Poradnik dla pacjenta

Ulga w bólu Poradnik dla pacjenta Patron programu Partner programu Autor: Dr Anna Przeklasa-Muszyńska

Spis treści 1. CO TO JEST BÓL?... 3 2. DLACZEGO BOLI? MECHANIZMY POWSTAWANIA BÓLU... 4 3. RODZAJE BÓLU... 5 4. BÓL JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE... 10 5. DLACZEGO NALEŻY USMIERZAĆ BÓL?... 11 6. RODZAJE LEKÓW PRZECIWBÓLOWYCH... 13 7. JAK DZIAŁAJĄ LEKI PRZECIWBÓLOWE?... 15 8. DRABINA ANALGETYCZNA JAKO STANDARD SKUTECZNEJ KONTROLI BÓLU WYZNACZONY PRZEZ WHO... 17 9. STRATEGIE KONTROLI BÓLU... 19 10. ZMIERZ POZIOM ODCZUWANEGO BÓLU... 21 11. JAKI BÓL ODCZUWASZ?... 22 12. Gdzie się udać po poradę?... 24 13. ULGA W BÓLU - O PROGRAMIE... 25

2

www.ulgawbolu.pl 1. Co to jest ból?! Ból jest najczęstszym objawem chorobowym, towarzyszącym nam od najmłodszych lat. Spełnia rolę ostrzegawczo-obronną jest sygnałem, że coś złego dzieje się w organizmie. Jak wynika z definicji, ból jest subiektywnym doznaniem czuciowym i emocjonalnym. Wiąże się zarówno z działaniem bodźca, który go wywołuje, jak też spostrzeżeniem powstającym na podstawie psychicznej interpretacji zachodzących zjawisk. Odczuwanie bólu jest indywidualne dla każdego człowieka. Wpływają na to zarówno nasze wcześniejsze doświadczenia związane z doznawaniem bólu, jak i uwarunkowania psychosomatyczne (dotyczące zależności między psychiką a ciałem). Zawsze jednak ból jest doznaniem nieprzyjemnym. Uczucie bólu może powstawać w wyniku podrażnienia receptorów bólowych, które znajdują się w skórze, stawach i wielu narządach wewnętrznych. Przyczyną bólu może być również uszkodzenie układu nerwowego, zarówno jego części obwodowej (nerwy obwodowe), jak i ośrodkowej (rdzeń kręgowy, mózg). Ból może pojawiać się także bez istniejącego uszkodzenia tkanek, chociaż jest przez chorego do niego odnoszony (ból psychogenny). 3

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 2. Dlaczego boli? mechanizmy powstawania bólu Proces powstawania bólu jest zjawiskiem złożonym. W naszej skórze, mięśniach, stawach i narządach wewnętrznych znajdują się receptory bólowe wrażliwe na bodźce mechaniczne, termiczne czy chemiczne. Działanie bodźca uszkadzającego na te receptory powoduje jego przetworzenie na impuls elektryczny. Impuls ten przewodzony jest za pomocą włókien nerwowych do rdzenia kręgowego i dalej do mózgu. W tym momencie uświadamiamy sobie, że coś nas boli. W sytuacjach stresowych (np. wypadek komunikacyjny, pole walki) ok. 30% populacji może nie odczuwać bólu związanego z urazem. Jest to zjawisko tzw. analgezji indukowanej stresem i spowodowane jest uwolnieniem adrenaliny (tzw. hormon stresu).! Ból ma nie tylko charakter somatyczny (czyli związany jest ze stanem naszego organizmu), ale jest zjawiskiem wielowymiarowym. Zatem oprócz fizjologicznego procesu odczuwania bólu, ważna jest także jego subiektywna percepcja, o której decyduje ośrodkowy układ nerwowy. Składają się na nią także aspekty emocjonalne: cierpienie i postawa wobec bólu oraz ekspresja bólu. 4

