145 G OWACZ-PRÊGOP ETWY-COTTUS-POECILOPUS-W-POLSCE ICHTIOLOGIA - ICHTHIOLOGY 145 PRZEGL D ZOOLOGICZNY XLIX, 3-4 (2005): 145-151 Odkrycie g³owacza prêgop³etwego Cottus poecilopus HECKEL, 1840 (Cottidae) w polskich przymorskich rzekach Discovery of the Siberian sculpin Cottus poecilopus HECKEL, 1840 (Cottidae) in coastal rivers of the southern Baltic basin (N Poland) GRZEGORZ RADTKE 1, ANDRZEJ WITKOWSKI 2, ADAM GROCHOWSKI 1, PIOTR DÊBOWSKI 1, JAN KOTUSZ 2 1 Zak³ad Ryb Wêdrownych, Instytut Rybactwa Œródl¹dowego, ul. Reduta bik 5, 80-761 Gdañsk, grad@infish.com.pl 2 Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wroc³awski, ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wroc³aw Wed³ug BÃNÃRESCU (1963, 1964), OLIVY (1960) i THIENEMANNA (1950) g³owacz prêgop³etwy (C. poecilopus) nale y do grupy gatunków, które przyby³y na obszar Europy podczas ostatniego zlodowacenia (Würm) lub we wczesnym okresie polodowcowym z obszaru Syberii. Gatunek ten wystêpuje na terenie Europy na dwóch obszarach: 1 - karpackosudeckim, gdzie yje w górskich i wysokogórskich potokach dorzeczy Dniestru, Dunaju (karpacka czêœæ) oraz Wis³y i Odry; 2 - skandynawskim gdzie jego area³ jest podzielony na dwa obszary pó³nocny obejmuj¹cy Finlandiê, NE Szwecjê i czeœæ N Norwegii (region Tromsö) oraz po³udniowy obejmuj¹cy S Szwecjê, SW Norwegiê i Pó³wysep Jutlandzki (ANDREASSON 1972, KOLI 1957, NYBELIN 1969, PETHON 1967, WITKOWSKI 1979a, 2005). Miêdzy tymi dwoma obszarami znanych by³o w œrodkowej i wschodniej Europie kilka izolowanych, jeziornych, stanowisk tego gatunku - adoga i Onega, Hañcza, Iñsko (Einzig), Luzin, Schwerin, Grosser Plöner (BAUCH 1970, BERG 1949, DUNCKER 1925, WITKOWSKI 1975). Aktualnie z niemieckich stanowisk szcz¹tkowa populacja egzystuje ju tylko w jeziorze Luzin (KNAACK 2003) a na terenie Polski stosunkowo liczna w jeziorze Hañcza (KOTUSZ et al. 2004) (Rys. 1). W Polsce g³owacz prêgop³etwy zwartym zasiêgiem wystêpuje w górskich rzekach Karpat nale ¹cych do dorzecza Wis³y, Dniestru i Dunaju (REMBISZEWSKI, ROLIK 1975) oraz Sudetów - obejmuj¹cych przyÿród³owe i graniczne partie dorzecza Odry (po czeskiej stronie - LOJKASEK, LUSK 2004) i dalej dopiero w górnym dorzeczu Nysy K³odzkiej, gdzie kilka jej lewobrze nych dop³ywów stanowi zachodni¹ granicê zasiêgu tego gatunku (WITKOWSKI 1979a,b). Poza tymi obszarami odnotowany by³ w jeziorach Hañcza (Suwalszczyzna) i jeziorze Iñsko (Pomorze Zachodnie) (DUNCKER 1925, WITKOWSKI 1975). W tym ostatnim aktualnie ju nie wystêpuje, co zwi¹zane
146 G.-RADTKE,-A.-WITKOWSKI,-A.-GROCHOWSKI,-P.-DÊBOWSKI,-J.-KOTUSZ 146 Rys. 1. Rozsiedlenie C. poecilopus na terenie Europy (kó³eczkami zaznaczono izolowane jeziorne stanowiska; puste kó³ka nieistniej¹ce stanowiska) (wed³ug WITKOWSKI 2005 uzupe³nione) by³o wzrostem trofii jeziora (badania A.W. i J.K. w 2004 r.). Jedyne rzeczne stanowisko tego gatunku na obszarze pó³nocnej Polski odnotowane przez BACKIELA (1964) w Drwêcy nigdy póÿniej nie zosta³o potwierdzone (Witkowski 1979a) (Rys. 2). W 2005 r. w ramach prowadzonych przez Instytut Rybactwa Œródl¹dowego badañ ichtiofaunistycznych przybrze nych rzek Pomorza odkryto obecnoœæ g³owacza