AKTUALNE PROBLEMY ORAZ TRENDY W REKULTYWACJI TERENÓW POEKSPLOATACYJNYCH W GÓRNICTWIE SKALNYM

AKTUALNE PROBLEMY ORAZ TRENDY W REKULTYWACJI TERENÓW POEKSPLOATACYJNYCH W GÓRNICTWIE SKALNYM CURRENT PROBLEMS AND TRENDS IN RECLAMATION OF POST-MINING AREAS IN AGGREGATES MINING AND ROCK QUARRIES Wojciech Naworyta AGH w Krakowie, Katedra Górnictwa Odkrywkowego Artykuł jest próbą inwentaryzacji ważniejszych problemów w rekultywacji terenów po eksploatacji surowców skalnych. Scharakteryzowano główne grupy terenów poeksploatacyjnych oraz przedstawiono ich podstawowe cechy wspólne, które mają wpływ na sposób rekultywacji. Przedstawiono kierunki rekultywacji i uwarunkowania dla ich wyboru. Na podstawie obserwacji sformułowano tezę, że efekty rekultywacji w górnictwie skalnym wciąż jeszcze nie są w pełni zadowalające. Dobre praktyki w tej dziedzinie należą wciąż do rzadkości. Zwrócono uwagę, że większe przedsiębiorstwa górnicze operujące w wielu lokalizacjach jednocześnie o wiele lepiej wywiązują się z obowiązku rekultywacji niż podmioty małe. Na podstawie doświadczeń i obserwacji zdefiniowano przyczyny niedoskonałości rozwiązań rekultywacyjnych. Artykuł ilustrują wybrane przykłady rekultywacji z województwa małopolskiego i podkarpackiego. Słowa kluczowe: górnictwo skalne, rekultywacja, rekreacja The main subject of the paper constitutes the inventory of most important problems in the reclamation process of post-mining areas in aggregates mining and rock quarries. Main groups of post-mining areas have been characterized together with their common features which determine the method of future reclamation. The observed effects of open pit reclamation in aggregates mining and rock quarries are still far insufficient. Good practices in that area are still rare. Bigger mining entrepreneurs, operating numerous sites, achieve much better effects of reclamation than the smaller ones. Basing on observations and own experiences, the reasons of problems and deficiencies of reclamation in aggregates mining and rock quarries were defined. The thesis is illustrated with selected short case studies from two southern Polish voivodeships Malopolskie and Podkarpackie. Key words: aggregates mining, rock quarries, reclamation, recreation Wstęp Eksploatacja kopalin jest działalnością tymczasową. W miarę jak tereny stają się zbędne dla wydobycia wykonuje się ich rekultywację. We współczesnym górnictwie proces ten traktuje się jako integralną cześć działalności wydobywczej. Przedsiębiorcę obligują do tego przepisy; przemawiają też za tym argumenty ekonomiczne, bo utrzymywanie zbędnych dla działalności górniczej gruntów pociąga za sobą wysokie obciążenia finansowe. Mimo, że konieczność rekultywacji terenów pogórniczych jest czymś oczywistym to efekty tej działalności w górnictwie odkrywkowym wciąż nie są w pełni zadowalające. Przykłady wzorcowej rekultywacji i zagospodarowania należą raczej do wyjątków. Szczególnie odnosi się to do górnictwa skalnego, gdzie przeważają małe wyrobiska i małe w sensie gospodarczo- -ekonomicznym podmioty odpowiedzialne za eksploatację i rekultywację. Efekty działalności rekultywacyjnej w górnictwie węgla brunatnego oraz w dużych przedsiębiorstwach wydobywczych w górnictwie skalnym są zdecydowanie lepsze. Wynika to prawdopodobnie ze skali przedsięwzięć i rodzaju kontroli oraz presji społecznej jakiej poddane są większe podmioty górnicze. W przypadku małych przedsiębiorstw wydobywczych przekształcenia terenów są znacznie mniejsze jednak ilość kopalń oraz ich powszechność skłaniają do tego aby nad jakością rekultywacji mocniej się pochylić. Jest to ważne nie tylko ze względów ekologicznych ale i gospodarczych. Dla branży górniczej jakość wykonywanej rekultywacji ma