Nie ma chyba trudniejszej dla dziecka sytuacji, niż brak opieki rodzicielskiej lub bliskich, kochających osób. Fakt ten jest powszechnie znany z literatury, mediów, doświadczeń wielu ludzi. Udowodniła to także nauka, głównie psychologia, medycyna, a przede wszystkim pedagogika. Niezaspokojone podstawowe potrzeby dziecka sierocego bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, przynależności powodują nie tylko złe samopoczucie, ale w istotny sposób zakłócają jego rozwój. Sieroctwo to bardzo trudny dla dziecka psychologiczny i społeczny stan, powodujący często rozległe i głębokie konsekwencje dla jego funkcjonowania relacji międzyludzkich, edukacji czy przyjęcia akceptowanego społecznie systemu norm i wartości. Jest to więc stan, który stanowi problem nie tylko nie tylko dla dziecka dotkniętego sieroctwem, ale także problem dla społeczeństwa polegający na stworzeniu wielu tysiącom dzieci odpowiedniego środowiska opiekuńczowychowawczego. Społeczeństwo polskie jako członek Unii Europejskiej przyjęło europejskie standardy pomocy dzieciom z różnym powodów pozbawionych właściwej opieki rodzicielskiej, akceptując podstawowe dokumenty prawne określające warunki i zasady tej pomocy, a także idee im przyświecające. Jedną z ważniejszych idei jest założenie, że nie ma dla dziecka lepszego środowiska opiekuńczo-wychowawczego, niż własna rodzina, więc w przypadku trudności w realizacji przez rodzinę zadań opiekuńczych, należy jej pomóc. Dopiero gdy pomoc okaże się nieefektywna, należy znaleźć dziecku odpowiednie środowisko zastępcze, najlepiej zastępcze środowisko rodzinne. Tej zasadzie została podporządkowana organizacja wszystkich europejskich systemów opieki i pomocy, w tym także organizacja systemu polskiego.
Wychodząc z powyższego założenia za najważniejszy element systemu uznano działania zapobiegające sieroctwu, polegające na wspieraniu rodzin. Udzielana pomoc powinna być dostosowana do potrzeb, możliwości i potencjału rodziny. W praktyce stosowana jest poprzez różne formy: pomoc ekonomiczną, psychologiczną, pedagogiczną, terapeutyczną. Konkretne zadania profilaktyczne realizowane są poprzez pracę socjalną w rodzinach oraz opiekę nad dzieckiem w instytucjach wsparcia dziennego. Trudno jest z całą pewnością ocenić i wyliczyć rezultaty tej działalności w zapobieganiu sieroctwu, ale istnieje wiele przesłanek potwierdzających jej rolę w poprawie sytuacji opiekuńczej i edukacyjnej dzieci z wielu zagrożonych rodzin. Drugi ważny element systemu opiekuńczego to działalność kompensacyjna, podejmowana w sytuacji, gdy pomoc rodzinie nie przyniosła rezultatów i konieczne stało się umieszczenie dziecka w środowisku zastępczym. W naszym systemie opiekuńczym preferowane są zastępcze środowiska rodzinne rodziny zastępcze i instytucje o charakterze rodzinnym. Ciągle jednak mimo wielu wysiłków zmiany tego stanu rzeczy znaczna część dzieci osieroconych wychowuje się w placówkach opiekuńczych. Niezależnie jednak od zastępczej opieki nad dzieckiem, ważnym zadaniem tych środowisk oraz instytucji pomocy społecznej jest działalność na rzecz powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub, gdy to jest niemożliwe, na rzecz podtrzymywania więzi dziecka z własną rodziną. Główne zadania związane z organizacją systemu pomocy i opieki realizowane są w środowisku lokalnym. To tu właśnie rozpoznawane są potrzeby i powoływane do życia odpowiednie instytucje. Tu też oczekuje się odpowiednich rezultatów. Dlatego zaprezentowane w niniejszej książce rezultaty badań dotyczyć będą takiego właśnie środowiska różnych instytucji opiekuńczych i różnych typów działań zapobiegających sieroctwu podejmowanych w regionie tarnobrzeskim. Oddana do rąk Czytelnika książka powstała jako rezultat zrealizowanego przez zespół pracowników Instytutu Pedagogiki PWSZ w Tarnobrzegu projektu badawczego pt. Funkcjonowanie instytucji opiekuńczych w warunkach przemian kulturowych oraz seminarium poświęconego przeciwdziałaniu sieroctwu nt. Problem sieroctwa i perspektywy jego rozwiązywania w społeczności lokalnej z udziałem pedagogów praktyków, a także przedstawicieli innych profesji zaangażowanych w zapobieganie temu zjawisku. Książka poświęcona jest więc zaprezentowaniu problematyki sieroctwa oraz specyfiki funkcjonowania lokalnych instytucji opiekuńczych 8