prêgop³etwego w dorzeczu upawy, eby i Redy. Odkrycie tego gatunku (Fot. 1). jest du ym zoogeograficznym zaskoczeniem, bowiem wed³ug wczeœniejszych danych (WITKOWSKI 1979a, 2000, 2001), oraz jak wynika z dotychczasowych badañ ichtiofauny rzek na obszarze Pomorza oraz Warmii, Mazur i Suwalszczyzny (DÊBOWSKI i in. 2001, TERLECKI i in. 2001) wszystkie systemy rzeczne pó³nocnej Polski mia³y byæ zasiedlone przez g³owacza bia³op³etwego Cottus gobio L. W trakcie prowadzonych badañ (sierpieñ - paÿdziernik 2005 r.) w 13 rzekach na 33 stanowiskach (Rys. 2) - ka de po 150 m d³ugoœci, z wyj¹tkiem upawy (Wiatrowo, Drze ewo, elkowo) gdzie z racji rozmiarów rzeki odcinki wynosi³y po 500 m - odnotowano obecnoœæ 250 osobników C. poecilopus: w dorzeczu upawy 182
147 G OWACZ-PRÊGOP ETWY-COTTUS-POECILOPUS-W-POLSCE 147 Rys. 2. Rozsiedlenie C. poecilopus w Polsce: 1 obszar karpacki; 2 obszar sudecki; 3 jez. Hañcza; 4 - nieistniej¹ce stanowiska w Drwêcy i 5 w jez. Iñsko; 6 obszar wschodniopomorski (dorzecze upawy, eby i Redy) (wed³ug WITKOWSKI 2001 - uzupe³nione) osobników na 20 stanowiskach, w dorzeczu eby 51 na 10 stanowiskach, a w dorzeczu Redy 17 na 3 stanowiskach. Wszystkie stanowiska charakteryzowa³y siê du ym udzia³em bystrzy (od 10 do 90 %) w stosunku do plos. Na odcinkach najszybciej p³yn¹cych o dnie kamienistym od³awiano te najwiêcej g³owaczy. Ichtiofaunê, która towarzyszy³a g³owaczowi prêgop³etwemu stanowi³y z regu³y zimnolubne gatunki reofilne, wœród których zdecydowanie dominuje pstr¹g potokowy (Salmo trutta m. fario) przy subdominacji lipienia (Thymallus thymallus) i minoga strumieniowego (Lampetra ) (Tabela 1). Tak wiêc C. poecilopus w przymorskich rzekach, podobnie jak na innych obszarach swojego wystêpowania (Karpaty, Skandynawia), zajmuje typowe siedliska (ANDREASSON 1969, AUGUSTYN i in. 2005, ÈIHAØ 1969, STARMACH 1965, 1972).
148 G.-R ADTKE,-A.-W ITKOWSKI,-A.-G ROCHOWSKI,-P.-D ÊBOWSKI,-J.-K OTUSZ 148 Fot. 1. G³owacz prêgop³etwy (Cottus poecilopus) z Rokicianki dop³ywu upawy (fot. A. GROCHOWSKI) Tabela 1 Wykaz rzek i stanowisk, liczba (N) od³owionych g³owaczy prêgop³etwych (Cottus poecilopus) oraz ichtiofauna towarzysz¹ca w dorzeczu Redy, eby i upawy Dorzecze Reda Rzeka Bolszewka Dop³yw Redy Miejscowo æ Bar³omino Reda Bolszewka Redy Luzino Reda Go cicina Bolszewki D¹brówka M³yn Nowa Huta Mi³oszewo Osiek Paraszyno Bo epole Wielkie Nowa Huta B¹cka Struga eby (l) (Mirachowsk a Struga) Okalica eby (l) Pogorzelica eby (l) Unieszynka Pogorzelicy Unieszyno Osowo Lêborskie Runowo N Ichtiofauna towarzysz¹ca 1 Salmo trutta m. fario, Barbatula barbatula, Carassius auratus. 14 B. barbatula, S. trutta m. fario, Thymallus thymallus, Lampetra 2 S. trutta m. fario, Oncorhynchus mykiss 2 S. trutta m. fario, B. barbatula, T. thymallus, Esox lucius 1 S. trutta m. fario, T. thymallus, Esox lucius, L. 4 S. trutta m. fario, T. thymallus 1 S. trutta m. fario, T. thymallus, L. 2 S. trutta m. fario, T. thymallus, Gasterosteus aculeatus, Pungitius pungitius 9 S. trutta m. fario, B. barbatula, T. thymallus, E. lucius 3 S. trutta m. fario 21 S. trutta m. fario, L., Perca fluviatilis 3 S. trutta m. fario, O.mykiss, L..
