Edukacja Polityka Gospodarcza i Społeczna Semestr zimowy dr Agnieszka Chłoń-Domińczak prof. Marek Góra
Plan wykładu Definicja edukacji Perspektywy oceny edukacji Kształt systemu edukacji w Polsce. Zarządzanie edukacją Rola edukacji w kontekście polityki gospodarczej i społecznej: Edukacja a demografia Ilościowe i jakościowe podejście do edukacji Edukacja a wzrost gospodarczy Edukacja a spójność społeczna Edukacja a rynek pracy
Czym jest edukacja Edukacja (łac. educatio - wychowanie) pojęcie związane z rozwojem umysłowym i wiedzą człowieka, stosowane w następujących znaczeniach: proces zdobywania wiedzy, polega na zdobywaniu wiedzy w szkole lub poza nią pojęcie używane dla określenia stanu wiedzy danej osoby, społeczeństwa, narodu. Wychowanie (głównie pod względem umysłowym), wykształcenie, nauka kształcenie, ogół czynności i procesów mających na celu przekazywanie wiedzy, kształtowanie określonych cech i umiejętności 3
Perspektywy patrzenia na edukację Jakość Koszty Formowanie kapitału ludzkiego Spójność społeczna Organizacja jak uczymy Rynek pracy Dydaktyka czego uczymy Edukacja Wzrost gospodarczy Istotne uwarunkowania systemu edukacji: demografia, zasoby: nauczyciele, zasoby materialne 4
Źródło: Słownik KRK, IBE, 2011 5
Różne instytucje zarządzające edukacją Władze centralne: Ministerstwo Edukacji Narodowej Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Władze samorządowe: Polityka edukacyjna: województwo Szkolnictwo ponadgimnazjalne: powiat Przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja: gmina Finansowanie: subwencja oświatowa Autonomia: uczelnie 6
Zmiany demograficzne a edukacja Spadek dzietności Spadek liczby dzieci i młodzieży w szkołach Starzenie się ludności Starzejąca się populacja nauczycieli Wydłużanie trwania życia Potrzeba wzrostu umiejętności i poprawy kapitału ludzkiego przez edukację przez całe życie
Zmiany w Polsce zbliżone do większości krajów regionu W ciągu nieco więcej niż dekady (1998-2009) liczba dzieci w wieku 6-15 lat w Polsce spadła o ponad 30% Większy spadek odnotowały tylko Łotwa, Estonia i Bułgaria W tym czasie, liczba osób w wieku 16-29 nie zmieniła się istotnie, spadek liczby potencjalnych studentów był jednak widoczny w połowie krajów UE Luksemburg Niderlandy Francja Hiszpania Finlandia Portugalia Niemcy Malta Słowenia Słowacja Polska Bułgaria Łotwa -50-40 -30-20 -10 0 10 20 30 40 16-29 6-15 Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
2010 2013 2016 2019 2022 2025 2028 2031 2034 2010 =100 Prognozy wskazują na dalszy spadek liczby osób w młodszych grupach wieku W perspektywie do 2035 r. liczba osób w grupach wieku do 44 lat spadnie Spadek ten nie będzie jednolity, ze względu na przechodzenie echa wyżu demograficznego przez kolejne grupy wieku Oznacza to rozłożenie w czasie efektów zmian demograficznych z perspektywy poszczególnych poziomów edukacji 120 110 100 90 80 70 60 0-2 lat 3-5 lat 6-8 lat 9-11 lat 12-14 lat 15-17 lat 18-22 lat Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030 2032 2034 Liczba uczniów w szkołach podstawowych wzrośnie, a potem zacznie spadać Według prognozy, szkoły podstawowe mogą oczekiwać od 2011 r. zwiększonego napływu uczniów do edukacji wczesnoszkolnej, a od 2014 do klas IV-VI Po 2020 r. spodziewany jest spadek ogólnej liczby uczniów w tych szkołach 80 000 60 000 40 000 20 000 0-20 000-40 000-60 000-80 000 6-8 lat 9-11 lat Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
