametrach, powierzchnia podziemnych wyrobisk dochodziła nawet do kilkuset metrów kwadratowych. Sprecyzujmy jeden bardzo ważny fakt. Rekonstrukcja kopalni komorowej, źródło: Prahistoryczne kopalnie Krzemionkowskie, za krzemionki.info/komorowa.html (odczyt 01.01.2012) metoda Powyższa komorowa), (czyli nieznana z innych kopalń możliwa twardości wapiennej bogactwu była dzięki skały i złoża. Od dna szybu drążono dookolnie europejskich, wyrobiska łączące się w wielką komorę, wypełnianą umiejętnie gruzem. Między podziemnymi hałdami gruzu pozostawiano tylko wąskie chodniki komunikacyjne. [ ] Szyby drążono różnymi technikami i zestawami narzędzi wykonywanymi z krzemienia i innych skał oraz surowców organicznych 50. Analiza owych kopalń, pisze J. Bąbel, wykazuje na istnienie niesłychanie precyzyjnie i logicznie przemyślanego frontu robót, gospodarowania urobionym gruzem wapiennym itd. 51, choć posługiwano się jedynie narzędziami wykonanymi z kamienia i krzemienia czy też z poroży jeleni i saren. Stosowano również przemyślany sposób transportu urobku krzemiennego na powierzchnię 52. 50 Lech J., Prehistoryczne górnictwo op. cit., str. 17-18 51 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 52 Por.: Szoltz L., Kopalnia krzemienia w Krzemionkach - wycieczka w prehistorię, 18.07.2011, za zawszetrendy.pl/2011/07/18/kopalnia-krzemienia-w-krzemionkach-wycieczka-wprehistori%c4%99 (odczyt 29.08.2011) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 33

Co możemy teraz powiedzieć o warunkach pracy naszych pragórników? W sumie i dużo i niewiele. Badając dostępny nam szerokopojęty materiał archeologiczny oraz określone artefakty, w jednym możemy być przekonani. Warunki pracy były piekielnie trudne, zaś sama praca pradziejowego górnika [ ] przypominała pracę kreta 53. Niektóre prace były nawet wykonywane w pozycji skurczonej, półleżącej lub po prostu klęczącej, bowiem ze względu na oszczędność, wysokość wyrobisk wynosiła w najlepszym wypadku 1 metr, choć z reguły możemy mówić o 50-70 cm 54. Jedyną ulgą mogło być to, że pod ziemią nie było ani gorąco, ani zimno panował tam (i nadal panuje) stały, nawet przyjemny dla fizycznych robót chłód (~6-9 o ). Mimo takich warunków pracy byli to ludzie staranni i sumienni. Otóż poczuciu dbałości o i pracy prehistorycznych górników świadczą niezaprzeczalne dowody. Np., fakt, iż odkryto zadaszenia Zadaszenie w Kopalni Krzemienia Pasiatego w Rezerwacie, źródło: zdjęcie naszybowe własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki jednej z kopalni komorowych [ ] z umieszczonymi w regularnych odstępach dwudziestoma czterema słupami podtrzymującymi konstrukcję dachu, dowodzi odpowiedzialności 53 Krzemińska A., U Freda na zakładzie, w Polityka.pl Nauka z dnia 28.12.2006, za polityka.pl/nauka/czlowiek/203291,1,u-freda-na-zakladzie.read (odczyt 12.02.2008) 54 Por.: Ruszkowska E., Prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich, w Portal Informacji Kulturalnej z dnia 08.08.2012, za pik.kielce.pl/page/1483/article/0/#; Kaflińska M., Archeologia epoki kamienia, za chomikuj.pl/aleksandra80/zachomikowane+od+innych+chomiczk*c3*b3w+- +r*c3*b3*c5*bcne+dziedziny/archeologia/paleolit-notatki,314472983.doc (odczyt 01.01.2012); Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit.; Lech J., Prehistoryczne górnictwo op. cit. itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 34

przede wszystkim, iż dbano, by do szybu i do podszybia nie wlały się woda podeszczowa, grad, deszcz lub śnieg [ ] 55. Jak jeszcze, w epoce neolitu, można było dbać o warunki pracy? O bezpieczeństwo i higienę pracy? O pracownika? Witold Hensel (ur. 29.03.1917 w Gnieźnie, zm. 22.11.2008 w Warszawie) polski archeolog, mediewista, profesor zwyczajny, doktor habilitowany, czł. rzecz. PAN, poseł na Sejm PRL IX kadencji. 55 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 35