znaczenie kluczowe, wpływa bowiem na poziom akceptacji społecznej. W artykule zdefiniowano główne problemy oraz panujące trendy w rekultywacji terenów poeksploatacyjnych w górnictwie skalnym. Analizy zilustrowano przykładami z województw małopolskiego i podkarpackiego. Cechy terenów poeksploatacyjnych mające wpływ na sposób rekultywacji W górnictwie skalnym można wyróżnić dwie podstawowe grupy obiektów poeksploatacyjnych. Są to wyrobiska po eksploatacji złóż: - kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych wydobywanych spod wody lub w wyrobiskach suchych, 203

- skał zwięzłych. W obrębie tych dwóch grup mieści się znakomita większość obiektów poeksploatacyjnych. Ich wyróżnienie ma sens ze względu na odmienne właściwości i wynikające stąd wyzwania dla rekultywacji. Kopalnie odkrywkowe surowców skalnych niezależnie od rodzaju kopaliny i sposobu wydobywania mają również pewne cechy wspólne, charakterystyczne dla całej gałęzi górnictwa surowców skalnych. Mają one wpływ na sposób i efekt końcowy rekultywacji, mianowicie: - wyrobiska wraz z terenami otaczającymi to obiekty najczęściej małe, zajmujące niewielkie powierzchnie; duże kopalnie surowców skalnych stanowią raczej wyjątki, - ze względu na charakter eksploatacji rekultywacja nie jest prowadzona na bieżąco, w praktyce następuje dopiero w fazie likwidacji zakładu górniczego, - ze względu na wielkość wydobycia oraz wysokość opłaty eksploatacyjnej środki zgromadzone na funduszu likwidacji zakładu górniczego są najczęściej niewystarczające (Naworyta, 2013b). Wyrobiska po eksploatacji spod lustra wody kruszyw piaskowo-żwirowych Obiekty po eksploatacji kruszyw spod wody to akweny, niewielkie zwałowiska nadkładu oraz tereny infrastruktury zakładu przeróbczego. Typowe dla tej branży są zespoły kilku sąsiadujących ze sobą wyrobisk. Ze względu na sposób eksploatacji nie ma tu wiele przestrzeni dla swobodnego wyboru kierunku rekultywacji. Wyrobisko jest wypełnione wodą i w zależności od przeprowadzonej rekultywacji może pełnić różne funkcje. Zwałowiska nadkładu z reguły są niewielkie. Czwartorzędowe utwory nadkładowe budujące zwałowiska cechują się wysoką przydatnością do rekultywacji; stanowią dobry substrat glebowy. Mimo, że właściwości fizyczne obiektów poeksploatacyjnych są korzystne a nakłady na rekultywację w porównaniu do innych gałęzi przemysłu wydobywczego stosunkowo niewielkie, to jednak w polskim górnictwie kopalin piaskowo- -żwirowych obiekty mogące uchodzić za wzorzec rekultywacji należą do rzadkości chociaż i w tym obszarze obserwuje się korzystne zmiany. Wyrobiska po eksploatacji kopalin skalnych zwięzłych Kopalnie surowców skalnych zwięzłych to wyrobiska, zwałowiska nadkładu i odpadów przeróbczych, tereny zakładu przeróbczego oraz drogi dojazdowe. Wgłębna część wyrobiska może być zawodniona lub sucha. Właściwości podłoża decydujące o przydatności do rekultywacji są znacznie mniej korzystne niż w żwirowniach jednak w przypadku wapieni czy fliszu karpackiego proces erozji i dezintegracji skały macierzystej, a także proces sukcesji naturalnej postępują relatywnie szybko. Dobrym tego przykładem jest kopalnia piaskowca magurskiego Osielec, której czynne niegdyś zbocza w okresie około dwudziestoletniego przestoju w eksploatacji pokryły się zwartą roślinnością (fot. 1). Zwałowiska nadkładu w kamieniołomach są z reguły niewielkie; ich znaczenie dla sposobu rekultywacji jest pomijane, choć rośnie również liczba kamieniołomów ze zwałowiskami o znacznych kubaturach. Wyrobiska mogą być stokowe, wgłębne bądź stokowo-wgłębne. Przynależność do jednej z tych kategorii wpływa na sposób rekultywacji. Uwarunkowania rekultywacji w górnictwie surowców skalnych W praktyce górniczej stosuje się różne kierunki rekultywacji. Najbardziej przystająca do potrzeb górnictwa skalnego systematyka Malewskiego (Malewski, 1998), obejmuje nastę- Fot.1. Efekt sukcesji naturalnej w nieczynnej części kamieniołomu piaskowca magurskiego w Osielcu (Morawska, 2012) Fig. 1. The effect of succession in the closed part of the sandstone quarry in Osielec (Morawska, 2012) 204