www.ulgawbolu.pl Rodzaje 3. bólu Ze wglądu na kryterium czasu trwania dolegliwości, ból możemy podzielić na: Rodzaj bólu Ból ostry Ból przewlekły Ból przetrwały Opis czas trwania < 3 miesiące, pełni rolę ostrzegawczo-obronną (ból pooperacyjny, pourazowy, związany z procedurami medycznymi). czas trwania > 3 miesiące, nie spełnia roli ostrzegawczo-obronnej, ze względu na charakter i objawy jest uznawany za chorobę samą w sobie i wymaga wielokierunkowych działań terapeutycznych. najczęściej pojawia się w wyniku niewłaściwego leczenia bólu ostrego, utrzymuje się mimo wygojenia tkanek, których uszkodzenie spowodowało ból ostry. 3.1. Niektóre rodzaje bólu przewlekłego 3.1.1. Bóle głowy i twarzy Ból w obrębie głowy i twarzy jest jedną z częstych przyczyn zgłaszania się pacjentów do lekarza. Chorzy odczuwający te bóle trafiają zwykle do lekarzy pierwszego kontaktu, neurologów, laryngologów i stomatologów. 5

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Opisano ponad 120 rodzajów bólów głowy, ale najczęściej występuje napięciowy ból głowy, migrena tzw. klasterowy ból głowy. Zalicza się je do pierwotnych bólów głowy, natomiast należy pamiętać, że przyczyny bólu głowy mogą być wtórne, zależne od poważnych schorzeń i zawsze należy udać się do lekarza, jeżeli ból występuje po raz pierwszy lub ma bardzo silne natężenie. Aby ułatwić diagnostykę, bóle głowy i twarzy podzielone zostały na kilka kategorii. Bóle głowy i twarzy Zewnątrzczaszkowe Wewnątrzczaszkowe Naczyniopochodne bóle głowy Bóle związane z zaburzeniami nerwów czaszkowych Psychogenne obejmują oko, ucho, nos, gardło, zatoki oboczne, zęby, ślinianki, język. Ból wywołany jest przez infekcje, obrzęki lub nowotwory tych narządów. związane są z występowaniem w obrębie czaszki patologii takich jak np. nowotwory, tętniaki, naczyniaki, krwiaki, obrzęki czy ropnie. wiążą się z migreną, stanem zapalnym tętnic czy rozszerzeniem naczyń wewnątrzczaszkowych spowodowanym przez toksyny (np. alkohol, kofeinę). mogą to być bóle samoistne (neuralgie), to bóle pourazowe, po przebytych zakażeniach wirusowych (półpasiec), wywołane przez guzy czy schorzenia układowe. Często są również skutkiem stwardnienia rozsianego, cukrzycy i innych zaburzeń metabolicznych. uszkodzenia tkanek nie można wykryć dostępnymi metodami badawczymi, ale pacjent mimo to odnosi ból do takiego uszkodzenia; towarzyszą zaburzeniom psychicznym. 3.1.2. Ból w narządzie ruchu Najczęściej spotykanym rodzajem bólu przewlekłego są zespoły bólowe narządu ruchu towarzyszące takim schorzeniom jak: choroba zwyrodnieniowa stawów, zapalenie stawów, zmiany pourazowe, osteoporoza, układowe choroby tkanki łącznej czy nowotwory. 6

www.ulgawbolu.pl?? Choroba zwyrodnieniowa stawów Zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające stawów określane są ogólnie jako choroba zwyrodnieniowa. Wraz z jej postępami dochodzi do stopniowego zniszczenia chrząstki stawowej. Ból początkowo związany jest z wysiłkiem fizycznym i jest najbardziej dokuczliwy pod koniec dnia. W miarę postępu choroby dolegliwości bólowe pojawiają się także w spoczynku zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy. Przebieg schorzenia jest zróżnicowany. U części chorych postępujący i stały o znacznym stopniu natężenia, natomiast u innych dolegliwości są niewielkie mimo rozległych zmian w stawie. Choroba zwyrodnieniowa może umiejscowić się w obrębie kręgosłupa, który jest najczęstszym miejscem występowania zmian zwyrodnieniowych. Podstawowym objawem jest wówczas ból i ograniczenie ruchomości kręgosłupa w odcinku, którego dotyczy proces chorobowy. Schorzenie może dotyczyć również stawów biodrowych. Zwykle jest ono jednostronne, choć u 20% pacjentów występują schorzenia obustronne. Ból występuje początkowo tylko przy obciążaniu stawów, a następnie pojawia się również w spoczynku. Postępujące ograniczenie ruchomości stawów biodrowych prowadzi do przykurczów i ograniczeń aktywności ruchowej. Do częstych schorzeń należą także zmiany zwyrodnieniowe stawów kolanowych. Rozpoczynają się zwykle po 40 roku życia i obserwujemy je aż u 75% kobiet. Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć również innych stawów (skokowego, stopy, łokciowego, ręki), choć są to dolegliwości zdecydowanie rzadsze. Bóle kręgosłupa Ból kręgosłupa może dotyczyć jednego lub kilku jego odcinków. Może także promieniować do odległych okolic najczęściej kończyn. Bóle kręgosłupa mogą być spowodowane wieloma współistniejącymi ze sobą przyczynami, dlatego właściwe postawienie diagnozy, a tym samym dobór odpowiedniej strategii leczenia, wymaga przeprowadzenia wnikliwych badań. 7