* * * Chyba nie odkryjemy niczego nowego, jeśli powiemy, że górnicy i przetwórcy surowca byli w tamtym czasie prawdziwymi specjalistami o najwyższych kwalifikacjach, bowiem musieli nauczyć sie sposobów jak drążyć chodniki, zapewnić wentylację i oświetlenie podziemnych miejsc pracy, czy też utrzymać stabilność masywu skalnego 56 itd. Fragment Kopalni Krzemienia Pasiatego w Rezerwacie, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki Wszak jednym z najistotniejszych problemów neolitycznego górnictwa było oddychanie. Czy zdajemy sobie sprawę, jakie to było (i wciąż jest) istotne dla pracującej w niewygodnej pozycji osoby? Fizyczna praca na leżąco, na kolanach, kucająco Spróbujcie wyobrazić sobie i złapcie oddech Każdy uczeń szkoły średniej wie, iż jednym z najważniejszych problemów do rozwiązywania prac górniczych jest problem związany z powietrzem. A raczej z przepływem powietrza. Innymi słowy, górnik bez wentylacji, to jak ryba bez wody. Problem odpowiedniego przewietrzania wyrobisk w podziemnej kopalni jest tak stary jak historia górnictwa podziemnego. Bez odpowiedniej wentylacji górnicy nie mogliby zejść pod ziemię i bezpiecznie pracować. Wentylacja ma na celu zapewnienie możliwości oddychania [ ] w atmosferze kopalnianej 57, a to z 56 Por.: Krzemionki Opatowskie - famous Neolithic mines, za geocaching.com/seek/cache_details.aspx?guid=ae385970-0ad5-4bf1-a3c5-724101c4a0cc (odczyt 10.05.2012) 57 Pęczek D., Rosiek F., Sikora M., Urbański J., Rozwój wentylacji kopalń na przestrzeni dziejów, w Studia i Materiały. Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, nr 32 (117) 2006, str. 257, za wgg.pwr.wroc.pl/pdf/publikacje/dziedzictwo_ii/26_peczek_rosiek_i_in.pdf (odczyt 12.05.2012) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 36

kolei zapewnia bezpieczeństwo pracy górników 58. Konkretnie w przypadku Krzemionek, aby zapewnić sobie przewietrzanie kopalni w celu uzyskania właściwego dla pracy mikroklimatu praktykowano kilka sposobów, wymuszających cyrkulację powietrza [ ]. Między innymi palono kilka łuczyw na przodku i w chodniku transportowo - komunikacyjnym. Dodatkowo ciąg wzmagało umieszczone przy dnie szybu ognisko 59. Gwoli precyzji, warto podkreślić, iż w literaturze przedmiotu nie brakuje stwierdzeń, iż neolityczni górnicy problem ten rozwiązali przypadkowo. Na przykład naukowcy z Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej twierdzą, iż w kopalni [ ] rozpalano ogniska w przodku, aby osłabić strukturę skały. Ci neolityczni ludzie nie zdawali sobie prawdopodobnie sprawy z tego, że przy życiu utrzymywał ich prąd powietrza wywołany płomieniem [ ]. Zasysał on świeże powietrze do kopalni, a gorące dymy wypychał na zewnątrz. Zjawisko to dziś nazywamy depresją naturalną 60. Wydaje się jednak, iż nasi przodkowie byli świadomi tego co robią, ponieważ odkryli tę prawidłowość już ponad 4000 lat temu i raczej nie przypadkiem. Dowodem na powyższy sąd może być przykład opisany przez J. Bąbla, który stwierdził bardzo znamienny fakt w wyrobiskach jednej z kopalni komorowej w Krzemionkach. Kopalnia ta jest jak dotychczas największą ze znanych w Krzemionkach. Dotychczas sądzono, iż maksymalna odległość od dna szybu do przodka nie mogła przekraczać w linii prostej 12 m, a to ze względu na kłopoty z wentylacją, tzn. z pojawieniem się dużego stężenia dwutlenku węgla w miejscu pracy górnika rąbiącego ścianę. We wspomnianej kopalni odległość w linii prostej od dna szybu do najdalszego przodka osiągnęła ok. 20 m. Przodek ten umieszczono po stronie wewnętrznej pola eksploatacyjnego a więc zgodnie z upadem, pochyleniem warstwy krzemienionośnej. Upad warstw [ ] wynosi w 58 Dziurzyński W., Walka z zagrożeniem metanowym pod ziemią. Wirtualna kopalnia, w Panorama Górnictwo. ACADEMIA, nr 2 (10) 2007, za academia.pan.pl/pdf/zagrozenia_str.%2022-25_dziurzynski.pdf (odczyt 01.02.2011) 59 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 60 Pęczek D., Rosiek F., Sikora M., Urbański J., Rozwój wentylacji op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 37