pujące kierunki: - przyrodniczy (zwiększający zasoby przyrody ożywionej, tworzenie nisz ekologicznych), - rekreacyjno-turystyczny (place zabaw, boiska, amfiteatry, ogrody działkowe), - rolniczy, - leśny, - wodny (zbiorniki retencyjne, baseny kąpielowe, stawy rybne), - przemysłowy (składowiska odpadów komunalnych, przemysłowych, poeksploatacyjnych, przeróbczych). W procesie wyboru sposobu rekultywacji powinno się uwzględnić następujące czynniki i kryteria: - wewnętrzne, quasi- stałe cechy obiektu, - uwarunkowania otoczenia, w tym: przyrodnicze, przestrzenne, formalne, - oczekiwania społeczne i zapotrzebowanie komunalne, - koszty przedsięwzięcia rekultywacyjnego, - koszty utrzymania obiektu po rekultywacji (zagospodarowania). Rekultywacja jako integralny etap działalności gospodarczej związanej z gospodarką złożem, jak każdy proces gospodarczy, podlega rygorom ekonomicznym. Działania rekultywacyjne nie powinny generować nadmiernych kosztów. Postulat ten można realizować na etapie eksploatacji, kształtując obiekt z uwzględnieniem przyszłych jego funkcji. Teoretycznie jest to możliwe, jednak doświadczenia praktyczne wskazują, że podstawowy cel funkcjonowania zakładu górniczego, jakim jest optymalne wykorzystanie złoża przy możliwie niskich kosztach oraz cel optymalnego ukształtowania wyrobiska pod kątem rekultywacji i przyszłych jego funkcji, są z reguły rozbieżne. Wyraźnie widać to na przykładzie górnictwa kopalin zwięzłych (kamieniołomów). Maksymalne wykorzystanie złoża możliwe jest wtedy, gdy ściany eksploatacyjne są strome a półki mają minimalną szerokość. W praktyce rekultywacyjnej w kamieniołomach nie zmienia się kształtu wyrobisk końcowych. Raczej dostosowuje się sposób rekultywacji i przyszłe funkcje obiektu do kształtu wyrobiska końcowego. Korekta stanu docelowego kamieniołomu przy zastosowaniu środków górniczych może prowadzić do generowania nadmiernych kosztów, które trudno uzasadnić oczekiwanymi efektami. Podobnie w przypadku złóż eksploatowanych spod wody. Do wyboru pozostają przyszłe funkcje akwenu poeksploatacyjnego ale sam kierunek wodny rekultywacji jest zdeterminowany sposobem eksploatacji złoża. Częstym mankamentem wyboru sposobu rekultywacji jest brak uwzględnienia kosztów utrzymania obiektu w okresie jego zagospodarowania. Dotyczy to głównie pożądanych przez społeczeństwo kierunków rekreacyjnych. Tymczasem utrzymanie obiektu w odpowiednim stanie po rekultywacji wiąże się z kosztami, z którymi przyszły użytkownik najczęściej się nie liczy. Obiekty takie rzadko generują środki, które zapewniłyby utrzymanie ich w odpowiednim stanie. Rozwiązaniem, które nie pociąga wysokich kosztów zagospodarowania jest rekultywacja w kierunku przyrodniczym, związana ze zwiększeniem zasobów przyrody. Obiekt zrekultywowany w ten sposób jest niemal samowystarczalny, wnosi do otoczenia wartość dodaną i nie generuje dodatkowych kosztów. Przy wyborze sposobu rekultywacji istotne są oczekiwania i zapotrzebowanie społeczne. Realizacja kierunku rekreacyjnego w pobliżu dużej aglomeracji miejskiej zawsze ma sens ze względu na wysokie zapotrzebowanie i dużą liczbę potencjalnych użytkowników. W opozycji do tego realizacja kompleksu rekreacyjnego z dala od większych miast nie rokuje powodzenia właśnie ze względu na brak odpowiedniego potencjału społecznego. W takich przypadkach sensowne są inne kierunki przyrodniczy, rybacki, wędkarski. Tereny poeksploatacyjne w górnictwie skalnym mają duży potencjał przyrodniczy. Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza otoczenia kopalń surowców skalnych wiąże się ściśle z atrakcyjnością geologiczno-surowcową. Przykładem jest rejon sudecki, kielecczyzna czy Beskidy gdzie zlokalizowana jest większość polskich kamieniołomów. Kopalnie żwirów także położone są w miejscach przyrodniczo cennych starorzeczach i dolinach rzecznych. Tereny koryt rzecznych z reguły stanowią korytarze ekologiczne i ciekawe, często niedoceniane, siedliska fauny. Wiele kopalń surowców skalnych sąsiaduje albo wręcz położonych jest na terenach obszarowej ochrony przyrody tj. na obszarach chronionego krajobrazu albo Natura 2000. Realizacja pożądanego kierunku przyrodniczego w części terenów poeksploatacyjnych nie wyklucza innych rozwiązań, np. rekreacyjnych. Nawet w niewielkich obiektach pogórniczych te sposoby zagospodarowania mogą ze sobą koegzystować. W kamieniołomach strome zbocza wyrobiska stanowią doskonałe siedliska dla bytowania ptaków. W żwirowniach jeszcze w trakcie czynnej eksploatacji zbiorniki zasiedlane są przez ptaki, nierzadko te chronione. Mimo relatywnie łatwej rekultywacji terenów poeksploatacyjnych w górnictwie skalnym, doświadczenia polskie skłaniają raczej do krytycznego spojrzenia na efekty tej działalności. Spróbowałem zdefiniować niektóre przyczyny tego stanu rzeczy. Niektóre przyczyny niedoskonałej rekultywacji w górnictwie skalnym Kopalnie eksploatujące kopaliny piaskowo-żwirowe operują w utworach czwartorzędowych. Grunty te, biorąc pod uwagę przydatność do rekultywacji mają najczęściej doskonałe właściwości glebotwórcze. Stąd jeszcze w trakcie eksploatacji porastają roślinnością. Fakt ten jest często wykorzystywany jako pretekst do niepodejmowania rzeczywistych działań rekultywacyjnych. Mimo efektów sukcesji naturalnej tereny wokół wyrobisk po eksploatacji piasków i żwirów trudno uznać za zrekultywowane (fot. 2). Odnosi się to szczególnie do terenów brzegowych, skarp wyrobiska, miejsc zwałowania nadkładu, które w ramach technicznej fazy rekultywacji należy odpowiednio przygotować. Należy podkreślić, że właściwe ukształtowanie strefy brzegowej nie dotyczy wyłącznie kierunku rekreacyjnego, jest również warunkiem właściwego funkcjonowania akwenu przy realizacji kierunków przyrodniczych (Paulo, 2010). Głównym mankamentem wyrobisk pogórniczych, które z racji zapotrzebowania społecznego wykorzystywane są do rekreacji wodnej jest brak podstawowych cech zapewniających bezpieczeństwo i wygodę użytkowników. Mają zbyt wysokie i strome zbocza, nie ma ukształtowanych plaż, stref pieszych zamkniętych dla pojazdów samochodowych, utwardzonych dróg dojazdowych, parkingów, itp. Nierzadko z tego właśnie powodu akweny w wyrobiskach górniczych stają się areną wypadków i utonięć. Zmiana parametrów wyrobiska końcowego 205

Fot. 2. Często spotykany obraz terenów po eksploatacji żwirów Fig. 2. A common image of areas after the gravel exploitation Fot. 3. Wyrobisko poeksploatacyjne wykorzystywane do rekreacji mimo braku podstawowych cech dla pełnienia tych funkcji Fig. 3. The former open pit used for recreation in the absence of the basic features for these functions po eksploatacji kruszyw spod wody jeszcze w końcowej fazie funkcjonowania zakładu górniczego jest możliwa i nie pociąga za sobą nadmiernych kosztów a jej efekty mogą znacząco przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa i wygody przyszłych użytkowników akwenu (fot. 3). Jednym z powodów, które utrudniają korektę strefy brzego- 206

