TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Tom 1/2016
WYDAWCA: Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Biologiczno-Rolniczy, Zakład Architektury Krajobrazu ul. Ćwiklińskiej 1A, 35-601 Rzeszów serwis internetowy czasopisma: www.topiarius.ur.edu.pl kontakt: topiarius.redakcja@ur.edu.pl REDAKTOR NACZELNY: dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka, prof. UR REDAKCJA: dr inż. arch. kraj. Agata Gajdek, dr Piotr Kołodziejczyk, dr inż. arch. Anna Sołtysik, dr inż. arch. kraj. Marta Pisarek, mgr inż. arch. kraj. Agnieszka Wójcik RADA NAUKOWA: prof. dr hab. inż. arch. Aleksander Böhm, prof. dr hab. inż. arch. Andrzej Kadłuczka, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, dr hab. inż. arch. Mykoła Bewz, dr hab. inż. arch. Piotr Patoczka RECENZENCI TOMU: prof. dr hab. arch. Aleksander Böhm, dr hab. inż. Zbigniew Czerniakowski, prof. UR, dr hab. inż. Beata Gawryszewska, dr hab. art. rzeźb. Jerzy Grygorczuk, prof. dr hab. Krzysztof Młynarczyk, dr hab. inż arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak, dr hab. Krystyna Pudelska, prof. nadzw., dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW, prof. dr hab. inż. arch. Adam Szymski, prof. dr hab. Czesława Trąba, dr hab. Ewa Trzaskowska, KUL, dr hab. Piotr Urbański, prof. nadzw., prof. dr hab. inż. Kazimierz Wiech, dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, prof. PK KOREKTA: Ryszard Żelazny TŁUMACZENIA STRESZCZEŃ: autorzy tekstów SKŁAD I PROJEKT OKŁADKI: Anna Sołtysik, na okładce wykorzystano rysunek Piotra Patoczki Czasopismo TOPIARIUS. Studia Krajobrazowe to recenzowane czasopismo naukowe, którego podstawową wersją jest wersja papierowa. Wszelkie prawa zastrzeżone. Czasopismo, ani żaden jego fragment, nie może być drukowane ani reprodukowane bez pisemnej zgody wydawcy. All rights reserved. No part of this publication may be printed or reproduced without permission in writing from the publisher. ISSN 2449-9595 ISBN 978-83-63359-18-8 WYDAWCA WYKONAWCZY: Wydawnictwo AMELIA Aneta Siewiorek ul. dr J. Tkaczowa 186, 36-040 Boguchwała tel. 17 853 40 23, tel. komórkowy 600 232 402 www.wydawnictwoamelia.pl http://wydawnictwoamelia.pl/sklep/ e-mail: wydawnictwoamelia@go2.pl
Uniwersytet Rzeszowski Wydział Biologiczno-Rolniczy Zakład Architektury Krajobrazu TOPIARIUS STUDIA KRAJOBRAZOWE Wydanie monograficzne Tom 1 KRAJOBRAZ POLSKI. CUDZE CHWALICIE Ochrona i kształtowanie rodzimego krajobrazu Rzeszów 2016
SPIS TREŚCI Piotr Patoczka Od redakcji 7 KRAJOBRAZ ASPEKTY TEORETYCZNE Beata J. Gawryszewska Ginący krajobraz miejski. Przemiany struktury i funkcji zieleni miejskiej w XX i XXI wieku 11 Anna Górka Edukacja krajobrazowa dla ruralistyki 25 Jerzy Potyrała, Tomasz Malczyk, Izabela Iwancewicz Walidacja metody oznaczenia roli średniowiecznych fortyfikacji w aspekcie ochrony i kształtowania krajobrazu 34 Krzysztof M. Rostański Modelowanie heurystyczne naturalistycznych założeń zieleni 54 Magdalena Wilkosz-Mamcarczyk Procesy rewitalizacyjne i ich wpływ na jakość krajobrazu miejskiego 64 KRAJOBRAZ KULTUROWY I JEGO TOŻSAMOŚĆ Krzysztof Gawroński, Michał Uruszczak Współczesne aspekty ochrony krajobrazu Górnego Śląska 75 Katarzyna Kałużny, Ewa Hanus-Fajerska Ogrody gospodarstw agroturystycznych szansą na zachowanie tradycyjnych ogrodów wiejskich 87 Daniel Mikulski, Elżbieta Raszeja, Gabriela Klause Ze studiów nad tożsamością miejsca. Problem kontynuacji formy dworu w krajobrazie wielkopolskiej wsi na obszarze ziemi średzkiej 97 Paweł Nowak Krajobraz kulturowy aktywna ochrona przez wartościowanie 115
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Tom 1/2016 Karolina Porada Kopce w krajobrazie Krakowa i okolic 121 Elżbieta Raszeja, Agnieszka Skóra Relacje między ekspozycją a tłem krajobrazowym w muzeach na wolnym powietrzu na przykładzie Wielkopolskiego Parku Etnograficznego 131 Magdalena Rzeszotarska-Pałka Tożsamość krajobrazu wsi Pomorza Zachodniego 149 PROBLEMATYKA PLANOWANIA KRAJOBRAZU Agata Ćwik, Bernadetta Ortyl Rozproszona zabudowa w górach utracone krajobrazy? 165 Maria Dankowska, Marek Koter, Małgorzata Saciuk, Aneta Tomczak Czytelność dawnych układów ruralistycznych w planie współczesnego miasta na przykładzie Łodzi 176 Wiesława Gadomska Krajobrazowe konsekwencje rozwoju turystycznej bazy noclegowej w obszarze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich 193 Michał Uruszczak Prognozy programu odnowy wsi jako część polityki regionalnej 205 Barbara Wycichowska Progresywna rewitalizacja krajobrazu miasta Łodzi 216 WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU Bożena Łukasik Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich 235 Maciej Żołnierczuk, Beata Fornal-Pieniak, Ewa Rykała Polski krajobraz niskiej zieleni przydrożnej 248 Ewa Anna Rykała, Maciej Żołnierczuk Przekształcenia tkanki roślinnej w krajobrazie miasta na przykładach placów rynkowych Mazowsza 258 5