tym miejscu 3 [ ] 61. Czyli mamy do czynienie ze zwyczajną pochyłą, co powoduje, iż wentylację [ ] uzyskano w sposób naturalny, grawitacyjny. Ciepłe powietrze przemieszczało się pod stropem wyrobisk w kierunku szybu, zaś świeże, zimne, tuż nad spągiem 62 chodników. Dodatkowy efekt uzyskiwano, gdy roboty wybierkowe były prowadzone w zimie przy dużej różnicy temperatur 63. Przypomnijmy, iż w kopalniach krzemionkowskich bez względu na porę roku panuje stała temperatura około 5-9 Celsjusza 64. Zaś dowodem na pracę w sezonie zimowym są znaleziska szkielecików nietoperzy w gruzie neolitycznych podziemnych hałd w kopalni. Zwierzęta te zapadły w zimowy sen i dlatego łatwo dały się górnikom uśmiercić 65. Niestety pewne badania wskazują jednak, iż nie zawsze działania górników wieńczył sukces. Ciekawy (acz smutny) jest przypadek następującej klęski gospodarczej. Nie wszystkie inwestycje neolitycznych górników były udane. Do tych feralnych zaliczyć należy np. kopalnię komorową [ ] posiadającą niewielkie podszybie o charakterystycznym nierównym stropie [ ]. W rejonie tej kopalni występują zaburzenia warstw wapiennych i pionowe pęknięcia. Zaobserwowano tam gęste systemy ciosowe, tzw. nieudany uskok. Zjawiska owe doprowadziły do bardzo silnego spękania konkrecji krzemiennych, a tym samym do wyjątkowo niskiej jego jakości i nieprzydatności do obróbki krzemieniarskiej. Trud rębaczy poszedł w tym przypadku na marne 66. A jaka jest rzeczywista liczba tych nieudanych przedsięwzięć? Chyba nigdy nie dowiemy się, lecz jesteśmy przekonani, że jest to dość długa lista. Cóż, taka jest natura ludzka ryzykować, aby osiągnąć sukces. 61 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 62 S p ą g, to dolna powierzchnia warstwy skalnej, pokładu lub wyrobiska (źródło: pl.wikipedia.org/wiki/sp%c4%85g), odczyt 09.05.2012) 63 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 64 Por.: Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit.; Neolit i wczesny brąz op. cit.; Kopalnia krzemienia pasiastego, za darek.dom.w.interia.pl/krzemien/index.html 65 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit.; por. też: Nowe odkrycia w pradziejowej kopalni w Krzemionkach, PAP - Nauka w Polsce, za rydno.pttk.pl/news.php?readmore=37 (odczyt 12.05.2012) 66 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 38