wej są granice własności terenu. Eksploatację prowadzi się w taki sposób aby możliwe było wybranie zasobów w granicach nieruchomości gruntowej przedsiębiorstwa górniczego. Po zakończeniu tak prowadzonej eksploatacji, ze względu na geometrię wyrobiska, praktycznie nie ma możliwości profilowania brzegów bez wyjścia poza granice własności terenu. W branży obserwuje się wzrost wymagań ze strony samorządów lokalnych w odniesieniu do gospodarki terenami poeksploatacyjnymi. Sposób rekultywacji gruntów decyduje o możliwości ich wykorzystania ale również o przyszłej ich wartości. Dlatego coraz częściej ze strony samorządów formułowane są oczekiwania realizacji kierunku rekreacyjnego. Dotyczy to głównie wyrobisk po eksploatacji kruszywa spod lustra wody. Tymczasem kierunek rekreacyjny nie zawsze jest uzasadniony rzeczywistym zapotrzebowaniem społecznym. Częstą przeszkodą dla właściwej rekultywacji terenów pogórniczych w górnictwie skalnym jest brak zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych. Dotyczy to okresu po zakończeniu wydobycia, kiedy to ustają dotychczasowe strumienie finansowe, tereny kopalni nie generują już wpływów, a wciąż stanowią przedmiot opodatkowania jak za grunty przeznaczone do prowadzenia działalności gospodarczej. Z jednej strony stanowi to motywację do podjęcia szybkiej rekultywacji, z drugiej strony dla małych przedsiębiorstw obciążenia fiskalne oraz opłaty roczne z tytułu ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych są na tyle duże, że spółki górnicze w okresie likwidacji kopalni często nie są w stanie im podołać (Uberman, Naworyta 2013). Obowiązek tworzenia funduszu likwidacji zakładu górniczego wprowadzony do prawa geologicznego i górniczego nowelizacją ustawy w 2002 r. też nie rozwiązuje problemu. Wysokość odpisów odniesiona do opłaty eksploatacyjnej nie umożliwia zgromadzenia wystarczających środków na likwidację kopalni i rekultywację terenów poeksploatacyjnych. Co prawda prawo geologiczne i górnicze z 2011r. wprowadza możliwość wykonywania wyższych odpisów na fundusz likwidacji zakładu górniczego niż dotychczasowa równowartość 10% opłaty eksploatacyjnej. Dotychczas jednak brak jest właściwych wskazówek, rozwiązań praktycznych albo dobrych praktyk, które motywowałyby przedsiębiorców do tworzenia wyższej, odpowiedniej do przyszłych kosztów rekultywacji, rezerwy finansowej. Ponadto w przypadku kopalń, w których eksploatacja prowadzona jest na mocy koncesji wydanej przez starostę na mocy art. 128 ust. 13 prawa geologicznego i górniczego stosowanie przepisów o tworzeniu funduszu likwidacji zakładu górniczego nie jest obowiązkowe. Jest to jeden z powodów, dla których zakres prac rekultywacyjnych w wyrobiskach jest minimalizowany. Wybrane problemy rekultywacji wyrobisk odkrywkowych w województwach małopolskim i podkarpackim W południowych województwach Polski spośród surowców skalnych eksploatuje się głównie piaskowiec i wapienie, surowce piaskowo-żwirowe oraz surowce ilaste. Efekty dotychczasowej rekultywacji terenów poeksploatacyjnych są różne. Wśród przeważającej liczby przykładów dalekich od doskonałości w ostatnich latach również i w tej dziedzinie obserwuje się pozytywne zmiany. W otoczeniu aglomeracji krakowskiej znajduje się wiele akwenów poeksploatacyjnych: np. Brzegi, Przylasek Rusiecki, Kryspinów, Cholerzyn, Bagry, Zakrzówek. W okresach letnich wszystkie te wyrobiska są intensywnie wykorzystywane do rekreacji wodnej, mimo że w większości nie zostały one przystosowane do pełnienia takiej funkcji. Ilość osób korzystających każdego lata z zawodnionych wyrobisk dowodzi dużego zapotrzebowania społecznego i wskazuje na potencjał, jaki tkwi w wyrobiskach poeksploatacyjnych w rejonach podmiejskich. Obraz przedstawiony na fotografii 3 nie jest wyjątkowy, w krajobrazie podkrakowskich terenów poeksploatacyjnych stanowi raczej normę. Nawet zbiornik w Kryspinowie, zwany krakowskim