149 G OWACZ-PRÊGOP ETWY-COTTUS-POECILOPUS-W-POLSCE 149 Unieszynka Pogorzelicy Unieszyno 3 S. trutta m. fario, O.mykiss, L.. Unieszynka Pogorzelicy Runowo 5 S. trutta m. fario, O.mykiss, L.. upawa upawa Kozin 1 S. trutta m. fario, G. aculeatus, Cobitis taenia, Gobio gobio upawa upawa Czarna D¹brówka 1 S. trutta m. fario, Rutilus rutilus, G. aculeatus, T. thymallus, L. upawa upawa upawa 15 S. trutta m. fario, G. aculeatus, L. upawa kana³ upawy upawa 16 S. trutta m. fario, G. aculeatus, L. upawa upawa Poganice 4 S. trutta m. fario, T. thymallus, G. aculeatus, L. upawa upawa ebieñ 37 S. trutta m. fario, T. thymallus, G. aculeatus, E. lucius upawa upawa Damnica 23 S. trutta m. fario, T. thymallus, G. aculeatus, L. upawa upawa Damno 8 S. trutta m. fario, T. thymallus, L. upawa upawa Wiatrowo 4 S. trutta m. fario, T. thymallus upawa upawa Drze ewo 12 S. trutta m. fario, T. thymallus, G. aculeatus, Phoxinus phoxinus, Anguilla anguilla, L. upawa upawa Stare Zgojewo 16 S. trutta m. fario, G. aculeatus, T. Na obszarze Polski dotychczas zbadane populacje C. poecilopus wystêpuj¹ce na obszarze karpacko-sudeckim morfologicznie wyraÿnie odró niaj¹ siê od jedynej pó³nocnej populacji z jeziora Hañcza (WITKOWSKI 1979, 1984a). Podobne zró nicowanie obserwowali te PAŒKO i MAŒLAK (2003) na poziomie wzoru eloktroforetycznego allozymów. Wed³ug tych autorów jest ono wynikiem postglacjalnej kolonizacji terenu Polski, która odbywa³a siê w kilku falach ró nymi szlakami migracji. Kilkakrotne zasiedlenie obszaru ba³tyckiego przez ten i inne gatunki ryb by³o sugerowane te we wczeœniejszych pracach (THIENEMANN 1950, WITKOWSKI 1984b, 2004). Wstêpne badania osobników C. poecilopus pochodz¹cych z nowych stanowisk wskazuj¹ na bardzo du e ich podobieñstwo do populacji z jeziora Hañcza. Aby jednoznacznie wyjaœniæ ten problem planowane s¹ kompleksowe porównawcze badania morfologiczne i genetyczne populacji C. poecilopus z obszaru Polski (Karpaty- Sudety, Pomorze) i Skandynawii. W œwietle ostatniej rewizji rodzaju Cottus (FREYHOF i in. 2005) z obszaru Europy, przeprowadzonej w oparciu o badania molekularne i morfologiczne, wyodrêbniono z kompleksu Cottus gobio (L.) 8 nowych gatunków. Zaobserwowane ró nice miêdzy populacjami z po³udnia i pó³nocy (jez. Hañcza, rzeki przymorskie) Polski wskazuj¹, e na tym ostatnim obszarze mo e wystêpowaæ nieopisany dot¹d nowy gatunek g³owacza nale ¹cego do kompleksu Cottus poecilopus.