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 ASPEKTY PROJEKTOWANIA KRAJOBRAZU Magdalena Jaroniec, Michał Krzyżaniak, Dariusz Świerk, Piotr Urbański, Miłosz Walerzak Problemy rewaloryzacji historycznych założeń ogrodowych, na przykładzie koncepcji zagospodarowania zabytkowego parku w Gorzyniu 273 Grażyna Łaska, Katarzyna Urban Projekt koncepcyjny urządzenia parku botanicznego w śródmieściu Białegostoku 289 Anna Podolska, Ewa Trawińska Mała architektura z regionalnym akcentem we współczesnych rozwiązaniach zagospodarowania terenu na przykładzie wsi Glinka w woj. śląskim 304 Miłosz Zieliński Odrębność i tożsamość przestrzeni publicznej jako wartość dla lokalnej społeczności 317 6
WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA KRAJOBRAZU
ZRÓŻNICOWANIE FORM I UKŁADÓW ZIELENI NA POZNAŃSKICH PLACACH MIEJSKICH DIVERSITY OF THE FORMS AND COMPOSITIONS OF THE GREEN IN POZNAN CITY SQUARES Bożena Łukasik Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Terenów Zieleni i Architektury Krajobrazu email: ktzstep@up.poznan.pl Place miejskie to ważne elementy struktury każdego miasta. Wśród wielu elementów ich zagospodarowania duże znaczenie ma zieleń, która pojawia się w tych miejscach jako uzupełnienie wnętrza urbanistycznego lub główne jego wypełnienie. Celem pracy była identyfikacja form i układów roślin występujących na poznańskich placach, określenie udziału zieleni w strukturze ich zagospodarowania, ocena walorów kompozycji oraz ustalenie pożądanych kierunków ich przekształceń. Badania wykazały duże zróżnicowanie funkcji i sposobów zagospodarowania placów. Stwierdzono, że zieleń ma stosunkowo duży udział w kształtowaniu tych przestrzeni. Najczęściej występujące formy i układy to grupy krzewów, trawniki i rzędy drzew. Kompozycje na placach przedstawiają różną wartość. Niektóre sprawiają wrażenie dużej przypadkowości. Warto byłoby zwrócić większą uwagę na ich spójność i czytelność. Słowa kluczowe: plac miejski, zieleń miejska, przestrzeń publiczna City squares are important elements of the structure of each city. Among the many elements of their management, the green has a great significance. It appears in these places as a supplement to the urban interior or its main complement. The aim of the study was to identify the forms and compositions of plants occurring in Poznan squares, to determine the contribution of the green in the structure of their arrangement, to evaluate values of the composition and to determine the desired directions of their transformations. Studies have shown a great diversity of functions and ways of managing squares. It was found that green has a relatively large contribution to the development of the space. The most common forms and systems are groups of shrubs, lawns and rows of trees. The compositions of the squares represent varied values. Some give the impression of a high randomness. It would be worthwhile to pay more attention to their cohesion and readability. Keywords: city place, city greenery, public space
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Wstęp Przestrzeń miasta odzwierciadla sposób życia mieszkańców oraz określa jego standardy. Liczba i wygląd ogólnie dostępnych obszarów, tzw. przestrzeni publicznych, świadczy o jakości życia mieszkańców. Sposób kształtowania i funkcjonowania placów w mieście ulega ciągłym przekształceniom, zgodnie ze współcześnie obowiązującymi trendami oraz poczuciem estetyki społeczności miejskiej. Wśród wielu elementów zagospodarowania placów dużą rolę odgrywa zieleń, która pojawia się w tych miejscach jako uzupełnienie wnętrza urbanistycznego lub główne jego wypełnienie. Obecność wysokiej zieleni w dużej mierze determinuje użytkowość placu (strefy cienia dla wypoczywających), natomiast zieleń niska stanowi o oprawie plastycznej. Różnorodność tych wnętrz pod względem wielkości, kształtów, charakteru sprzyja urozmaicaniu form zieleni. Obecnie daje się zauważyć tendencje do upraszczania kompozycji placów i eliminowania z nich elementów roślinnych, na korzyść wyposażenia niewymagającego ciągłej pielęgnacji (meble miejskie, wodotryski, aranżacje tymczasowe, pokrywanie dużych powierzchni brukiem lub płytami betonowymi, pomniki i inne elementy małej architektury). Tendencje te w skrajnych przypadkach zmierzają do całkowitego usuwania zieleni, co w efekcie bywa powodem opustoszenia placów i obniżenia walorów użytkowych. Definicja placu nie jest jednoznaczna. Według Kozakiewicza (1976) plac to duża, wolna przestrzeń, powiązana najczęściej z układem zbiegających się lub krzyżujących się ulic oraz wydzielona ścianami architektonicznymi. Rzadziej spotyka się place obramowane ścianami zieleni. Z kolei Siewniak i Mitkowska (1998) zwracają ponadto uwagę na