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Osteoporoza Osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, która powoduje stopniowe zmniejszanie masy kości, a w konsekwencji zwiększoną podatność na ich złamania. Najpoważniejszym następstwem osteoporozy są złamania patologiczne, które dotyczą trzonów kręgów, kości udowej, kości promieniowej, ramiennej oraz miednicy. Dolegliwości bólowe pojawiają się w wyniku schorzeń struktur kostnych, szczególnie kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym. Początkowo ból towarzyszący osteoporozie odczuwamy jedynie po wysiłku fizycznym. W miarę postępu choroby dolegliwości bólowe nasilają się (pojawiają się podczas stania czy nawet siedzenia), zmuszając chorych do pozostawania w pozycji leżącej.? 3.1.3. Neuropatyczne zespoły bólowe Ból neuropatyczny powstaje w wyniku urazu lub innego uszkodzenia nerwów, rdzenia kręgowego lub mózgu. Najczęstszą przyczyną pojawienia się zespołu neuropatycznego są: uraz, infekcja, niedokrwienie i zaburzenia metaboliczne. Najbardziej charakterystyczną i zadziwiającą cechą bólu neuropatycznego jest jego różnorodność. Odczuwane dolegliwości zależą od wielu czynników: czasu powstawania bólu, miejsca uszkodzenia, przyczyny wywołującej ból, współistnienia procesów patologicznych, wieku chorego, a także tzw. zmienności osobniczej. Oznacza to, że bardzo podobne uszkodzenie nerwu u pewnych osób prowadzi do powstania bólu neuropatycznego, a u innych nie powoduje żadnych dolegliwości. 3.1.4. Ból w chorobie nowotworowej Dokładna ocena występowania bólu u chorych na nowotwór jest bardzo trudna. Często dolegliwości bólowe występują już we wczesnych etapach choroby nowotworowej, a w jej fazie terminalnej ból pojawia się u większości chorych. 8

www.ulgawbolu.pl Przyczyny dolegliwości: 1. Bóle spowodowane procesem nowotworowym (rozrost nowotworu, naciek na tkanki). 2. Bóle powstałe w wyniku leczenia (leczenie chirurgiczne, chemioterapia, radioterapia). 3. Bóle związane z chorobą nowotworową ( bóle mięśniowo-powięziowe, spowodowane odleżynami, zaparciami). 4. Bóle koincydencyjne, występujące u chorego na nowotwór, ale niezwiązane z chorobą nowotworową (np. bóle głowy). Ból przebijający ostry, przemijający ból, który przyjmuje postać napadów i nakłada się na dotychczas istniejące, stałe dolegliwości towarzyszące danej chorobie. O bólu przebijającym mówi się także w przypadku dolegliwości, które czasem są odczuwane przez chorego ( przebijają się ) mimo podjęcia ogólnie skutecznej terapii przeciwbólowej. Swoim nasileniem bóle przebijające przewyższają ból podstawowy. Dotyczą 40-60% chorych leczonych z powodu bólu nowotworowego. Cechy bólu przebijającego: napadowy charakter szybkość narastania znaczne nasilenie krótkotrwałość W przypadku choroby nowotworowej często mówi się o tzw. bólu totalnym, na który poza wymienionymi przyczynami mają duży wpływ również aspekty emocjonalne takie jak gniew, lęk czy depresja. Często spotykamy się także z sytuacją, że na prawidłowo rozpoznany i leczony ból nowotworowy nakłada się zakłócenie w postaci dodatkowych dolegliwości zwanych bólem przebijającym. Dzięki odpowiednio dobranej farmakoterapii (uwzględniającej schemat stosowania leków przeciwbólowych zwany drabiną analgetyczną WHO) skuteczne leczenie bólu jest możliwe u ok. 90% pacjentów chorych na nowotwór. Aby leczenie było skuteczne, należy: zastosować odpowiedni lek, w odpowiedniej dawce, z odpowiednią częstotliwością, odpowiednią drogą (preferowane nieinwazyjne drogi podania). 9