2011 2014 2017 2020 2023 2026 2029 2032 2035 2010 = 100 Oczekiwane są istotne zróżnicowania w rozwoju demograficznym województw Liczba dzieci w wieku 6-8 lat Województwo mazowieckie do 2035 r. może oczekiwać silnego wzrostu, a potem spadku liczby dzieci w edukacji wczesnoszkolnej, na koniec prognozy liczba dzieci będzie nieznacznie (ok. 5%) niższa niż obecnie W województwie świętokrzyskim, po nieznacznym wzroście, oczekiwany jest spadek liczby dzieci o 30% w stosunku do poziomu z 2010 r. Oznacza to różne wyzwania i problemy dla sieci edukacyjnej poszczególnych województw 130 120 110 100 90 80 70 60 Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie lódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Demografia a edukacja Prognozy demograficzne wskazują na istotny spadek liczb dzieci i młodzieży uczestniczących w edukacji w przyszłości Szkoła przyszłości będzie musiała otworzyć się na wszystkie pokolenia, w tym także na inwestycje w rozwój osób dorosłych, uzupełniających i podnoszących swoje kwalifikacje Wyzwanie to jest szczególnie istotne z perspektywy obszarów wiejskich, na których spadek urodzeń, a w konsekwencji liczby dzieci i młodzieży będzie bardziej odczuwalny niż w miastach Zmiany demograficzne mogą być wykorzystane dla zwiększenia roli i udziału szkoły w działaniach na rzecz integracji społecznej na poziomie lokalnym, szczególnie na obszarach wiejskich W najbliższych latach skutki procesów demograficznych będą szczególnie silnie odczuwalne przez instytucje znajdujące się na początku i na końcu cyklu edukacji formalnej przedszkola i uczelnie wyższe Spadek potencjalnej liczby studentów Czasowy wzrost liczby dzieci w wieku przedszkolnym
Demografia a edukacja Zmiana demograficzna oznacza również w perspektywie kilkunastu lat spadek liczby osób w wieku produkcyjnym, w tym w szczególności osób rozpoczynających swoją karierę zawodową. Sektor edukacji powinien zatem tworzyć atrakcyjne warunki zatrudnienia, aby zapewnić napływ do zawodu jak najlepszych absolwentów. Przeciętny wiek nauczycieli będzie wzrastał, zarówno z powodu starzenia się obecnej grupy nauczycieli, jak i ograniczenia możliwości przechodzenia na wcześniejsze emerytury nauczycielskie. Ważne są inwestycje w rozwój zawodowy nauczycieli. Spadek liczby dzieci i młodzieży będzie również miał wpływ na wydatki na edukację: Według symulacji KE, przy przyjęciu założenia, że podstawową determinantą kosztów edukacji jest liczba uczniów i studentów, wydatki na edukację w Polsce mogą się zmniejszyć do 2060 r. w relacji do PKB o niemal 30%. Uwolnione z powodów demograficznych środki mogą być wykorzystane dla dalszych inwestycji w jakość systemu edukacji na każdym jej szczeblu.
Ilościowe i jakościowe podejście do edukacji W przeszłości edukacja mierzona była głównie przez pomiar długości uczenia się lub struktury wykształcenia ludności Stosunkowo łatwo mierzalne wartości Jak się okazuje nie w pełni pozwalały na ocenę efektów/jakości edukacji Nadal jednak miary ilościowe są często stosowane: Wskaźnik skolaryzacji Wskaźnik osób wcześniej opuszczających system edukacji Wskaźnik osób z wyższym wykształceniem Rozwój miar jakościowych Pomiar umiejętności kognitywnych: np. badania PISA i PIAAC Jak pokazują badania: miary jakościowe w lepszym stopniu wyjaśniają zróżnicowania pomiędzy krajami 14
Liczba lat w edukacji a wzrost gospodarczy Źródło: Hanushek i Woesmman (2011)
Umiejętności kognitywne i wzrost gospodarczy Źródło: Hanushek i Woesmman (2011)
Wybrane przykłady rozkładu umiejętności uczniów w testach PISA (umiejętności matematyczne) Źródło: Hanushek i Woesmman (2011)