* * * Niestety nie mamy językowego materiału badawczego, bowiem nasi przodkowie nie zostawili nam żadnego dokumentu pisanego. O bardzo skąpym materiale piktograficznym 67 porozmawiamy trochę później. Więc obecnie, w szczególności w oparciu o badania archeologiczne, możemy stwierdzić, iż w okresie neolitu pojawiło się górnictwo jako zorganizowana forma aktywności gospodarczej 68. I tak w Krzemionkach w najwcześniejszym okresie (4000-3000 p.n.e.) mistrzami górnictwa byli przedstawiciele neolitycznej kultury pucharów lejkowatych [ ]. Później pałeczkę przejęła [ ] kultura amfor kulistych (3000-2400 p.n.e.) 69 itd. Łatwo zauważyć, iż taki rozwój wydarzeń jednoznacznie wiąże się z nauką, czyli wiedzą. A czym jest wiedza? Przykład kultury pucharów lejkowatych, kubek z Ćmielowa. Warszawa, Państwowe Muzeum Nowa Encyklopedia Powszechna Archeologiczne, za definiuje wiedzę jako ogół Encyklopedia Kultur Pradziejowych realtkaniny.pl/wordpress/index.php/2010/03/31/p wiarygodnych informacji o rze- ucharow-lejkowatych-kultura czywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystywania 70. Wiemy też, że w okresie neolitu czy nawet brązu nie było mowy o nauce w obecnym tradycyjnym 67 Jest to najstarszy znany system piśmienniczy. Piktogramy to obrazki oddające elementy rzeczywistości. Schematyczne rysunki symbolizowały przedmioty, zwierzęta, osoby. Pierwsze piktogramy pojawiły się w 2. połowie IV tys. p.n.e.. Był to jednak niedoskonały sposób, ponieważ uniemożliwiał zapis czynności, imion itp. [ ] (źródło: Pismo piktograficzne, za pl.wikipedia.org/wiki/pismo_piktograficzne, odczyt 13.05.2012) 68 Por.: Neolit, za portalwiedzy.onet.pl/64088,,,,neolit,haslo.html (odczyt 01.01.2011) 69 Krzemińska A, U Freda na zakładzie op. cit. 70 Szerzej zob.: Wiedza, pl.wikipedia.org/wiki/wiedza; Knowledge, za oxforddictionaries.com/definition/knowledge#m_en_us1261368 (odczyt 12.05.2012); Hrachovec H., Pichler A., Philosophy of the Information Society, w Proceedings of the 30. International Ludwig Wittgenstein Symposium. Kirchberg am Wechsel, volume 2, Austria 2007, Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 39

ujęciu. Nie było szkół powszechnych, uniwersytetów itd. Wszak wiedza przodków (a w tym przypadku mistrzów górnictwa) taki cenny nabytek do przetrwania, powinna było zostać przekazana wszelką ceną. J. Bąbel słusznie podkreśla, iż arcyważnym zagadnieniem związanym z neolitycznym górnictwem była materia nauczania rzemiosła krzemieniarskiego i górniczego w ówczesnych społecznościach [ ]. Przekazywanie wiedzy, stanowiącej dziedzictwo doświadczeń wielu generacji przodków następnym pokoleniom, dorastającym dzieciom, jest jednym z głównych uniwersalnych zadań gatunku homo sapiens sapiens 71. Przekazywanie tej wiedzy jest bowiem gwarancją przeżycia i rozwoju każdej społeczności ludzkiej 72. Oto prosty przykład: jak bez właściwej wiedzy (teoretycznej i praktycznej) można było odpowiednio przygotować rdzeń krzemienny pozwalający na uzyskiwanie z niego różnorakich form odłupków lub wiórów używanych do produkcji narzędzi? 73 Drogą prób i błędów. Po co? Przecież lepiej uczyć się na cudzych błędach. Rdzeń krzemienny, za Katalog zbiorów archeologicznych, muzeumzamojskie.pl/z/archeo/index.php?page=14 wyd. Ontos / Verlag, 2007, za uni-stuttgart.de/philo/fileadmin/doc/pdf/gottschalk/ngminternetflow-2008.pdf (odczyt 12.05.2012) 71 Na tym miejscu jesteśmy czytelnikowi winni krótkie wyjaśnienie w kwestii homo sapiens sapiens. W tłumaczeniu z łaciny oznacza to człowiek rozumny właściwy, który pojawił się ok. 40 tys. lat temu (źródło: Homo sapiens sapiens, za bryk.pl/s%c5%82owniki/s%c5%82ownik_historyczny/88075- homo_sapiens_sapiens_%c5%82ac_cz%c5%82owiek_rozumny_w%c5%82a%c5%9bciwy.html, odczyt 10..05.2012). Najstarsze szczątki człowieka właściwego, nie różniącego się praktycznie niczym od współczesnych, znaleziono we Francji w miejscowości Crô-Magnon. Na ich podstawie udało się określić wygląd zewnętrzny tamtych ludzi (źródło: Homo sapiens sapiens, za historia.pgi.pl/rozumny.php, odczyt 02.03.2012); por. też Early Modern Homo sapiens, za anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_4.htm (odczyt 19.02.2012). 72 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 73 Rdzeń krzemienny, za portalwiedzy.onet.pl/31033,,,,rdzen_krzemienny,haslo.html (odczyt 30.03.2012) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 40