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 4. Ból jako zjawisko społeczne Odczuwanie bólu oraz jego następstwa często wywołują nieprzyjemne konsekwencje nie tylko dla nas, ale i naszych bliskich. Zatem ból ma nie tylko konsekwencje fizyczne i psychologiczne, ale również społeczne. Społeczne konsekwencje odczuwania bólu: Silne i przewlekłe dolegliwości bólowe utrudniają normalne funkcjonowanie i wykonywanie codziennych obowiązków. Prowadzą do stopniowej eliminacji przejawów aktywności społecznej chory koncentruje swoje myśli na bólu i bezustannym szukaniu jego przyczyny. Mogą powodować izolację psychiczną i zamknięcie się w sobie chory ma poczucie znacznego zawężenia dostępnego dla chorego świata. Mogą być powodem konfliktów z rodziną czy przyjaciółmi chory może popaść w depresyjny nastrój objawiający się smutkiem, rozdrażnieniem i wybuchami gniewu. 10

www.ulgawbolu.pl Dlaczego należy uśmierzać ból? 5. U wszystkich chorych cierpiących z powodu przewlekłego bólu dochodzi do zmian związanych z zaburzeniami fizjologicznymi, psychologicznymi i społecznymi wpływających na obniżenie jakości życia. Zależą one przede wszystkim od czasu trwania bólu i stopnia jego natężenia, a nie od przyczyny powstania bólu. U chorych z bólem przewlekłym występują często zaburzenia snu i apetytu, obniżenie libido i aktywności seksualnej, ociężałość psychoruchowa i obniżony próg bólu. Zaburzenia snu charakteryzują się początkowo trudnościami z zasypianiem, ponieważ chorzy nie mogą znaleźć wygodnej pozycji, a ból jest postrzegany jako bardziej dokuczliwy. Sen jest niespokojny i przerywają go napady bólu. Wielu chorych po przebudzeniu czuje zmęczenie oraz wyczerpanie fizyczne i psychiczne. Ból przewlekły jest również przyczyną zmiany wzorca zachowań związanego z jedzeniem. Często cierpimy wówczas na utratę apetytu i spadek ciężaru ciała. Część chorych odczuwa niepokój i nadmierną chęć jedzenia, co przy niedostatecznej aktywności ruchowej (ograniczonej z powodu bólu) może być przyczyną otyłości, dodatkowo upośledzającej aktywność fizyczną. U osób cierpiących na przewlekłe bóle może pojawić się również depresyjny nastrój, objawiający się nie tylko smutkiem, ale także rozdrażnieniem i wybuchami gniewu. Powoduje to częste konflikty 11

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu z rodziną czy przyjaciółmi, doprowadza do stopniowej eliminacji wszelkich przejawów aktywności społecznej, izolacji psychicznej, zamknięcia się w sobie i poczucia znacznego zawężenia dostępnego dla chorych świata. Większość czasu pacjenci pozostają w pozycji leżącej, a ich myśli koncentrują się na bólu i bezustannym szukaniu jego przyczyny oraz sposobów uśmierzenia. Większość chorych nie jest w stanie pracować zawodowo, znacznie zmniejszają się ich dochody, obniża się standard życia i pozycja w rodzinie. Dlatego często osoby cierpiące na silne i przewlekłe bóle postrzegają swoją sytuację jako beznadziejną. W desperacji domagają się coraz to nowych zabiegów operacyjnych, szukają pomocy u znachorów, bioenergoterapeutów, domagają się przepisywania wielu preparatów przeciwbólowych mających zmniejszyć ich cierpienie. Nadużywanie leków może prowadzić do zatruć i uzależnień, dodatkowo obniża aktywność fizyczną i niekorzystnie wpływa na procesy myślowe oraz psychikę chorego. Ból przewlekły jest chorobą samą w sobie i jak każda choroba wymaga leczenia. Ze względu na złożony charakter, czesto wymaga postępowania wielokierunkowego! 12