150 G.-RADTKE,-A.-WITKOWSKI,-A.-GROCHOWSKI,-P.-DÊBOWSKI,-J.-KOTUSZ 150 Summary During the 2005 faunistic study of the rivers of eastern Pomerania (N. Poland), very abundant populations of the Siberian sculpin (Cottus poecilopus HECKEL) were discovered in the catchment areas of the rivers upawa, Reda and. The species was previously known to occur in Poland in the rivers of the Carpathians and the Sudetes, and from an isolated locality in lake Hañcza (NE. Poland). Its discovery in the coastal rivers of the southern Baltic basin is surpising from biogeographic viewpoint, since according to earlier data all the river systems of N. Poland were inhabited by another species - Cottus gobio. In Poland the Carpathian- Sudetic populations of C. poecilopus differ clearly, morphologically and genetically, from the population from lake Hañcza. Preliminary examination of the individuals from the newly discovered populations indicates their great similarity to the populations from lake Hañcza and from Scandinavia. In view of the most recent revision of the genus Cottus, it is not excluded that an undescribed species of the genus may occur in N. Poland. Detailed morphological and genetic studies on the Polish (Carpathian-Sudetic, Pomerania) and Scandinavian populations are planned, in order to solve this problem. Literatura ANDREASSON S., 1969: Interrelations between Cottus poecilopus HECKEL and Cottus gobio L. (Pisces) in regulated North Swedish river. Oikos, 20: 540-546. ANDREASSON S., 1972: Distribution of Cottus poecilopus HECKEL and Cottus gobio L. (Pisces) in Scandinavia. Zool. Scripta, 1: 69-72. AUGUSTYN L., WITKOWSKI A., EPLER P. 2005: Impact of environmental conditions on the distribution and density of the Siberian sculpin (Cottus poecilopus HECKEL) in the Poprad River basin. Acta Sci. Pol., Piscaria, 4: 17-24. BACKIEL T. 1964: Populacje ryb w systemie rzeki Drwêcy. RNR, B, 84: 193-214. BÃNÃRESCU P., 1963: Date biometrice si sistematice asupra genului Cottus (Pisces, Cottidae) in R.P.R. Soc. St. nat. geogr. R.P.R. Comuniceri zool., 2: 119-135. BÃNÃRESCU P., 1964: Pisces-Osteichthyes. Fauna Republicii Populare Romine. 13. Edit. Acad. Rep. Pop. Rom., Bucuresti. BAUCH E., 1970: Die einheimischen Süsswasserfische. Neumann Verl., Leipzig. BERG L. S., 1949: Ryby presnykh vod SSSR i sopredelnykh stran. 3. Izd. Akad. SSSR, Moskva-Leningrad. ÈIHAØ J., 1969: Taxonomical and ecological notes on Cottus gobio LINNAEUS, 1758, and Cottus poecilopus HECKEL (Osteichthyes: Cottidae). Vest. Ès. Spol. Zool., 33: 102-110. DÊBOWSKI P., HEESE T., RADTKE G., ARCISZEWSKI M., 2001: Stan poznania ichtiofauny rzek i jezior Pomorza. Rocz. Nauk. PZW, 14 (supl.): 93-128. DUNCKER G., 1925: Die Verbreitung von Cottus gobio L. und C. poecilopus Heck. in Nord- und Mitteleuropa. Pallasia, 2: 201-205. FREYHOF J., KOTTELAT M., NOLTE A., 2005: Taxonomic diversity of European Cottus with description of eight new species (Teleostei, Cottidae). Ichthyol. Explor. Freshwaters, 16, 107-172. KNAACK J., 2003: Neunachweis und Beobachtungen an der Ostgroppe, Cottus poecilopus (HECKEL, 1836) in Feldbergen Seen (Mecklenburg/Vorpommern). Z. Fischkunde, 6: 19-27. KOLI L., 1957: Kirjoeväsimpun (Cottus poecilopus HECK.) esiintymsesta Suomessä. Luonnon Tutkija, 60: 152-154.