realizujących zarówno profilaktyczne, jak i kompensacyjne zadania systemu opieki i pomocy. Celem przeprowadzonych na przełomie 2007 i 2008 r. badań było poznanie jakości opiekuńczego i edukacyjnego funkcjonowania takich działających w regionie tarnobrzeskim instytucji jak: placówki wsparcia dziennego, rodzina zastępcza, dom dziecka, internat, warsztaty terapii zajęciowej oraz określenie czynników, od których ta jakość zależy. Poszczególni autorzy analizowali strukturę badanych instytucji, zadania i sposoby ich realizacji, organizacyjne czynniki służące jakości opieki i edukacji, klimat i atmosferę placówki. W celu uzyskania opinii na temat podmiotów opieki badaniom poddani byli opiekunowie i wychowawcy, a w niektórych przypadkach także wychowankowie tych instytucji. Badania miały postać badań terenowych i mieściły się w schemacie jakościowego studium przypadku, a wykorzystane przez autorów metody to przede wszystkim: obserwacja, wywiad i analiza dokumentów. Na zorganizowane 22 kwietnia 2008 r. przez Instytut Pedagogiki seminarium poświęcone sieroctwu, oprócz nauczycieli akademickich zaproszeni zostali pracownicy lokalnych instytucji opiekuńczych oraz instytucji realizujących także zadania opiekuńcze, m. in. dyrektor Specjalistycznej Poradni Profilaktyczno-Terapeutycznej w Tarnobrzegu, sędzia Sądu Rejonowego Wydziału Rodzinnego i Nieletnich w Tarnobrzegu, kierownik Zespołu Kuratorów przy Sądzie Rejonowym, dyrektorzy domów dziecka w Stalowej Woli, dyrektor Rodzinnego domu Dziecka w Tarnobrzegu, dyrektor Publicznego Ośrodka Adopcyjno-Opiekuńczego w Tarnobrzegu i dyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Tarnobrzegu, a także dziennikarz prezentujący społeczności lokalnej problemy sieroctwa. Z perspektywy doświadczeń praktyków omawiane więc były różne aspekty zagadnienia i różne sposoby przeciwdziałania zjawisku sieroctwa. Z przykrością muszę jednak przyznać, że nie wszystkie, bardzo interesujące i ważne, wystąpienia zostały w książce opublikowane. Przygotowując do publikacji teksty składające się na całość dotyczącą problemu sieroctwa i sposobów jego rozwiązywania, postawiłam sobie kilka celów. Pierwszy z nich można określić jako cel naukowy, polegający na zaprezentowaniu jakości funkcjonowania różnych instytucji opiekuńczych przeciwdziałających sieroctwu w kontekście zmian niektórych idei i pedagogicznych paradygmatów, a także dostosowywania działań opiekuńczych do standardów europejskich. Oczekiwana nowa jakość ich funkcjonowa- 9
nia wymaga bowiem często jej nowego zdefiniowania, opisania, ustalenia czynników determinujących jej wprowadzanie. Drugi cel niniejszego opracowania ma charakter praktyczny, przy czym można wymienić dwa aspekty jego praktycznego znaczenia. Przede wszystkim, wspólnie z autorami tekstów oczekujemy, że książka przyczyni się do udoskonalania lokalnego systemu opiekuńczego i pracy poszczególnych instytucji. Mamy nadzieję, że pobudzi do refleksji nad nowymi możliwościami i kierunkami pracy z dzieckiem i rodziną. Zmiana naszego podejścia do problemu sieroctwa, zwłaszcza zmiana niektórych przyzwyczajeń i ugruntowanego przez lata myślenia o dzieciach sierotach, dzieciach z różnego typu problemami adaptacyjnymi czy nieporadnych dorosłych, nie jest sprawą łatwą i często wymaga gruntownych przewartościowań. Od nowoczesnego społeczeństwa oczekuje się, że wszystkich swoich