www.ulgawbolu.pl 6. Rodzaje leków przeciwbólowych 6.1. Analgetyki nieopioidowe Stosowane są do uśmierzania dolegliwości bólowych o umiarkowanym natężeniu. Leki należące do tej grupy to paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne NLPZ (np. kwas acetylosalicylowy, ibuprofen). Większość leków z tej grupy dostępna jest bez recepty, jednak nie można z góry przewidzieć, który preparat będzie najbardziej skuteczny. Należy również uwzględnić możliwość wystąpienia działań ubocznych, zwłaszcza w przypadku długotrwałego stosowania tego typu leków. 6.2. Leki opioidowe W leczeniu bólu znalazły zastosowanie zarówno tzw. słabe, jak i silne leki opioidowe. Słabe leki opioidowe (tramadol, dihydrokodeina, kodeina) wykazują efekt pułapowy. Oznacza to, że przekroczenie ich dawki maksymalnej spowoduje wystąpienie objawów niepożądanych, ale nie zwiększy działania analgetycznego leku. Do silnych opioidów należą: morfina, buprenorfina, fentanyl, metadon, oksykodon. Silne opiody nie wykazują efektu pułapowego. Czy wszystkie opioidy są takie same? Leki opioidowe różnią się pod względem efektywności, czasu działania (krótko działające, o kontrolowanym działaniu), biodostępności 13

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu (wchłaniania w przewodzie pokarmowym), metabolizmu, możliwości stosowania ich w połączeniu z innymi lekami czy rodzaju ewentualnych objawów niepożądanych (np. zaparcia, duszności). Należy również pamiętać o tym, że ograniczają sprawność psychofizyczną i stosując je, nie powinno się prowadzić pojazdów mechanicznych. Kiedy lekarz może zalecić stosowanie opiodów?! Leczenie bólu w różnych fazach choroby nowotworowej: w czasie aktywnego leczenia (chemioterapii, radioterapii), w terminalnej fazie choroby nowotworowej (opieka paliatywna). Leczenie bólu w schorzeniach układu kostno-stawowego (bóle kręgosłupa, choroba zwyrodnieniowa stawów). Leczenie bólu neuropatycznego. Leczenie bólu pooperacyjnego zarówno w oddziale szpitalnym, jak też w warunkach ambulatoryjnych. Kiedy lekarz może zalecić stosowanie leków nieopioidowych?! Leczenie bólu o słabym i umiarkowanym stopniu natężenia (bóle układu kostno-stawowego, bóle mięśniowe, stany gorączkowe, bóle głowy, bóle menstruacyjne). Leczenie bólu o umiarkowanym stopniu natężenia w chorobie nowotworowej (I stopień drabiny WHO). Leczenie uzupełniające w leczeniu na wyższych szczeblach drabiny WHO w połączeniu z opioidami i lekami adiuwantowymi. Leczenie bólu pooperacyjnego (po zabiegach stomatologicznych, zabiegach chirurgii jednego dnia). 14

www.ulgawbolu.pl 7. Jak działają leki przeciwbólowe? 7.1. Analgetyki nieopioidowe Paracetamol Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) Należy do grupy nieopioidowych leków przeciwbólowych o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym, pozbawiony jest działania przeciwzapalnego. Stosowany do uśmierzania bólu o umiarkowanym natężeniu. Można przyjmować go łącznie z NLPZ i opioidami. Jest lekiem bezpiecznym również, jeśli jest konieczność stosowania dla kobiet w ciąży i dzieci. Niesteroidowe leki przeciwzapalne to grupa związków o działaniu przeciwbólowym, przeciwgorączkowym i przeciwzapalnym. Leki z tej grupy są powszechnie stosowane zarówno w bólu ostrym, jak i przewlekłym. Można kojarzyć je z paracetamolem i opioidami. 7.2. Słabe opioidy Tramadol Należy do grupy słabych leków opioidowych i posiada podwójny mechanizm działania. Nie wywołuje tolerancji tzn., że nie dochodzi do osłabienia działania leku w wyniku jego wielokrotnego stosowania. Istnieją dwa podstawowe rodzaje tramadolu: preparat krótko działający oraz lek o powolnym uwalnianiu substancji aktywnej (retard). Na rynku dostępny jest w postaci kapsułek, tabletek, czopków, kropli oraz roztworu do iniekcji. Tramadol sam lub w połączeniu z paracetamolem jest skuteczny w leczeniu bólu o znacznym natężeniu. 15