A zatem logiczny jest wniosek, iż nauka wytwarzania narzędzi krzemiennych uwarunkowana była przede wszystkim od ilości posiadanego surowca krzemiennego, przeznaczonego na straty wynikłe z braku doświadczenia uczniów. Ćwiczenia praktyczne polegające na stopniowym, perfekcyjnym opanowaniu czynności, odbywały się w miejscach obfitego występowania złóż krzemienia, a więc na terenie kopalń i w pobliskich osadach produkcyjnych. Dowodami materialnymi po owych naukach są w inwentarzach krzemiennych badanych przez archeologów nieudane lub niedokończone i porzucone półwytwory narzędzi. Dobrym przykładem są właśnie pozostałości produkcyjne z terenu kopalń w Krzemionkach. Górnicy w czasach kultury amfor kulistych (tj. od ok. 3000-2400 p.n.e.) doskonale orientowali się w jakości wydobywanego surowca krzemiennego, który testowali już w podziemnych pracowniach. Konkrecje krzemienia w wapieniu, źródło: Krzemionki: Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego, za geo.uw.edu.pl/krzemionki/krzemionki03.htm Najlepsze pod względem jakości konkrecje krzemienne transportowano na powierzchnię. Jednakże w [ ] pracowniach przyszybowych znajduje się wiele porzuconych zaczątkowych form narzędzi rdzeniowych i półwytworów siekier. Znaczna ich część wykonana została z krzemienia posiadającego ewidentne wady gatunkowe, np. spękania tektoniczne 74. I choć scharakteryzować zwyczaje, obyczaje lub zasady działań człowieka z okresu neolitu jest bardzo trudno, bowiem wiele dziedzin jego życia nie pozostawiło absolutnie żadnych śladów materialnych (jakim językiem mówili, jakie piosenki śpiewali, jakie tańce lubili, jak wyglądały ich ubrania itd.) 75, to w tym przypadku trzeba zgodzić się ze 74 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 75 Por.: Ludzie neolitu, za solectwolupawa.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=131:ludzie-neolitu Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 41

zdaniem eksperta: artefakty te są efektem działalności uczniów przyuczanych do produkcji narzędzi krzemiennych 76. Wydaje się być logicznym ten argument, ponieważ po prostu szkoda było psuć dobrego towaru podczas ćwiczeń. Chyba nasza, ludzka natura wciąż jest taka osiągnąć największy sukces najmniejszym kosztem! Górnik w trakcie pracy w Kopalni, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki Otóż około połowy VI tys. przed Chrystusem, zwiększone zapotrzebowanie na krzemień spowodowało konieczność wydobywania jego większych ilości z macierzystej skały wapiennej, bądź kredowej. [ ] Wydobyciem i obróbką surowca krzemiennego zajmowały się [ ] wyspecjalizowane grupy górników i krzemieniarzy 77. Innymi słowy, tzw. początki specjalizacji zawo- dowej uwidoczniły się maksymalnie: górnictwo i obróbka doskonałej jakości krzemienia znalazły się w rękach wąskiej, wyspecjalizowanej grupy rzemieślników 78. W kwestii specjalizacji zawodowej górników z neolitu, pozwolimy sobie na cytat autorytetu w dziedziny Krzemionek Opatowskich. J. Bąbla, który pisze: Powstanie specjalizacji górniczej wytworzyło inny typ więzi wewnątrzgrupowej niż dotychczasowe więzi naturalne, typu rodzinnego lub rodowego. Nowa społeczność różniła się nie tylko typem organizacji, obrzędami i wierzeniami, lecz również nowym duchem jedności, który bardzo silnie integrował jej członków. Górnicy mieli swój udział w doświadczeniu sakralności (odczyt 11.04.2012); Życie codzienne w epoce neolitu, za wiw.pl/historia/starozytnagrecja/012- zycie.asp (odczyt 02.02.2012) itd. 76 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 77 Neolit i wczesny op. cit.; por. też: Gospodarka i stosunki społeczne w neolicie, za historiastarozytna.286.pl/gospodarka-i-stosunki-spoleczne-w-neolicie.html (odczyt 01.05.2012) 78 Trela E., Neolit (młodsza epoka kamienia) od ok. 5500 do ok. 2300 p.n.e., za ma.krakow.pl/pradzieje/neolit (odczyt 29.12.2011) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 42