Balatonem, pozostawia wiele do życzenia. O zalewie Zakrzówek, w wyrobisku po eksploatacji wapienia, od dawna zwykło się mówić jako o przykładzie zmarnowanej szansy. Od czasu zalania wyrobiska, mimo niewątpliwych walorów krajobrazowych, zbiornik nie nadaje się do bezpiecznego uprawiania sportów wodnych. W najbliższym otoczeniu Tarnowa w rejonie miejscowości Wierzchosławice w zespole sąsiadujących ze sobą wyrobisk od wielu lat eksploatuje się żwir spod wody. Położenie kopalń w pobliżu dużego ośrodka miejskiego w terenie atrakcyjnym pod względem przyrodniczo-krajobrazowym w granicach Radłowsko-Wierzchosławickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu sprawia, że obecne i przyszłe tereny poeksploatacyjne mogą stanowić atrakcyjne miejsce wypoczynku dla mieszkańców aglomeracji tarnowskiej. Teren eksploatacji stanowi zespół wyrobisk dlatego możliwe jest pogodzenie kilku funkcji zarówno rekreacyjno-turystycznej jak i innych. Niektóre zbiorniki są miejscem aktywnej eksploatacji, w innych prowadzone są prace rekultywacyjne. Akwen Trzydniaki, zrekultywowany w latach 90-tych XX wieku, został zagospodarowany przez Polski Związek Wędkarski. Zbiornik Radłów o powierzchni ok. 80 ha w północnej części został przygotowany do pełnienia funkcji rekreacyjnej (Kruszgeo, 2012). Ciekawym przykładem rekultywacji w Małopolsce jest zespół akwenów na terenach po eksploatacji złoża żwiru Krempachy-Frydman we Frydmanie na polskim Spiszu. Eksploatacja prowadzona jest w sąsiedztwie rzeki Białki, jedynej polskiej rzeki o charakterze alpejskim objętej ochroną w ramach programu Natura 2000 (PLH 120024) z dyrektywy siedliskowej. W niedalekim otoczeniu znajduje się zalew Czorsztyński. Położenie w sąsiedztwie atrakcyjnego jeziora Czorsztyńskiego praktycznie wyklucza celowość rekultywacji w kierunku rekreacyjnym a sąsiedztwo terenów o wysokich walorach przyrodniczo-krajobrazowych narzuca ostre reżimy dla rekultywacji terenów byłej eksploatacji. Wyrobiska, w których zakończono wydobycie zostały zrekultywowane w formie zespołu kaskadowych zbiorników wodnych (fot. 4). W województwie podkarpackim metodą odkrywkową eksploatuje się kruszywa piaskowo-żwirowe, surowce ilaste oraz piaskowiec. Kopalnie pod względem wydobycia jak i zajmowanej powierzchni należą do obiektów małych i bardzo małych. Poza kilkoma wyjątkami wydobycie nie przekracza 50 tys. ton rocznie. Kruszywa piaskowo-żwirowe eksploatuje się przede wszystkim w dolinach rzecznych. Duża koncentracja wyrobisk ma miejsce w dolinie Wisłoki na odcinku od Jasła do Pilzna. Ze względu na rozdrobnienie nieruchomości gruntowych charakterystyczna jest skoncentrowana eksploatacja w wielu niezależnych i sąsiadujących ze sobą wyrobiskach w obrębie jednego złoża. Eksploatacja taka kłóci się z zasadą racjonalnej gospodarki zasobami naturalnymi. Prowadzi do dużych strat 207

Fot. 4. Zespół kaskadowych zbiorników w wyrobiskach po eksploatacji złoża Krempachy-Frydman we Frydmanie (Kruszgeo, 2012) Fig. 4. The cascade reservoirs in the pits after exploitation of Krempachy-Frydman gravel deposit in Frydman (Kruszgeo, 2012) Fot. 5. Jezioro Pilzno w miejscowości Strzegocice i Mokrzec (Kruszgeo, 2012) Fig. 5. The Pilzno Lake in Strzegocice and Mokrzec (Kruszgeo, 2012) w zasobach w strefach granicznych pojedynczych kopalń i nie ułatwia kompleksowej rekultywacji i zagospodarowania terenów po zakończeniu eksploatacji. Dla zbiorników położonych w dolinach rzecznych pożądanym sposobem rekultywacji jest przywrócenie przyrodniczych warunków siedliskowych. Tereny eksploatacji kruszyw w dolinach rzecznych raczej nie 208