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 7.2. Słabe opioidy Kodeina Dihydrokodeina Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego i jest metabolizowana w wątrobie. Około 10% kodeiny ulega przemianie do morfiny i prawdopodobnie tylko ta część leku jest odpowiedzialna za działanie analgetyczne. Stosowana w bólu o umiarkowanym i dużym natężeniu (II stopień drabiny WHO patrz rozdział 8). Jest pochodną kodeiny i posiada podobny metabolizm. Na rynku dostępna jest w formie tabletek o kontrolowanym uwalnianiu, przyjmowanych co 12 godzin. Stosowana w bólu o umiarkowanym i dużym stopniu natężenia (II stopień drabiny WHO). 7.3. Silne opioidy Morfina Stosowana w bólu o dużym stopniu natężenia (III stopień drabiny WHO).Według zaleceń WHO, powinna być podawana głównie drogą doustną. Wówczas wchłania się w 30-69%. Bardzo wygodną formą podawania leku są tabletki o przedłużonym, kontrolowanym uwalnianiu substancji czynnej. Pozwala to na stosowanie preparatów zawierających morfinę 2 razy na dobę. Lek zapewnia dobrą kontrolę bólów nowotworowych. Czas jego działania wynosi 12 godzin. Fentanyl Lek opioidowy 75-100 razy silniejszy od morfiny. Może być stosowany przezskórnie w postaci plastrów. Stosowany w bólu o dużym natężeniu (III stopień drabiny WHO). Buprenorfina Dostępna w postaci tabletek podjęzykowych oraz plastrów. Stosowana w bólu o dużym natężeniu (III stopień drabiny WHO). 16

www.ulgawbolu.pl Drabina analgetyczna jako standard skutecznej kontroli 8. bólu wyznaczony przez WHO Podstawową metodą leczenia bólu jest farmakoterapia. W 1986 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała i wprowadziła wytyczne leczenia bólu zwane schematem WHO lub trójstopniową drabiną analgetyczną. Stała się ona światowym standardem leczenia przeciwbólowego. Mimo że odnosi się do leczenia bólu nowotworowego, jest także powszechnie stosowana w leczeniu bólu przewlekłego o innym podłożu. Jak wynika z badań prowadzonych również w Polsce, dzięki wykorzystaniu instrukcji zamieszczonych w dokumencie WHO, 85-90% pacjentów może być skutecznie leczonych przeciwbólowo. Trójstopniowa drabina analgetyczna WHO 3. silny lek opioidowy + nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający 1. nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający 1 2. 2 3 3 słaby lek opioidowy + nieopioidowy lek przeciwbólowy + lek wspomagający 17

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Jak leczy się ból?! Zgodnie z wytycznymi WHO leczenie przeciwbólowe rozpoczyna się od podania prostych analgetyków (paracetamolu lub NLPZ). Jeżeli ból narasta, stosuje się słabe opioidy, a gdy dolegliwości nie ustępują, zwiększa się dawkę analgetyków. W kolejnych stadiach odczuwania bólu stosowane są silne leki opioidowe. Na każdym etapie leczenia zaleca się łączenie preparatów przeciwbólowych z innymi lekami, wzmacniającymi ich działanie. Leki należy podawać według indywidualnie dobranej dawki. Nie należy obawiać się zwiększenia dawki do maksymalnej, ponieważ właściwa dawka terapeutyczna to taka, która skutecznie uśmierza ból. Środki przeciwbólowe powinny być przyjmowane zgodnie z tzw. zasadą zegara, czyli w stałych odstępach czasowych, co gwarantuje ich skuteczność. Brak kolejnej dawki w odpowiednim czasie grozi nawrotem bólu. Według wytycznych WHO najlepiej wybierać nieinwazyjne drogi podawania leku przede wszystkim drogę doustną. Alternatywną formą jest przezskórna terapia przeciwbólowa w postaci plastrów. Stosowanie iniekcji podskórnych i domięśniowych nie jest zalecane, ze względu na dyskomfort pacjenta związany z ukłuciem. Ponadto wymagają one zaangażowania pielęgniarek lub opiekunów. 18