Ziemi a ich odmienny od reszty społeczeństwa tryb życia dawał nowy typ doświadczenia religijnego. Wiedza techniczna i ściśle z nią związana wiedza typu religijno - magicznego przekazywana bywa wyłącznie w obrębie takiej społeczności, do której dostęp otwierają jedynie obrzędy inicjacyjne. Dane etnologiczne mówią, że w wyspecjalizowanych zawodach wiedza przekazywana bywa prawie wyłącznie w obrębie rodu, który był monopolistą danego zawodu 79. Jeśli weźmiemy pod uwagę w/w wymagania o charakterze społecznoekonomicznym (jakość wyrobu, wydajność pracy 80 itd.), okazuje się, iż nauka górnictwa miała bardzo skomplikowany charakter, gdyż wymagała od ucznia przyswojenia wiedzy geologicznej (rozpoznanie występowania złoża krzemienionośnego i ocenę jakości surowca) a także wiedzy technicznej takiej jak: dostosowanie techniki wydobycia do głębokości występowania złoża i warunków inżynieryjno-geologicznych, umiejętność kopalnia szybu, tworzenia jego obudowy i zadaszenia, prowadzenia robót podziemnych, wydobywania konkrecji ze skały, gospodarowania urobionym gruzem, zabezpieczenia stropów, oświetlenia, sposobów wentylacji, transportu urobku itd., a także właściwej organizacji całej pracy (logistyka- zaopatrzenie w narzędzia, dostarczenie wody i żywności dla pracujących górników itp.). Ogromne wręcz znaczenie miała odporność psychofizyczna osobników pracujących w wyjątkowo ciężkich, stresujących warunkach. [ ] Przymus ekonomiczny oraz ideologiczny system sterujący Prawdopodobnie tutaj górnik ocierał swoje łuczywo o skalę, źródło: zdjęcie własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki 79 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 80 Szerzej zob.: Kłosowicz O., Rewolucja neolityczna i jej znaczenie w dziejach ludzkości, orestesklosowicz.pl/?p=1949, odczyt 28.08.2011; Przeobrażenia środowiska pod wpływem rolnictwa, za zgf.uni.wroc.pl/dydaktyka/przedmioty/antropopresja/01-rolnictwo.pdf (odczyt 30.04.2012) itd. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 43

ówczesnym społeczeństwem dostarczał wystarczająco głębokiej motywacji do wykonywania tego typu prac 81. W społecznościach pierwotnych praktyczna wiedza bezapelacyjnie była związana z wiedzą magiczną. W takich okolicznościach nie nauka, lecz wyobraźnia jest determinantem przyswajania tej wiedzy i nie indoktrynacja, lecz inspiracja stanowi źródło osiągnięć mistrzowskich 82. Górnictwo nie mogło być wyjątkiem. Z braku przekazu pisemnego obrzęd stawał się przekaźnikiem wiedzy praktycznej. Wykonywanie zrytualizowanych, rutynowych czynności było swego rodzaju podręcznikiem, elementarzem przekazywanym następnym pokoleniom. Rzeczywistą wiedzę praktyczną uzupełniały praktyki magiczne, które uświęcały całą czynność i nadawały jej znamiona zarówno niezwykłości jak i pewności. Rytuał był bowiem kopią poprzednich obrzędów, które dały oczekiwany i niezawodny rezultat. Rytuały takie stały się wiedzą tajemną dostępną tylko wybrańcom. Wiedzę typu magiczno-religijnego uzyskiwano w trakcie inicjacji, będących typowymi rytami inkorporacyjnymi opartymi na uniwersalnej idei śmierci i odrodzenia 83. Dr Józef Żurowski herbu Leliwa (ur. 04.10.1892 w Podhajczykach, woj. lwowskie, zm. 21.01.1936 w Krakowie) archeolog, prehistoryk, historyk sztuki. 81 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 82 Szerzej zob.: Mencwel A., Wstęp: wyobraźnia antropologiczna, w Wiedza o kulturze, Antropologia kultury, część I, pod red. Mencwela A., wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001, str. 14 83 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 44