Oszacowanie efektów reformy szkolnej Reforma prowadząca do poprawy wyników 20 lat do osiągnięcia nowych wyników Założenie wzrostu gospodarczego na poziomie lat 1960-2000 Stopa dyskontowa: 3% Wzrost bez reformy edukacji: 1,5% Oszacowanie wartości bieżącej mierzonej w cyklu życia osoby urodzonej dzisiaj: Trwanie życia: 80 lat Okres pracy: 40 lat Źródło: Hanushek i Woesmman (2011)
Percent addition to annual GDP Źródło: Hanushek i Woesmman (2011) Roczny zysk z poprawy wyników testu PISA o 25 punktów (1/4 odchylenia standardowego) 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2010 2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100 2110 Year
Germany United_Ki France Italy Spain Poland Netherlands Źródło: Hanushek i Woesmman (2011) Belgium Sweden Greece Austria Romania Czech_Re Portugal Denmark Hungary Finland Ireland Slovakia Bulgaria Slovenia Lithuania Luxembourg Latvia Estonia Cyprus Malta Oczekiwana wartość dodatkowego PKB w wyniku poprawy wyników o ¼ odchylenia standardowego 6 000 PV = 288% bieżącego GDP 35 bilionów dla UE 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0
560 Czy umiejętności mają wpływ na wzrost? Zmiany w zakresie wyników edukacyjnych 540 520 500 Japan Korea N. Zealand Norway Australia Netherlands UK Finland France Belgium Canada Sweden Germany USA Japan Korea Finland Netherlands N. Zealand Canada Australia UK Sweden France Belgium Norway USA Germany 480 Italy Italy 460 Źródło: Hanushek i Woesmman (2011) 1975 2000
Trendy wzrostu gospodarczego a trendy w zakresie wyników egzaminów Źródło: Hanushek i Woesmman (2011)
Spójność społeczna to posiadana przez społeczeństwo zdolność zapewnienia dobrobytu wszystkim swym członkom, minimalizowania rozbieżności między nimi i unikania polaryzacji. Społeczeństwo spójne to wspólnota wolnych, wspierających się nawzajem ludzi, którzy dążą do tych wspólnych celów metodami demokratycznymi. Narodowa Strategia Integracji Społecznej, 2004. Uczestnictwo w edukacji i uczenie się wpływa na szanse życiowe i jakość życia polityka edukacyjna jest więc kluczowa dla budowania spójności społecznej
W jaki sposób edukacja może budować spójność społeczną? Edukacja powinna umożliwiać zdobycie kompetencji kluczowych - podstawowego zasobu wiedzy i umiejętności potrzebnego do funkcjonowania w społeczeństwie. W Europie uzgodniono, że kompetencje kluczowe to: Porozumiewanie się w języku ojczystym Porozumiewanie się w języku obcym Kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne Kompetencje informatyczne Umiejętność uczenia się Kompetencje społeczne i obywatelskie Inicjatywność i przedsiębiorczość Świadomość i eksresja kulturalna
W jaki sposób edukacja może budować spójność społeczną? Poprzez realizację idei równości szans, czyli niwelowanie wpływu pochodzenia społecznego i innych czynników (np. płci, miejsca zamieszkania, niepełnosprawności) na dostęp do edukacji, a tym samym zwiększanie szans awansu społecznego. Zaprzeczeniem idei równości szans są nierówności edukacyjne, ujawniające się: w dostępie do edukacji w procesie edukacji w efektach edukacji (zasobie umiejętności, osiąganym wykształceniu, sytuacji na rynku pracy)
Budowanie spójności społecznej - kompetencje kluczowe Między 2000 a 2006 udało się zmniejszyć odsetek 15 latków z bardzo niskimi wynikami w czytaniu zagrożonych wykluczeniem społecznym w dorosłym życiu Uczniowie według poziomu umiejętności czytania w 2000, 2003 i 2006 w badaniu OECD PISA 35% 30% 25% 20% 15% 2000 2003 2006 2000 23,2% 10% 2003 16,8% 5% 0% 2006 16,2% poniżej 1 poziom 1 poziom 2 poziom 3 poziom 4 poziom 5 Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Budowanie spójności społecznej - kompetencje kluczowe Ilościowy postęp w upowszechnianiu wykształcenia średniego wysoki w porównaniu z innymi krajami UE ukrywa problem struktury szkolnictwa ponadgimnazjalnego. 