horyzontalny charakter placu, tworzonego przez wyraźnie wyodrębnioną powierzchnię, z charakterystyczną utwardzoną nawierzchnią. Podkreślają oni dużą rangę kompozycyjną placu jako wnętrza krajobrazowego (urbanistycznego). Gniewiński (1956) dzieli place na komunikacyjne, zebrań masowych (do defilad, zabaw, pochodów, wieców), specjalne (przy dworcach, teatrach, stadionach itp.) oraz postojowe dla pojazdów (parkingi). Jednocześnie zauważa, że większość z nich powstaje w wyniku rozbudowy węzła komunikacyjnego (u zbiegu ulic), a tylko niektóre, jako dekoracyjna oprawa architektury. Jeśli chodzi o place komunikacyjne należy podkreślić, że ich kształtowanie uwzględnia wprawdzie założenia komunikacyjne, ale to otaczająca je zabudowa organizuje ich przestrzeń (Czarnecki 1962). Z kolei Biegański (1974) podaje, że w przeszłości powstawały też place o charakterze reprezentacyjnym. Jednym z nich był najstarszy w Paryżu, pochodzący z początku XVII wieku Plac Wogezów (Place des Vosges), tworzący oprawę plastyczną znajdującego się pośrodku pomnika Ludwika XIII (https://pl.wikipedia.org/wiki/place_des_vosges). Kolejny plac paryski Place Vendôme został wytyczony w 1702 r. na cześć armii Ludwika XIV (https://pl.wikipedia.org/wiki/place _Vend%C3%B4me). Place te powstały ku chwale władcy oraz dla nadania splendoru miejscu przeznaczonemu na pomnik królewski. Oprawa architektoniczno-plastyczna skłaniać miała człowieka do admirowania posągu w spokoju i bez sprzeciwu. Place te powstały w oderwaniu od potrzeb życia miasta i korzyści społecznych (Biegański 1974). Czarnecki (1968) wyróżnia ponadto place zielone, zakładane jako skwery przed budynkami użyteczności publicznej i tzw. place ozdobne, wypełnione kwiatami i trawnikami. Ich pierwowzorem był wspomniany już wcześniej Plac Wogezów, na którym po raz pierwszy zastosowano trawnik jako nawierzchnię i posadzkę placu. Następnie w jego obrębie wprowadzono zadrzewienia i w ten sposób powstał ogród spacerowy. Place mają z reguły indywidualny charakter (wielkość, kształt), wynikający z lokalnych uwarunkowań. Nie ulega wątpliwości, że stanowią elementy uczytelniające strukturę tkanki miejskiej, ułatwiające orientację i komunikację. Od starożytności najczęściej spotyka się 236
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich place w kształcie prostokąta i kwadratu. W okresie baroku pojawiły się bardziej wyszukane kształty: wielobok, trójkąt, koło, trapez czy owal (Siewniak i Mitkowska 1998). Czarnecki (1968) podkreśla znaczenie (w strukturach śródmiejskich) małych placów, które wprawdzie trudno zazielenić, jednak warto ich sztywną płaszczyznę złagodzić, wprowadzając jako ornament płytkie zbiorniki wodne, niewielkie trawniki i wypełnienia kwiatowe. W takiej scenerii zachowany zostaje charakter placu miejskiego, tworząc jednocześnie atrakcyjne i nastrojowe miejsce do wypoczynku. Place pełnią rozmaite funkcje: użytkowe i reprezentacyjne (np. agora, forum, rynek, rondo) oraz artystyczne i estetyczne np. jako oprawa architektoniczna pomnika, ważnej budowli, kościoła, placu. Niewielkie zazielenione place (skwery) służą jako miejsca wypoczynkowo-spacerowe (Kozakiewicz 1976). Siewniak i Mitkowska (1998) przypisują im też funkcje: publiczną, sakralną i handlową. Na podstawie powyższych rozważań można stwierdzić, że rodzaje i funkcje placów miejskich w przeszłości oraz współcześnie trudno jest ująć w proste zestawienie. Plac jako jednostka przestrzenna w strukturze miasta jest składnikiem złożonym, zazwyczaj wielofunkcyjnym i jego planowanie należy rozpatrywać pod różnymi aspektami. Wygląd placu ma duże znaczenie także dla wizerunku miasta. Stąd, jak zauważa Czarnecki (1968), konieczna jest współpraca urbanisty, architekta i ogrodnika. Celem niniejszych badań było ustalenie udziału zieleni w strukturze poznańskich placów miejskich, w zależności od pełnionej przez nie funkcji, określenie form i układów jej występowania oraz ocena walorów kompozycji. Obszar badań Place rozmieszczone są w strukturze Poznania w sposób nieregularny, w obrębie 4 spośród 5 dzielnic. Najwięcej (13) zlokalizowanych jest w centrum, na terenie dzielnicy Stare Miasto (tab. 1). W dzielnicach zachodnich (Grunwald i Jeżyce) jest po 6 placów. W dzielnicy południowej (Wilda) wyznaczone zostały 2 place. We wschodniej części Poznania (Nowe Miasto) nie ma żadnego miejsca uznanego oficjalnie za plac, choć z pewnością niektóre obszary w obrębie terenów osiedlowych pełnią podobne funkcje. Łącznie według oficjalnych danych w Poznaniu jest 27 placów. Ich wielkość i kształt jest zróżnicowany. Zdecydowana większość rozplanowana jest na rzucie ± prostokąta, w kilku przypadkach zbliżona do kwadratu. Nieliczne mają kształt trójkątny lub nieregularnych wieloboków. Jedynie Forum Academicum ma kształt okrągły. Nie jest to jednak typowy plac miejski, a raczej niewielki plac parkowy. W jego obrębie nie ma elementów roślinnych, natomiast otoczenie stanowi wysoka zieleń. Obiekty te mają zróżnicowane zagospodarowanie, z reguły powiązane z pełnionymi funkcjami. 237