* * * Z perspektywy magii i obrzędów religijnych wyjątkową ciekawość przedstawiają niektóre rysunki naścienne, które zostały odkryte w Kopalni. W szczególności na ścianach chodników zachowały się nieliczne rysunki wykonane przy pomocy węgla drzewnego 84 i w gruncie rzeczy trudno jednoznacznie wywnioskować czym one są, choć magiczny charakter może być najistotniejszym wyjaśnieniem powodów ich pojawienia się w kopalni, pod ziemią, gdzie panuje mrok. Faktem jest, iż z neolitycznymi kopalniami krzemienia wiążą się również przejawy sztuki neolitycznej, którą tworzą rysowane węglem drzewnym schematyczne przedstawienia postaci i zwierząt 85. zwęglony przygasającego Prawdopodobnie koniec łuczywa górnik oskrobywał o ostrą krawędź płyty wapiennej, kawałek gruzu lub po prostu o ocios kopalni. Po tych czynnościach pozostały do dziś charakterystyczne miejsca w formie licznych, Domniemany symbol macierzyństwa w Kopalni, źródło: zdjęcie nieregularnie przecinających się linii [ ]. W własne, dzięki uprzejmości Pracowników Rezerwatu Krzemionki kilku przypadkach kreski te układają się w bardziej logiczne kształty i mogą być interpretowane jako symboliczne rysunki 86. Wszak jednoznaczne stwierdzenie, 84 Por.: Krzemionki, za pl.wikipedia.org/wiki/krzemionki (odczyt 12.12.2012) 85 Krzemionki Opatowskie - archeologiczne dziedzictwo kulturowe, za gazetawirtualna.pl/artykuly/krzemionki_opatowskie_archeologiczne_dziedzictwo_kulturowe,84 6.html (odczyt 30.04.2012) 86 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 45

iż owe rysunki są zapewne związane ze sferą sacrum 87 wydaje się być sądem nadto śmiałym przynajmniej z dwóch powodów: - najzwyczajniej na świecie, nie są nam znane nawet podstawowe szablony myślowe ludzi neolitu, - obraz świata górników owego okresu został na zawsze utracony z powodu praktycznego braku śladów kultury duchowej (o ile takowa, poza rysunkami, istniała). A więc możemy tylko spekulować o wyobrażeniach naszych przodków lub, w najlepszym przypadku, domniemać co, kiedy, gdzie i jak. Jednocześnie, nie sposób też negować, iż istnieje ewentualność, że malowidło na ścianie komory miało chronić górników przed zawałem ziemi. Jeden z takich rysunków, interpretowany jest przez Józefa Żurowskiego jako człowiek w pozycji modlitewnej przed ołtarzem. Nad prawicą tłuk kamienny, a w lewicy kilof rogowy, stał się rozpoznawalnym symbolem kopalni w Krzemionkach Opatowskich. Ten sam rysunek, według innego badacza, Witolda Hensla jest schematycznym przedstawieniem Bogini Matki. Często, można spotkać się z określeniem owego rysunku, jako: postaci rodzącej na stojąco bogini. Dowodzi to tego, iż interpretacji może być wiele, jednak najistotniejsze nie są same obrazy, lecz motywacje ludzi prehistorycznych, które skłoniły ich do rysowania owych przedstawień. Być może górnicy tworzyli społeczeństwo kultury magicznej. Możliwe, że przyświecał im wyższy cel. Praca nie sama w sobie, ale oddawanie czci siłom nadprzyrodzonym właśnie poprzez pracę. Neolityczny górnik musiał posiadać niezwykły prestiż w swoich czasach. Byli to bowiem ludzie pracujący w niespotykanie ciężkich warunkach, na kolanach w skurczonej pozycji wydobywająć surowiec niezbędny dla dalszego rozwoju całych kultur. Dlatego ich profesja była poważana w środowisku i przekazywana skrupulatnie kolejnym pokoleniom 88. Również faktem jest, iż do najciekawszych tego typu znalezisk zaliczyć trzeba odkrytą w 1928 r. pustą komorę filarową z wyobrażeniami ludzkich stóp, 87 Krzemionki Opatowskie - archeologiczne op. cit. 88 Krzemionki Opatowskie - archeologiczne op. cit. Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 46