członków, także tych wymagających pomocy, traktuje się podmiotowo i z szacunkiem dla ich praw, dbając jednocześnie o to, by udzielana pomoc i opieka doprowadziła do usamodzielnienia wspomaganej osoby. Być może zatem z zaprezentowanych badań skorzystają lokalne instytucje decyzyjne, opiekunowie i wychowawcy, a także zainteresowani problemem sieroctwa członkowie społeczności lokalnej. Wspomniany drugi aspekt celu praktycznego związany jest z nadzieją, że książka będzie spełniać funkcję, uzupełniającego treści w zakresie pomocy i opieki wychowawczej, podręcznika dla studentów pedagogiki, zwłaszcza o specjalności praca socjalna, pedagogika opiekuńcza i resocjalizacja. Niezależnie bowiem od zaprezentowania funkcjonowania lokalnych instytucji opiekuńczych, w książce zawarte zostały elementy wiedzy na temat aksjologicznych, ideologicznych, prawnych, organizacyjnych i pedagogicznych aspektów problemu sieroctwa i sposobów jego rozwiązywania poprzez różne formy pracy opiekuńczo-wychowawczej i socjalnej. Całość zagadnienia ujęta została w trzy części. Pierwsza z nich ma charakter teoretycznego wprowadzenia w problematykę sieroctwa oraz jego psychofizycznch i prawnych aspektów. Kolejne teksty dotyczą więc pojęcia sieroctwa i związanych z nim trudności definicyjnych, skutków sieroctwa w postaci choroby sierocej, tożsamości dzieci osieroconych oraz kwestii etyczno-prawnych dotyczących dziecka nienarodzonego ujętych z perspektywy personalizmu chrześcijańskiego. Drugą część stanowią raporty z badań empirycznych prowadzonych w regionie tarnobrzeskim, a dotyczących funkcjonowania poszczególnych 10
instytucji opiekuńczych. Część tę rozpoczyna wprowadzenie dotyczące funkcjonującego w naszym kraju systemu opiekuńczego, jego uwarunkowań, podstaw prawnych i organizacyjnych, a także podstawowych instytucji rozwiązujących problemy sieroctwa. Pierwszy raport dotyczy organizacji placówek wsparcia dziennego świetlic środowiskowych i ognisk wychowawczych. Dwa kolejne prezentują funkcjonowanie internatów i burs szkolnych oraz klimat społeczny tych placówek. W części tej znalazła się też relacja z badań prowadzonych w zastępczych formach opieki nad dzieckiem w rodzinach zastępczych i w domu dziecka oraz w warsztatach terapii zajęciowej dla osób niepełnosprawnych. Zaprezentowana została także praca kuratora z rodziną zagrożoną przemocą. Ostatni tekst ma charakter opracowania historycznego i dotyczy ochronki działającej w latach 1919-1956. Część trzecia, ostatnia, przygotowana została przez pedagogów-praktyków i w dużej mierze stanowi prezentację ich doświadczeń w pracy z dziećmi osieroconymi. Opisana tu została rola ośrodka adopcyjno-opiekuńczego, praca z małym dzieckiem w placówce opiekuńczej w domu dziecka, terapia dzieci osieroconych oraz zadania kuratora sądowego w rozwiązywaniu problemów sieroctwa. Kończąc powyższe uwagi chciałabym wyrazić nadzieję, że oddane Czytelnikowi opracowanie pozwoli przybliżyć zagadnienia związane z trudnym problemem sieroctwa, ale także pokaże wysiłek społeczności lokalnej włożony w stwarzanie dzieciom wychowującym się w rodzinach problemowych, osieroconym czy niepełnosprawnym, możliwie najlepszych warunków życia i rozwoju. Mam świadomość, że zgromadzone informacje nie wyczerpują całości zagadnienia, a przeprowadzone badania wymagają rozszerzenia i znacznie bardziej pogłębionych analiz dotyczących jakości opieki nad dzieckiem sierocym i pomocy rodzinie. Jeżeli jednak książka zachęci do podjęcia sygnalizowanych tu problemów badawczych, jeżeli zachęci do studiowania złożonej rzeczywistości opieki nad dzieckiem sierocym, jeżeli przynajmniej niektórych uwrażliwi na problemy dzieci potrzebujących pomocy i opieki i zainspiruje do twórczych inicjatyw przyszłych wychowawców i pracowników socjalnych to oznaczać będzie, że cel pracy autorów projektu został osiągnięty. 11