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Tab. 1. Podstawowe cechy placów w Poznaniu (oprac. B Łukasik) L.p. Nazwa Powierzchnia zieleni Powierz. Kształt Funkcja w ha ha % Dzielnica: Grunwald 1. Skwer im. Kazimierza ozdobna, wypoczynkowa parkingowa 0,74 trójkątny Nowaka 0,12 16 2. Plac Stanisława ozdobna, wypoczynkowa, parkingowa 0,42 trójkątny Wyspiańskiego 0,06 14 3. Plac św. Marka 1,55 prostokątny ekspozycyjna, kulturalna 0,00 0 4. Plac Światowida 0,79 prostokątny teren niezagospodarowany (nieformalny plac 0,45 57 manewrowy) 5. Plac Zbawiciela 0,99 prostokątny parkingowa, ozdobna 0,19 19 6. Plac Kazimierza prostokątny ozdobna, 2,86 Nowakowskiego (kwadrat) wypoczynkowa 0,53 19 Dzielnica: Jeżyce 7. Plac Orawski 0,65 prostokątny ozdobna 0,22 34 8. Plac Pomorski 0,68 prostokątny ozdobna 0,42 62 9. Plac Przemysława Bystrzyckiego? nieokreślony komunikacyjna 0,00 0 10. Plac Spiski 0,94 prostokątny ozdobna, wypoczynkowa 0,48 51 11. ozdobna, Plac Ludwika 2,15 prostokątny komunikacyjna (pętla Waryńskiego tramwajowa) 0,90 42 12. Plac Adama Asnyka 0,51 Dzielnica: Stare Miasto prostokątny (kwadrat) 13. Forum Academicum 0,06 okrągły 14. Plac Wielkopolski 1,54 prostokątny 15. Plac Wiktora Degi 0,10 prostokątny (kwadrat) 16. Plac Wiosny Ludów 1,02 prostokątny 17. Plac Władysława Andersa 18. Plac Wolności 1,97 prostokątny 238 plac zabaw, wypoczynkowa, ozdobna wypoczynkowa, miejsce spotkań handlowa, parkingowa, ozdobna, wypoczynkowa 0,10 20 0,00 0 0,06 4 parkingowa 0,00 0 parkingowa, wypoczynkowa 0,03 3 0,33 prostokątny ozdobna 0,06 18 reprezentacyjna, wypoczynkowa, na imprezy masowe, miejsce spotkań reprezentacyjna, ozdobna 0,18 9 Plac Adama 19. 0,50 prostokątny 0,14 28 Mickiewicza 20. Plac Bernardyński 0,73 prostokątny handlowa 0,12 16 prostokątny ozdobna, 21. Plac Cyryla Ratajskiego 0,93 0,27 29 (kwadrat) wypoczynkowa
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich L.p. Nazwa Powierz. w ha 22. Plac Kolegiacki 0,75 Kształt nieregularny wielobok Funkcja ozdobna, parkingowa, wypoczynkowa Powierzchnia zieleni ha % 0,14 19 23. Plac Międzymoście 0,70 trójkątny parkingowa 0,08 11 24. Plac Stefana Stuligrosza 0,17 prostokątny ozdobna 0,01 6 25. Zielone Ogródki ozdobna, im. Zbigniewa 0,77 prostokątny wypoczynkowa Zakrzewskiego 0,25 32 Dzielnica: Wilda 26. Plac Lipowy 0,19 prostokątny ozdobna 0,04 21 27. Plac Marii wydłużony ozdobna, 1,55 Skłodowskiej-Curie wielobok wypoczynkowa 0,57 37 Metody badań W toku badań dla każdego obiektu ustalono procentowy udział powierzchni zajmowanej przez zieleń w stosunku do całego obszaru. Kłopotliwe było określenie granic (a w konsekwencji wielkości) każdego z placów, gdyż nie są one jednoznacznie zdefiniowane ani na planach miasta, ani w terenie. Wielkość powierzchni pomierzono więc uwzględniając obszar płaszczyzny placu obramowany zabudową lub wyraźnie wydzielony z otoczenia w inny sposób (np. zwartą ścianą zieleni, ogrodzeniami prywatnych posesji, ruchliwą, szeroką ulicą). W ten sposób ustalono granice ogólnie dostępnego terenu, stanowiącego przestrzeń publiczną. Pomiarów dokonano za pomocą programu Geoportal2, udostępnionego na stronie internetowej przez Miejski Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Poznaniu (Geopoz). Kolejnym zagadnieniem było ustalenie funkcji poszczególnych placów. Określono je w zależności od obecnego użytkowania i zagospodarowania. Na podstawie ogólnej inwentaryzacji, zdefiniowano układy przestrzennego rozmieszczenia zieleni w obrębie placów oraz ustalono w jakich charakterystycznych formach występuje. W dalszej części pracy poddano ocenie walory kompozycji. Określenie wartości kompozycji nie jest sprawą prostą. Składa się na nią zarówno dobór elementów (roślin), jak i ich wzajemne relacje (rozmieszczenie). Zagadnienia te są jednak trudno mierzalne, gdyż podlegają w dużej mierze subiektywnej ocenie obserwatora. W niniejszej pracy jakość kompozycji określono na podstawie jej czytelności. Wartość 0 przyznano wówczas, gdy kompozycja w ogóle nie była czytelna (brak kompozycji), wartość 1 gdy kompozycja była częściowo czytelna (częściowo zatarta), niewyklarowana, wymagałaby dopracowania, i wartość 2 gdy kompozycja była klarowna i jednoznaczna, miała duże walory. Wyniki opracowania pozwoliły wskazać kierunek dalszego postępowania w kreowaniu przestrzeni placów z wykorzystaniem zieleni. Wyniki i dyskusja Udział terenu przeznaczonego na zieleń w stosunku do powierzchni poszczególnych placów jest zróżnicowany. Daje się zauważyć pewne prawidłowości i powiązania z funkcją. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i inwentaryzacji stwierdzono, że 239