40% 35% 30% 25% 20% Uczniowie według poziomu umiejętności czytania w poszczególnych typach szkół PISA 2006 W szkołach zasadniczych zawodowych koncentrują się najsłabsi uczniowie, co tworzy środowisko niesprzyjające uczeniu się. 15% 10% 5% 0% poniżej 1 poziom 1 poziom 2 poziom 3 poziom 4 poziom 5 licea ogólnokształcące technika i licea profilowane zasadnicze szkoły zawodowe Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Budowanie spójności społecznej - różnice między szkołami Do etapu gimnazjum, międzyszkolne zróżnicowanie wyników egzaminacyjnych jest stosunkowo niewielkie co dobrze świadczy o możliwościach wyrównywania szans. Negatywnym procesem jest różnicowanie się gimnazjów w dużych miastach, gdzie gimnazja wyraźnie dzielą się na lepsze i gorsze Zróżnicowanie międzyszkolne wyników z części humanistycznej egzaminu gimnazjalnego w podziale na kategorie urbanizacyjne Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Równość szans wpływ pochodzenia społecznego Uczniowie poszczególnych typów szkół pogimnazjalnych według kategorii wykształcenia rodziców (PISA 2006) wpływ pochodzenia społecznego uwidacznia się szczególnie silnie na progu przejścia z gimnazjum do szkoły ponadgimnazjalnej wyższe II stopnia lub doktorat wyższe I stopnia pomaturalne średnie zawodowe średnie ogólne 0% 20% 40% 60% 80% 100% zasadnicze zawodowe podstawowe licea ogólnokształcące technika i licea profilowane zasadnicze szkoły zawodowe Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Studenci ostatniego roku pedagogiki (specjalność nauczycielska) według rodzaju programu studiów i poziomu rodziców (TEDS-M 2008) Pochodzenie społeczne nie jest też obojętne przy przejściu do szkoły wyższej, choć brak jest danych kompleksowo pokazujących ten problem wyższe II stopnia lub doktorat wyższe I stopnia pomaturalne średnie zawodowe średnie ogólne Studia jednolite magisterskie 0% 20% 40% 60% 80% 100% zasadnicze zawodowe podstawowe studia stacjonarne studia niestacjonarne Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Studenci ostatniego roku pedagogiki (specjalność nauczycielska) według rodzaju programu studiów i poziomu rodziców (TEDS-M 2008) Pochodzenie społeczne nie jest też obojętne przy przejściu do szkoły wyższej, choć brak jest danych kompleksowo pokazujących ten problem wyższe II stopnia lub doktorat wyższe I stopnia pomaturalne średnie zawodowe średnie ogólne Studia I stopnia 0% 20% 40% 60% 80% 100% zasadnicze zawodowe podstawowe studia stacjonarne studia niestacjonarne Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Równość szans dostęp do opieki przedszkolnej Edukacja przedszkolna stanowi jeden z głównych aspektów wyrównywania szans edukacyjnych Z tej perspektywy kluczowe jest osiągnięcie powszechności edukacji przedszkolnej Zróżnicowania skutkują narastaniem nierówności społecznych Duże zróżnicowania regionalne opieki nad dziećmi w wieku przedszkolnym Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Polityka spójności społecznej System wsparcia dzieci i młodzieży jest rozproszony i słabo koordynowany. Może to utrudniać osobom czy rodzinom korzystanie z istniejących instrumentów wsparcia, Może też prowadzić do nieefektywnego wykorzystywania potencjału instytucji. Skuteczne działania na rzecz spójności często wymagają kompleksowego podejścia, dobrej współpracy różnych instytucji oraz zaangażowania społeczności lokalnej Krokiem w dobrą stronę jest zwiększanie nacisku na indywidualizację nauczania, ale wiele zależy od sposobu w jaki sposób ta idea będzie rozumiana i wdrażana w praktyce szkolnej.