www.ulgawbolu.pl Strategie 9.kontroli bólu Leczenie bólu przewlekłego powinno przebiegać wielokierunkowo. Do dyspozycji mamy metody farmakologiczne, leczenie fizykalne i rehabilitację, neuromodulację, metody psychologiczne, a w wybranych przypadkach także techniki inwazyjne. Niezmiernie ważne jest zapewnienie pacjentowi troskliwej i wszechstronnej opieki oraz każdorazowe wyjaśnienie i uzyskanie akceptacji wybranej metody leczenia. 9.1. Farmakoterapia Farmakoterapia zawsze powinna być dobierana indywidualnie. To, co pomaga jednej osobie, innej nie musi pomóc, a wręcz może zaszkodzić. Wybór leku musi być dokonywany w oparciu o właściwe rozpoznanie, a także stosowane dotychczas leczenie przeciwbólowe. Należy przy tym uwzględnić ewentualne objawy niepożądane, które pojawiały się w trakcie poprzednich zastosowań danego preparatu lub leków z danej grupy. Ważną rolę odgrywa także uwzględnienie możliwości interakcji proponowanych leków z pozostałymi preparatami, zażywanymi przez chorego z powodu innych chorób. Często, aby uzyskać skuteczną kontrolę bólu stosuje się kombinację leków o różnych mechanizmach działania. Są one dostępne również w postaci gotowych preparatów zawierających połączenie 2 lub więcej składników. 19

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu 20 9.2. Leczenie fizykalne i rehabilitacja Fizykoterapia jest metodą wspomagającą stosowaną w terapii bólu. Najpopularniejsze metody leczenia fizykalnego to: termoterapia (ciepło), krioterapia (zimno), laseroterapia, elektroterapia, techniki manualne, wyciąg leczniczy, kinezyterapia. Metody te zastosowane w odpowiedni sposób mogą u niektórych pacjentów poprawić jakość życia i sprawność ruchową. 9.3. Neuromodulacja Zabiegi neuromodulacyjne mają na celu pobudzenie systemów przeciwbólowych. Obecnie stosowanych jest kilka metod neuromodulacji: przezskórna elektrostymulacja nerwów (TENS), stymulacja nerwów obwodowych, akupunktura i wibracja. Neuromodulacja należy do metod wspomagających leczenie bólu i poprzez uaktywnienie mechanizmów hamujących odczuwanie bólu może zmniejszyć dolegliwości bólowe i poprawić jakość życia pacjenta z bólem przewlekłym. 9.4. Psychologiczne metody terapii Czynniki psychologiczne mają duży wpływ na odczuwanie bólu, a także skuteczność jego leczenia. Dlatego też każdy chory z przewlekłym bólem powinien mieć możliwość skorzystania z profesjonalnej pomocy psychologicznej, dzięki której można wpływać na emocjonalny aspekt doznań bólowych. Spośród metod psychologicznych, które mogą być skuteczne jako techniki wspomagające w leczeniu bólu przewlekłego, najczęściej wykorzystywane są: terapia poznawcza, terapia behawioralna, techniki relaksacyjne oraz hipnoterapia. 9.5. Metody inwazyjne Inwazyjne metody leczenia bólu powinny być zlecane i wykonywane wyłącznie przez doświadczonych specjalistów w ściśle określonych przypadkach. Istnieje wiele takich sposobów: od blokad poszczególnych nerwów, poprzez dokanałowe podawanie leków (np. nieczulenie zewnątrzoponowe podczas porodu), aż po zabiegi neurodestrukcyjne (termolezja, neuroliza) i neurochirurgiczne. Współczesna medycyna oferuje coraz więcej sposobów leczenia bólu. Dzięki temu może przynosić ulgę osobom cierpiącym z powodu różnego rodzaju dolegliwości.