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 tylko niektóre place pełnią pojedynczą funkcję (tab. 2). Większości placów można przypisać od 2 do 4 funkcji. Największy średni udział zieleni w powierzchni całkowitej jest w grupie placów o pojedynczej funkcji (20,9 %). Wynik tej analizy wydaje się być jednak zniekształcony, gdyż najwyższą wartość w tej grupie uzyskał plac Światowida, który w rzeczywistości nie jest zagospodarowany, choć dużą jego część pokrywa darń. Zbliżone wyniki w tej analizie zdobyły place dwu- i trzyfunkcyjne (powyżej 17%), przy czym najlepsze okazały się place o funkcji ozdobnej i wypoczynkowej oraz reprezentacyjnej i ozdobnej. W grupie placów dwufunkcyjnych znalazły się też obiekty, które są pozbawione zieleni ze względu na specyfikę. Najmniejszy średni procentowy udział zieleni uzyskano w przypadku placów wielofunkcyjnych (6,5%). Można to tłumaczyć koniecznością przystosowania ich przestrzeni do sprostania jednocześnie wielu potrzebom i w konsekwencji brakiem miejsca na zieleń. Tab. 2. Średnie procentowe udziały powierzchni zieleni w zależności od funkcji placów (oprac. B Łukasik) Liczba funkcji 1 2 Średni procentowy udział powierzchni zieleni Funkcja dla poszczególnych dla wszystkich funkcji funkcji (%) w danej grupie (%) ozdobna 26 komunikacyjna 0 handlowa 16 parkingowa 5,5 20,9 teren niezagospodarowany (nieformalny plac manewrowy) 57 wypoczynkowa, miejsce spotkań 0 ozdobna, komunikacyjna 42 ozdobna, wypoczynkowa 32,6 ekspozycyjna, kulturalna 0 17,8 parkingowa, ozdobna 19 parkingowa, wypoczynkowa 3 reprezentacyjna, ozdobna 28 plac zabaw, wypoczynkowa, 20 ozdobna 3 ozdobna, wypoczynkowa, 15 parkingowa handlowa, parkingowa, ozdobna, 4 wypoczynkowa 4 reprezentacyjna, wypoczynkowa, na imprezy masowe, miejsce 9 spotkań 17,5 6,5 Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono pewne prawidłowości w rozmieszczeniu zieleni w obrębie placów poznańskich. Można wyróżnić pięć ich typów (tab. 3). Pierwszą grupę stanowią place pozbawione trwałej zieleni, których głównym elementem zagospodarowania są utwardzone nawierzchnie oraz elementy małej architektury. Do tej grupy zaliczono też place, na których rosną pojedyncze drzewa, jednak ich obecność jest marginalna. Na tego typu placach rośliny mogłyby pojawiać się sezonowo, jako obsadzenia kwietnikowe, np. w pojemnikach. Wśród placów należących do tej grupy znalazł się plac św. Marka zlokalizowany na terenach targowych. Na tym obszarze obec- 240
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich ność zieleni jest incydentalna. Drugi z kolei plac Przemysława Bystrzyckiego jest w rzeczywistości jeszcze niezagospodarowany. Zlokalizowano go na skrzyżowaniu dwóch gruntowych ulic. W terenie nie ma żadnego oznakowania świadczącego o jego istnieniu. Z kolei plac Wiktora Degi to obiekt położony w centrum Różanego Potoku, osiedla zlokalizowanego w północnej części Poznania. W zasadzie jest to teren pokryty nawierzchnią z kostki betonowej i przeznaczony do parkowania aut. W jego obrębie posadzone zostało tylko jedno drzewo. Tab. 3.Rozmieszczenie zieleni w obrębie placów (badania B Łukasik) Place bez zieleni Plac Przemysława Bystrzyckiego Plac św. Marka Plac Wiktora Degi Place z zielenią w części centralnej Plac Cyryla Ratajskiego Plac Kazimierza Nowakowskiego Plac Kolegiacki (część środkowa) Plac Lipowy Plac Ludwika Waryńskiego Plac Marii Skłodowskiej-Curie Plac Orawski Plac Pomorski Plac Spiski Plac Stanisława Wyspiańskiego Plac Światowida Plac Wiosny Ludów Skwer im. Kazimierza Nowaka Zielone Ogródki im. Zbigniewa Zakrzewskiego Place z zielenią ramującą Forum Academicum Plac Adama Mickiewicza Plac Bernardyński Plac Międzymoście Plac Wielkopolski Plac Wolności Plac Zbawiciela Place z zielenią w centrum i zielenią ramującą Plac Adama Asnyka Place z zielenią rozmieszczoną wyspowo Plac Kolegiacki (fragment wschodni) Plac Stefana Stuligrosza Plac Władysława Andersa Drugą grupę tworzą place, w których obszerna część centralna przeznaczona została na zieleń (zieleńce, skwery). W obszarze tym tworzone są kompozycje z krzewów i drzew. Uzupełnienie stanowią rośliny kwiatowe (byliny lub jednoroczne), które jednak 241