Poziom wykształcenia a sytuacja na rynku pracy Stopa bezrobocia osób w wieku 15-64 lata wg poziomu wykształcenia Najlepszą sytuacją na rynku pracy cechują się osoby z dyplomem uczelni wyższej Osoby z tytułem licencjata/inżyniera znajdują się zwykle w istotnie gorszej sytuacji na rynku pracy niż osoby, które mogą się pochwalić tytułem magistra Źródło: EUROSTAT Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Poziom wykształcenia a sytuacja na rynku pracy Wykres godzinowych stawek wynagrodzeń netto wg wieku Wysokość płac jest silnie zależna od poziomu wykształcenia Osoby z wyższym poziomem wykształcenia cechują się wyższym poziomem wynagrodzeń niż osoby z niższym poziomem wykształcenia W przeciwieństwie do osób z niższymi poziomami wykształcenia, wynagrodzenia osób z dyplomem uczelni wyższej charakteryzują się dużą dynamiką, tzn. szybko rosną wraz z kolejnymi latami pracy zawodowej. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL Źródło: Raport o stanie edukacji 2011
Uczenie się dorosłych w Polce na tle UE - kontrast z edukacją młodych osób Edukacja młodych osób LLL osób dorosłych Europejski wskaźnik wczesnej edukacji Procent dzieci od 4 r.ż. do wieku obowiązku szkolnego objętych wczesną edukacją Europejski wskaźnik poziomu wykształcenia Procent osób w wieku 30-34 lat z wykształceniem wyższym w latach 2000-2011 Europejski wskaźnik LLL dorosłych Procent osób w wieku 25-64 lat uczestniczących w kształceniu i szkoleniu do 4 tyg. przed badaniem W Polsce wystąpił największy w UE wzrost wartości wskaźników: - wczesnej edukacji (2007-2010) - wykształcenia wyższego (2000-2011) Kontrastuje to z utrwaleniem niskiego poziomu uczestnictwa osób dorosłych (25-64 lat) w kształceniu i szkoleniu
Uczestnictwo w edukacji pozaformalnej Uczestnictwo w edukacji formalnej Uczenie się dorosłych w Polce na tle UE - kontrast z edukacją młodych osób niskie uczestnictwo dorosłych w Polsce w kształceniu i szkoleniu dotyczy głównie obszaru edukacji pozaformalnej uczestnictwo w uczeniu się w obszarze edukacji formalnej jest na poziomie zbliżonym do średnie w UE, a w części je nawet przewyższa Najmłodsi dorośli w wieku 18-24 lat Dorośli w wieku 25-64 lat
Międzynarodowe Badanie Kompetencji Osób Dorosłych - PIAAC 166 tysięcy dorosłych Reprezentujących 724 milionów osób w wieku 16-65 lat w 24 krajach Przystąpiło do porównywalnego międzynarodowo testu obejmującego rozumienie tekstu, rozumowanie matematycznego oraz wykorzystywanie TIK Badanie było przeprowadzone z wykorzystaniem komputera lub na formularzu papierowym
Jak rozumiemy badane umiejętności? Rozumienie tekstu umiejętność rozumienia i oceny informacji zawartych w tekstach pisanych oraz wykorzystanie tych informacji do udziału w życiu społecznym, osiągania własnych celów oraz rozwoju własnej wiedzy i potencjału. Rozumowanie matematyczne zdolność wykorzystania, interpretacji i komunikowania informacji oraz pojęć matematycznych, w różnych sytuacjach życia prywatnego i zawodowego wymagających wiedzy i umiejętności matematycznych. Wykorzystanie TIK umiejętności wykorzystania komputera oraz internetu do pozyskiwania i analizy informacji, porozumiewania się z innymi oraz wykonywania praktycznych zadań w kontekstach prywatnym, zawodowym i społecznym
Podstawowe wyniki PIAAC Wyniki Polski są poniżej średniej OECD Rozumienie tekstu: Polska 267 pkt OECD 273 pkt Rozumowanie matematyczne: Polska 260 pkt OECD 269 pkt
Rozumienie tekstu a cechy społeczno-demograficzne
Lorem ipsum dolor sit amet, Umiejętności według statusu na rynku pracy consectetur adipiscing elit 100 Rozumienie tekstu 90 Rozumowanie matematyczne 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1. Kw 2. Kw 3. Kw 4. Kw Wsch. Zach. Płn.
Umiejętności pracujących według sektorów Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1. Kw 2. Kw 3. Kw 4. Kw Wsch. Zach. Płn.
A Populacja A 16-65 lat A A Szwecja Finlandia Holandia Norwegia Dania Australia Kanada Niemcy Wielka Brytania Japonia Belgia OECD 22 Czechy Austria USA Korea Estonia Słowacja Irlandia Polska Cypr Hiszpania Włochy Francja A A A A