151 G OWACZ-PRÊGOP ETWY-COTTUS-POECILOPUS-W-POLSCE 151 KOTUSZ J., KRAPPE M., KUSZNIERZ J., POPIO EK M., RIEL PH., WATERSTRAAT A., WITKOWSKI A., 2004: Distribution, density and habitat of Cottus poecilopus (HECKEL, 1836) in Lake Hañcza (North east Poland) compared with the situation in the Luzin lakes (North East Germany). Verh. Ges. Ichthyol., 4: 91-105. LOJKASEK B., LUSK S., 2004: Ichtiofauna dorzecza górnego biegu Odry na terenie Republiki Czeskiej. Arch. Ryb. Pol., 12 (supl. 2): 73-89. NYBELIN O., 1969: On stensimpans, Cottus gobio L., och bergsimpans, C. poecilopus HECKEL, utbredninshistoria i sodra och melersta Sverige. Acta Reg. Soc. Lit. Goth. Zool., 4: 1-52. OLIVA O., 1960: Niektóre wiadomoœci dotycz¹ce rozmieszczenia geograficznego i systematycznego stanowiska smoczkoustych i ryb œrodkowoeuropejskich. Przegl. Zool., 4: 272-284. PAŒKO., MAŒLAK R., 2003: Genetics of the peripherial populations of the alpine bullhead, Cottus poecilopus (Scorpaeniformes, Cottidae) in Poland. J. Zool. Syst. Evol. Research, 41: 196-204. PETHON P., 1967: I. new find of Arctic lamprey in Pasvik. II. Mottlefoot sculpin in Troms. Fauna, 20: 202-205. REMBISZEWKI J. M., ROLIK H., 1975: Kr¹g³ouste i ryby (Cyclostomata et Pisces). Katalog Fauny Polski. 38. PWN, Warszawa, 249 pp. STARMACH J., 1965: Koppen in der Karpathenflûssen. II. Antreten und Charakteristik der Buntflossenkoppe (Cottus poecilopus HECKEL) und weissflossigen Koppe (Cottus gobio L.) in Raba Flussgebiet. Acta Hydrobiol., 7: 109-140. STARMACH J., 1972: Charkterystyka g³owaczy: Cottus poecilopus HECKEL i Cottus gobio L. Acta Hydrobiol., 14: 67-102. TERLECKI J., BIA OKOZ W., CHYBOWSKI L., KOZ OWSKI J., MARTYNIAK A., 2001: Aktualny stan wiedzy o ichtiofaunie rzek Warmii i Mazur oraz Suwalszczyzny. Rocz. Nauk. PZW, 14 (supl.): 130-136. THIENEMANN A., 1950: Verbreitungsgeschichte der Süsswassertierwelt Europas. Die Binnengewasser. 18. Schweizerbart. Verl., Stuttgart. WITKOWSKI A., 1975: G³owacz prêgop³etwy, Cottus poecilopus HECKEL, 1836 w jeziorze Hañcza. Przegl. Zool., 19: 224-227. WITKOWSKI A., 1979a: A taxonomic study on fresh-water sculpins of genus Cottus LINNAEUS, 1758 (Cottus gobio L. and Cottus poecilopus HECK.) in Poland. Acta Univ. Wratisl., Prace Zool., 10: 1-95. WITKOWSKI A., 1979b: Ichtiofauna górnego dorzecza Nysy K³odzkiej. Fragm. Faun., 25: 37-72. WITKOWSKI A., 1984a: Morphological variability in lake and river populations of Cottus poecilopus HECKEL, 1836 (Pisces: Cottidae). Acta Ichthyol. Piscat., 14: 43-57. WITKOWSKI A., 1984b: Analiza ichtiofauny basenu Bierzy. Czêœæ I. Charakterystyka morfologicznosystematyczna smoczkoustych i ryb. Acta Univ. Wratisl., Prace Zool., 14: 1-110. WITKOWSKI A., 2000: G³owacz pregop³etwy Cottus poecilopus HECKEL, 1840. 447-450 ss. In: M. BRYLIÑSKA (red.) Ryby S³odkowodne Polski, PWN, Warszawa. WITKOWSKI A., 2001: Cottus poecilopus HECKEL, 1836. 318-319 ss. In: Z. G OWACIÑSKI (red.) Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t, PWRiL, Warszawa. WITKOWSKI A., KOTUSZ J., PRZYBYLSKI M., MARSZA L., HEESE T., AMIROWICZ A., BURAS P., KUKU A K., 2004: Pochodzenie, sk³ad gatunkowy i aktualny stopieñ zagro enia ichtiofauny w dorzeczach Wis³y i Odry. Arch. Ryb. Pol., 12 (supl. 2): 7-20. WITKOWSKI A., 2005: Scorpaeniformes, GREENWOOD, ROZEN, WEIZTMAN & MYERS, 1966. W: HENSEL K. (ed.) - The Freshwater Fishes of Europe, vol. 7, AULA Verlag, Wiesbaden: Cottidae SWAISON, 1839: Cottus LINNAEUS, 1758; - Sculpin - Cottus gobio gobio LINNAEUS, 1758; Sibirian sculpin - Cottus poecilopus poecilopus HECKEL, 1840. Wp³ynê³o: 20 XI 2005