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 nie są zbyt popularne. Ustawiane są na nich ławki lub sytuowane place zabaw dla dzieci. Pełnią głównie funkcje ozdobne, w niektórych przypadkach (na większych placach) strefa ta wykorzystywana jest jednocześnie jako wypoczynkowa. Trzeci typ placów charakteryzuje się otwartą, wolną przestrzenią pośrodku oraz pasami (strefami) zieleni wzdłuż zabudowy na obrzeżach. W wariancie tym niska lub wysoka zieleń tworzy obramowanie miejsca centralnego. Drzewa i krzewy stanowią tu element kontrastowy do poziomej płaszczyzny nawierzchni. Ten rodzaj rozplanowania spotykany jest na placach o charakterze handlowym. Czwarty typ to plac zapełniony zielenią zarówno pośrodku, jak i na obrzeżach. Jak wynika z przeprowadzonych analiz nie jest to rozwiązanie w Poznaniu popularne i można je spotkać tylko na placu Adama Asnyka. Z kolei ostatni sposób rozmieszczenia zieleni określony został jako wyspowy, ze względu na kępowe rozmieszczenie drzew i krzewów w obrębie placu. Dla roślin przeznaczono specjalne kieszenie w utwardzonej nawierzchni (np. część wschodnia placu Kolegiackiego) lub wyniesione rabaty (np. plac Władysława Andersa). Zieleń na poznańskich placach jest zróżnicowana pod względem gatunkowym. Na większości obiektów stwierdzono obecność niewielu (do 5 i do 10) gatunków i odmian drzew (tab. 4). Najwięcej (do 30) odnotowano drzew na placu Marii Skłodowskiej-Curie. W przypadku krzewów do 5 taksonów zinwentaryzowano na największej liczbie placów 9. Na 7 obiektach rośnie do 20 gatunków i odmian. W przypadku 3 placów określono ich do 10. Na kolejnych 3 do 30. Ogólnie można zauważyć, że niektóre obiekty cechują się małą łączną liczbą gatunków i odmian drzew i krzewów. W przypadkach, gdy liczba taksonów drzew jest większa, z reguły wzrasta też udział krzewów. Rzadko (plac Adama Mickiewicza, plac Światowida, plac Wielkopolski) mamy do czynienia z sytuacją, że liczba taksonów drzew jest większa niż krzewów. Największą różnorodność stwierdzono na placu Marii Skłodowskiej-Curie. Natomiast całkowicie pozbawione krzewów, przy obecności drzew (drzewa) były: plac Lipowy, plac św. Marka oraz plac Wiktora Degi. 242
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich Tab. 4. Liczebność gatunków i odmian drzew i krzewów na placach (badania B Łukasik) Liczba gatunków i odmian drzew (d) i krzewów (k) Nazwa do 5 6-10 11-20 21-30 d k d k d k d k Forum Academicum Plac Adama Asnyka Plac Adama Mickiewicza Plac Bernardyński Plac Cyryla Ratajskiego Plac Kazimierza Nowakowskiego Plac Kolegiacki Plac Lipowy Plac Ludwika Waryńskiego Plac Marii Skłodowskiej-Curie Plac Międzymoście Plac Orawski Plac Pomorski Plac Przemysława Bystrzyckiego Plac Spiski Plac Stanisława Wyspiańskiego Plac Stefana Stuligrosza Plac św. Marka Plac Światowida Plac Wielkopolski Plac Wiktora Degi Plac Wiosny Ludów Plac Władysława Andersa Plac Wolności Plac Zbawiciela Skwer im. Kazimierza Nowaka Zielone Ogródki im. Zbigniewa Zakrzewskiego W obrębie placów zidentyfikowano 10 podstawowych form i układów zieleni (tab. 5). Niektóre z nich są charakterystyczne dla większości placów. Zdecydowanie najpopularniejszymi (na 19 obiektach) okazały się grupy krzewów. Każda z nich zawierała od kilku do kilkudziesięciu egzemplarzy. Niektóre występowały samodzielnie, często jednak poszczególne jednogatunkowe grupy zwierały się z innymi tworząc urozmaicony przestrzennie, kolorystycznie i fakturowo kształt. W zasadzie nie spotyka się krzewów sadzonych pojedynczo, jako wyodrębnionych elementów kompozycji. W przypadku ponad połowy placów (15) stwierdzono występowanie trawnika. Zajmował on zazwyczaj część centralną, tworząc tło dla grup krzewów i drzew lub elementów kwiatowych. Stanowił też wypełnienie fragmentów o nieutwardzonej nawierzchni lub stanowił opaskę wzdłuż ciągów komunikacyjnych. 243
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Tab. 5. Zróżnicowanie form i układów zieleni (badania B Łukasik) Nazwa Pojedyncze Grupy Drzewa Aleje Rzędy Pojedyncze Krzewy Grupy Żywopłoty formowane Pnącza Kwietnik/rabata Trawnik Forum Academicum Plac Adama Asnyka Plac Adama Mickiewicza Plac Bernardyński Plac Cyryla Ratajskiego Plac Kazimierza Nowakowskiego Plac Kolegiacki Plac Lipowy Plac Ludwika Waryńskiego Plac Marii Skłodowskiej-Curie Plac Międzymoście Plac Orawski Plac Pomorski Plac Przemysława Bystrzyckiego Plac Spiski Plac Stanisława Wyspiańskiego Plac Stefana Stuligrosza Plac św. Marka Plac Światowida Plac Wielkopolski Plac Wiktora Degi Plac Wiosny Ludów Plac Władysława Andersa Plac Wolności Plac Zbawiciela Skwer im. Kazimierza Nowaka Zielone Ogródki im. Zbigniewa Zakrzewskiego Najpopularniejszą formą układów tworzonych z drzew są rzędy (na obszarze 11 obiektów), które zazwyczaj tworzą ramy wokół terenu placu. Nieco rzadziej spotyka się drzewa sadzone pojedynczo (na 8 placach). Z reguły nie mają one jednak charakteru formy syngieltonowej, wyróżniającej się wyraźnie spośród otoczenia. Ich pojedyncze występowanie związane jest raczej z ograniczoną ilością miejsca i koniecznością rozproszenia zadrzewienia. Pozostałe układy drzew grupy i aleje są rzadko stosowane. Wśród nich najbardziej wyraziste kompozycje tworzą lipy drobno- i szerokolistne na placu Lipowym oraz aleje na placach Pomorskim i Zbawiciela. Starsze drzewa mają zazwyczaj naturalny pokrój, charakterystyczny dla swojego gatunku. Wśród młodych nasadzeń zauważyć można tendencje do zmniejszania skali sadzonych drzew i wykorzystywania różnych form szczepionych na pniu. Często stosowanymi obecnie roślinami są m.in.: klon pospolity w odmianie Globosum, katalpa bignoniowa Nana, robinia biała Umbraculifera oraz różne odmiany wiśni i jabłoni. 244