www.ulgawbolu.pl 10. Zmierz poziom odczuwanego bólu Skala mierzenia bólu Wybierz liczbę od 0 do 10, która najlepiej opisuje natężenie odczuwanego bólu brak bólu 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 maksymalny ból Wybierz obraz, który najlepiej opisuje natężenie odczuwanego bólu 0 2 4 6 8 10 21

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Jaki ból 11. odczuwasz? Aby właściwie ocenić ból, należy zapoznać się z jego charakterem, co pozwala podjąć odpowiednie metody leczenia. W tym celu warto odpowiedzieć na następujące pytania: Czy ból jest stały, napadowy czy nawracający? Jaki jest charakter bólu (tępy, ostry, piekący, kłujący itd.)? Jaki jest natężenie bólu (aktualnie i w czasie największego nasilenia)? Co wyzwala ból lub zwiększa jego natężenie? Co przynosi ulgę w dolegliwościach? Czy ból zaburza sen? W jakim stopniu ból zaburza codzienną aktywność? 22

www.ulgawbolu.pl Jakie leczenie dotychczas stosowałeś? Czy wystąpiły objawy niepożądane związane ze stosowanym leczeniem? Jakie inne objawy towarzyszą bólowi? Czy leczysz się na inne schorzenia? Jeśli tak, jakie? Czy mogą one mieć związek z dolegliwościami bólowymi? Kliniczna ocena chorego z bólem przewlekłym powinna uwzględnić wielowymiarowy charakter bólu, w tym również jego aspekty psychologiczne. Kwestionariusz Melzacka (MPQ) należy do najczęściej stosowanych narzędzi pomiaru bólu. Jego podstawową zaletą jest możliwość zarówno ilościowej, jak i jakościowej oceny dolegliwości bólowych odczuwanych przez pacjenta. 23

Ogólnopolski Program Skutecznej Kontroli Bólu Gdzie się udać po 12. poradę? Ból jest odczuciem subiektywnym, dlatego bardzo ważną rolę odgrywa właściwy dobór strategii leczenia. Dolegliwości bólowe będące objawem różnych chorób mogą być skutecznie leczone przez każdego lekarza zgodnie z zaleceniami WHO. Natomiast jeśli chodzi o leczenie przyczynowe powinniśmy udać się do lekarza specjalisty. Np. ból głowy może być objawem schorzenia neurologicznego, ale także efektem migreny, nadciśnienia tętniczego czy też zatrucia tlenkiem węgla. Aby właściwie zdiagnozować ból, udaj się do lekarza pierwszego kontaktu, który jeśli zaistnieje taka potrzeba skieruje Cię do odpowiedniego specjalisty. Cierpisz na ból przewlekły? Ból przewlekły jest kompleksowo leczony w specjalistycznych poradniach leczenia bólu. Są do nich kierowani pacjenci, w przypadku których mimo zastosowania odpowiednio dobranej farmakoterapii występują trudności z pełną kontrolą bólu. Mapkę poradni leczenia bólu można znaleźć na stronie internetowej www.ulgawbolu.pl. 24

www.ulgawbolu.pl Ulga w bólu 13. - o programie Ulga w bólu Ogólnopolski program skutecznej kontroli bólu ma na celu zwiększenie świadomości Polaków nt. standardów skutecznego leczenia przewlekłego bólu o średnim i dużym natężeniu. Ideą kampanii jest popularyzowanie nowoczesnych i bezpiecznych strategii kontroli bólu z wykorzystaniem pełnej drabiny analgetycznej WHO, a także likwidacja mitów i stereotypów związanych z farmakologicznym leczeniem bólu. Nadzór merytoryczny nad programem objęła Rada Programowa w składzie: Dr hab. med. Jan Dobrogowski Prezes Polskiego Towarzystwa Badania Bólu oraz Kierownik Zakładu Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Prof. dr hab. n. med. Jerzy Wordliczek Kierownik Oddziału Klinicznego Leczenia Bólu Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Dr n. med. Anna Przeklasa - Muszyńska Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Zakład Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii i Intensywnej Terapii CM UJ Lek. med. Magdalena Kocot - Kępska Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego Zakład Badania i Leczenia Bólu Katedry Anestezjologii i Intensywnej Terapii CM UJ Patronat nad programem objęło Polskie Towarzystwo Badania Bólu (PTBB). Partnerem programu jest firma farmaceutyczna Grunenthal. www.ulgawbolu.pl 25