głowy byka i jego rogów 89. Jednak jest to tylko ewentualny, a nie ewidentny dowód istnienia magii górnictwa neolitycznego. Oczywiście, że tam gdzie zawiodła dotychczasowa wiedza techniczna, umiejętności i szczęście, wzywano na pomoc bogów, rysując ich symbole na ociosach. Niekiedy, jak się wydaje, o to samo błagano przodków 90. Ale, czy rysunki te na pewno dowodzą, iż chodzi o konkretne symbole lub nawet praktyki magiczne? Przejrzyjmy się z bliska znakowi, który stał się symbolem Krzemionek Opatowskich. Czym właściwie jest ten znak? Chyba jest to nie tylko trudne, lecz również trochę abstrakcyjne pytanie, bowiem okres o którym jest mowa, bardzo często nie widzi różnicy między obrazem a znakiem, ponieważ prehistoryczny malarz (czyli ten, kto zostawił określony znak) zawsze coś przekazywał, kiedy malował, czyli pisał po swojemu. Zresztą cały późniejszy rozwój piśmiennictwa jest świadectwem tego. Trudno oczekiwać, iż niżej przedstawiona próba interpretacji jest jednoznacznym rozwiązywaniem problemu, bowiem przyczyną powstania w/w obrazu mogło być coś o wiele bardziej banalnego, niż aktualnie nam się wydaje. Jednak fakt, iż powstał on nie w jaskini, gdzie nie wykluczone, że mógł mieszkać człowiek, lecz w kopalni, gdzie pracował, może wiele oznaczać. Otóż bez problemu przyjmujemy do wiadomości, iż np. obraz Tura z jaskini Lascaux (nr 3 z Tabeli nr 1) ma aż 16,5 tys. lat. Sposób przedstawienia byka też (poziom wykonania artystycznego) nas nie dziwi. Jakkolwiek dość młodszy (bo ma tylko ~5000 lat) znak wydaje się również (nie wiedzieć dlaczego) treściwym rysunkiem czy nawet symbolem, obrazującym człowieka o rozłożonych rękach w geście modlitewnym, który stoi przed stołem lub ołtarzem. Nie wykluczamy też, że może to być rodząca kobieta, symbol Macierzyństwa, Wielkiej Matki, lub nawet bogini itd. 91. Otóż zasadniczy problem tkwi w pytaniu: z czym mamy do czynienia i co my szukamy obrazu, piktografii, pisma czy (co bardziej komplikuje sytuację) 89 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 90 Bąbel J. T., Krzemionki Opatowskie. Prapoczątki op. cit. 91 Por.: Ryty i rysunki naskalne, za archeofil.pl/index.php?go=neolit_ryty (odczyt 02.04.2012) Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 47

oznakowania? Sam obraz, w sensie rysunku (naskalnego) praktycznie wyklucza się, bowiem w porównaniu z wcześniejszymi obrazami, choćby z Lascaux, mamy przed oczami albo pracę dziecka albo sztukę nadzwyczaj niezdolnego quasi artysty (co również nie jest wykluczone). Wyjaśnieniem takiej tezy jest proste porównywanie sztuki z Krzemionek z istniejącymi innymi wzorami sztuk oraz oznakowań na świecie. Nie sposób przeprowadzić porównania ze wszystkimi istniejącymi wzorami, więc zadowolimy się tylko niektórymi z poniższej tabeli: Le Chauffaud: Wyżłobione sarny. Nr 1 Niaux: Bizon. Wczesny Styl IV. Nr 4 Krzemionki. Głowa krowy / byka? Nr 6 Altamira: Czerwony bizon na sklepieniu. Nr 2 Krzemionki. Rogi byka? Nr 7 Lascaux: Tur (samiec), fragment kompozycji. Środkowy Magdalenian, 17000 15000 BP. Nr 3 Chauvet: Panel koni. Nr 5 92 Krzemionki. Macierzyństwo? Nr 8 93 Tabela nr 1 92 Nr 1-5: Lascaux, za en.wikipedia.org/wiki/lascaux (odczyt 14.05.2012); Lascaux, za culture.gouv.fr/culture/arcnat/lascaux/en (odczyt 01.05.2012); Najdłuższy artystyczny okres ludzkości, za zwoje-scrolls.com/zwoje27/text02_1p.htm (odczyt 01.05.2012). 93 Nr 6-8: Prehistoryczne Kopalnie Krzemienia Pasiastego, krzemionki.pl/index.shtml?flintmines&sub=8 (odczyt 11.06.2010); Zadanie zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu 48