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich Pozostałe elementy zieleni: formowane żywopłoty, pnącza na konstrukcjach oraz dekoracje kwiatowe (kwietniki i wieloletnie rabaty) wykorzystywane są w kompozycjach placów stosunkowo rzadko. Żywopłoty formowane są przeważnie niskie, zlokalizowane w częściach centralnych dla podkreślenia regularnego układu. Jeśli chodzi o spotykane gatunki pnączy bluszcz pospolity czy winobluszcz pięciolistkowy wykorzystywane są jako rośliny okrywowe, do zadarniania głównie cienistych obszarów. Pnącza na konstrukcjach wspierających można spotkać jedynie w obrębie placu Kazimierza Nowakowskiego oraz Zielonych Ogródków. Kwietniki z roślin sezonowych są zazwyczaj niezbyt okazałe, zlokalizowane centralnie. Zajmują stosunkowo niewielkie powierzchnie i nie są elementem szczególnie wyrazistym ani wyszukanym. Tworzone wzory to głównie układy pasmowe, powielające kształt trawnika lub grupy krzewów. Niekiedy spotyka się rośliny jednoroczne sadzone w pojemnikach mało estetycznych, betonowych, wciąż jednak niezastąpionych w walce z postępującą presją motoryzacji. Wśród roślin kwietnikowych, stosowanych na poznańskich placach, znalazły się bratki, różne odmiany koleusa, pelargonie wielkokwiatowe, starzec popielny i begonia stale kwitnąca. Kwiaty wieloletnie (byliny) należą również do rzadkości. Tworzone są z nich przeważnie niewielkie nasadzenia łanowe. Mogą być formą wyodrębnioną lub wkomponowaną w układy krzewów. Do najpopularniejszych bylin spotykanych na placach należą liliowce. Prócz nich spotkać można, choć rzadko, trawy rabatowe. Do najatrakcyjniejszych poznańskich placów pod względem szaty roślinnej należą zapewne Zielone Ogródki oraz skwer im. Kazimierza Nowaka. Są one efektownie skomponowane i zadbane, mają indywidualny charakter, pełnią rolę dekoracyjną umożliwiając jednocześnie wypoczynek użytkownikom. Ciekawie skomponowane i z dość dużą ilością zieleni są również place Adama Asnyka i Cyryla Ratajskiego. Mniej spektakularne place takie jak Lipowy, Pomorski, Orawski czy Spiski mają też swój urok. Ich ogólny wygląd powinien zostać zachowany. Większość obiektów wymagałaby jednak większej lub mniejszej ingerencji w kształtowanie zieleni. Szczegółowe wskazania do poszczególnych placów zestawiono w tabeli 6. Tab. 6. Waloryzacja zieleni poznańskich placów miejskich i wytyczne do dalszego kształtowania zieleni (badania B Łukasik) Nazwa Czytelność układu kompozycyjnego zieleni Waloryzacja i wytyczne Zalecenia dotyczące zieleni Forum Academicum możliwość wprowadzenia kamiennych waz lub donic z kwiatami na murku okalającym plac Plac Adama Asnyka 2 bieżąca pielęgnacja i uzupełnianie wypadów Plac Adama Mickiewicza 1/2 Plac Bernardyński 1 korekta kompozycji w strefie centralnej obecnie układ mało czytelny i niczemu nie podporządkowany wprowadzenie większej ilości zieleni w strefach brzegowych placu wzdłuż ulic Plac Cyryla Ratajskiego 2 bieżąca pielęgnacja i uzupełnianie wypadów Plac Kazimierza przebudowa kompozycji, jej scalenie i wyodrębnienie 1 Nowakowskiego z otoczenia Plac Kolegiacki 1 powiązanie kompozycyjne zielenią poszczególnych części placu w jedną całość, powtórzenie form lub/i układów Plac Lipowy 2 bieżąca pielęgnacja, otoczenie opieką lip 245
TOPIARIUS Studia krajobrazowe Wydanie monograficzne Tom 1/2016 Plac Ludwika Waryńskiego Plac Marii Skłodowskiej-Curie Plac Międzymoście 0/1 Plac Orawski 1/2 Plac Pomorski 2 bieżąca pielęgnacja 1 1 powiązanie kompozycji, jej scalenie, wprowadzenie elementów kwiatowych, część krzewów wymaga odmłodzenia (przycięcia), powiązanie kompozycji, unikanie działań doraźnych i przypadkowych dosadzeń całościowe skomponowanie zieleni w obrębie placu, powiązanie poszczególnych części, pożądane pielęgnacja zieleni wokół centralnie położonego parkingu uczytelnienie kompozycji, wskazane przycięcie części krzewów dla ich odmłodzenia i rozjaśnienia wnętrza placu plac wymaga wytyczenia w terenie oraz ukształtowania Plac Przemysława 0 architektonicznego, zieleń mogłaby pojawić się w strefie Bystrzyckiego brzegowej ramującej Plac Spiski 1/2 uczytelnienie kompozycji, wskazane przycięcie części krzewów Plac Stanisława przerzedzenie nasadzeń (w tym kilku drzew w złej kondycji) 1/2 Wyspiańskiego dla rozjaśnienia wnętrza placu Plac Stefana dokonanie nowych obsadzeń w sąsiedztwie budynku 1/2 Stuligrosza z uwzględnieniem strefy cienia Plac św. Marka 1 stworzenie kompozycji w obrębie istniejących drzew, podsadzenie krzewami lub dekoracje kwiatowe Plac Światowida 0/1 stworzenie koncepcji zagospodarowania i wprowadzenie większej liczby drzew i krzewów Plac Wielkopolski 1/2 uzupełnienie drzew wzdłuż ulic, bieżąca pielęgnacja Plac Wiktora Degi 0/1 stworzenie koncepcji zagospodarowania z uwzględnieniem Plac Wiosny Ludów 0/1 Plac Władysława Andersa Plac Wolności 1/2 Plac Zbawiciela 1 Skwer im. Kazimierza Nowaka Zielone Ogródki im. Zbigniewa Zakrzewskiego zieleni (głównie niskie krzewy, ewentualnie elementy kwiatowe) przeprojektowanie, nadanie charakteru, uzupełnienie nasadzeń 1/2 bieżąca pielęgnacja, wprowadzenie roślin rozjaśniających bukszpanowe żywopłoty niepotrzebnie podkreślają (okalają) kraty wentylacyjne z podziemnego parkingu przeprojektować ich układ uzupełnienie zieleni wzdłuż rzędów drzew zabezpieczenie przed rozjeżdżaniem przez samochody 2 bieżąca pielęgnacja 2 bieżąca pielęgnacja Podsumowanie Zieleń na placach miejskich to ważny element kompozycji. Może stanowić zarówno główne tworzywo kształtujące jego przestrzeń oraz wypełnienie placu, jak też być uzupełnieniem i plastyczną oprawą. Powinna być wprowadzana nie tylko na placach o charakterze ozdobnym i wypoczynkowym, ale również (w ograniczonym zakresie) na placach o funkcjach komunikacyjnych, handlowych itp. Właściwe jest tworzenie niezbyt skomplikowanych układów, o czytelnym rysunku, z ograniczonej liczby gatunków i odmian 246
BOŻENA ŁUKASIK Kompozycje i zróżnicowanie form roślinnych na poznańskich placach miejskich drzew i krzewów. Stopień wypełnienia placu zielenią każdorazowo należy uzależnić od pełnionej przez niego funkcji. Dobrze byłoby też zoptymalizować model rozmieszczenia zieleni w obrębie każdego placu, a następnie trzymać się go konsekwentnie. Na poznańskich placach w niewielkim stopniu wykorzystywane są rośliny kwiatowe. Zakładane z roślin jednorocznych kwietniki nie przedstawiają zbyt dużych walorów. Dobór gatunków jest bardzo ograniczony, a tworzone wzory mało interesujące. Biorąc pod uwagę kosztochłonność tego typu elementów, warto byłoby dołożyć większych starań przy ich projektowaniu (doborze lokalizacji, kształtu, wzoru, kolorystyki). Stosowanie bylin na placach również jest marginalne. Po wiosennym okresie kwitnienia krzewów, rośliny wieloletnie o ozdobnych kwiatach mogłyby stanowić barwny, ożywczy wyróżnik tych przestrzeni. Tworzenie zbyt urozmaiconych rabat nie jest jednak wskazane na większą skalę, należałoby się skłaniać raczej do obsadzeń monokulturowych w obrębie dolnych partii krzewów. Zamiast praktycznego ale monotonnego zadarniania dużych powierzchni roślinami okrywowymi, warto byłoby, zwłaszcza na bardziej nasłonecznionych stanowiskach, wprowadzić gdzieniegdzie kwitnące kobierce podkreślające zmienność pór roku. Ważnym elementem kompozycyjnym placów są również trawniki. Duże, zielone płaszczyzny w centrum miasta tworzą azyl dla oczu i ducha wśród betonowej pustyni. Mogą też służyć za miejsce wypoczynku i rekreacji. Niestety, miejsca na trawniki w obrębie placów (pomijając te funkcjonujące jako skwery) zazwyczaj jest niewiele. Można je jednak zakładać na niewielkich wolnych płaszczyznach, zastępując miejscami utwardzone nawierzchnie lub tworzyć z nich (niekoniecznie proste) tarasy na specjalnie ukształtowanych wyniesionych rabatach. Wśród form i układów drzew i krzewów zalecanych do kształtowania zieleni w obrębie placów, szczególnie warto polecić rzędy ramujących drzew. W zależności od charakteru miejsca, mogą to być drzewa duże lub o ograniczonym wzroście. Na większą skalę należałoby stosować też formowane, niezbyt wysokie żywopłoty, które optycznie porządkują przestrzeń i spajają ją z otaczającą architekturą. Ogólnie stan kompozycji zieleni na poznańskich placach miejskich można ocenić jako średni. Kilka z nich przedstawia duże walory ozdobne, jednak większość należałoby przekształcić w celu nadania wyrazistszej formy. Stan zdrowotny drzew i krzewów jest z reguły dość dobry. Rośliny te same w sobie stanowią dużą wartość. Bibliografia Biegański, P. (1974). Architektura sztuka kształtowania przestrzeni, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa. Czarnecki, W. (1962). Planowanie miast i osiedli, t. V, Sieć komunikacji miejskiej, PWN, Warszawa- Poznań. Czarnecki, W. (1968). Planowanie miast i osiedli, t. III, Krajobraz i tereny zielone, PWN, Warszawa- Poznań. Gniewiński, C. (1956). Ulice i place. Projektowanie, Wydawnictwa Komunikacyjne, Warszawa. Kozakiewicz, S. (red.) (1976). Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Siewniak, M. i Mitkowska, A. (1998). Tezaurus sztuki ogrodowej, Oficyna Wydawnicza RYTM, Warszawa. Place des Vosges https://pl.wikipedia.org/wiki/place_des_vosges (dostęp 6 czerwca 2016). Place Vendôme https://pl.wikipedia.org/wiki/place_vend%c3%b4me (dostęp 6 czerwca 2016). Miejski Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Poznaniu http://geopoz.geoportal2.pl (dostęp 6 czerwca 2016). 247