nadają się do prowadzenia działalności gospodarczej jednak ze względu na położenie w korytarzach ekologicznych są cenne pod względem przyrodniczym. Ze względu na małą gęstość zaludnienia w województwie podkarpackim i wynikający stąd brak zapotrzebowania społecznego nie wydaje się celowe aby obiekty pogórnicze w dolinach rzecznych były rekultywowane w kierunku rekreacyjnym. Dość nietypowym obiektem na tle większości kopalń surowców piaszczysto-żwirowych w województwie podkarpackim jest jezioro Pilzno w miejscowości Strzegocice i Mokrzec (fot. 5). W ramach prowadzonej rekultywacji wyrobisk po eksploatacji żwiru na przestrzeni lat 1997-2001 na rzece Wisłoce wybudowano zbiornik wodny z jazem piętrzącym. Zbiornik o pojemności ok. 6 mln m 3 łączy kilka funkcji: retencyjną, górniczą (w trzech zakładach górniczych wciąż prowadzi się eksploatację kruszywa) oraz rekreacyjną. W elektrowni wodnej na jazie dodatkowo produkuje się energię elektryczną (Kruszgeo, 2012). Kopalnie surowców ilastych w województwie podkarpackim to najczęściej wyrobiska małe, w których eksploatuje się surowiec powyżej poziomów wodonośnych bez odwadniania górotworu. Z punktu widzenia przydatności do rekultywacji utwory budujące takie obiekty nie sprawiają trudności. W wyniku sukcesji naturalnej wyrobiska szybko zarastają. Problemem w przypadku terenów po eksploatacji surowców ilastych jest, podobnie jak w przypadku eksploatacji kruszyw, częsty brak rzeczywistej rekultywacji, a także wykorzystywanie przestrzeni wyrobisk do niekontrolowanego składowania odpadów. O ile same niewielkie wyrobiska po eksploatacji surowców ilastych nie są zagrożeniem dla środowiska to wypełnione odpadami bez należytej kontroli będą stanowić długotrwałe źródło kontaminacji wód. To ostatnie negatywne zjawisko jest zresztą charakterystyczne dla większości terenów poeksploatacyjnych, które nie doczekały się planowej rekultywacji i zagospodarowania (Radwanek-Bąk, 2005). Również wśród kamieniołomów województwa podkarpackiego przeważają obiekty małe. Wyjątkiem jest kopalnia Lipowica w gminie Dukla. Obiekty te nie mają większego wpływu na krajobraz. Najczęściej dzięki konfiguracji terenu są mało widoczne (Naworyta, 2013a). Ze względu na specyfikę fliszu karpackiego tereny poeksploatacyjne ulegają szybkiej sukcesji naturalnej. Ich rekultywacja techniczna powinna się sprowadzać do zapewnienia bezpieczeństwa przyszłych użytkowników oraz uporządkowania terenów spągu wyrobiska. Ze względu na charakter krajobrazu Beskidów pożądanym sposobem rekultywacji jest kierunek leśny. Widoczne odsłonięcia skalne w zrekultywowanym terenie przyczynią się do zwiększenia atrakcyjności krajobrazowej, a także bioróżnorodności. Ważne z punktu widzenia estetyki przyszłych obiektów poeksploatacyjnych jest uporządkowanie terenów poprzez fizyczną likwidację obiektów zakładu górniczego i zakładu przeróbczego budynków, betonowych fundamentów, magazynów materiałów wybuchowych. O ile nawet bez przeprowadzenia obowiązkowej rekultywacji roślinność w ciągu kilkunastu lat wkracza samorzutnie na teren wyrobisk i zwałowisk to jednak betonowe obiekty budowlane będą stanowiły długotrwały negatywny ślad w krajobrazie. Należy jednak stanowczo podkreślić, że sukcesja naturalna nie powinna być nigdy pretekstem do niepodejmowania rzeczywistych działań rekultywacyjnych. Podsumowanie Dobrze wykonana rekultywacja ma kluczowe znaczenie dla przyszłości branży górniczej. W czasach niskiej akceptacji społecznej dla pozyskiwania surowców mineralnych efektownie zrekultywowany teren poeksploatacyjny stanowi najlepszy argument przemawiający na korzyść górnictwa. Wraz z zakończeniem rekultywacji i zmianą klasyfikacji gruntów ustają również obciążenia podatkowe dla przedsiębiorcy. Ponieważ w przeważającej części terenów eksploatacji surowców skalnych rekultywację prowadzi się dopiero po zakończeniu eksploatacji czyli w okresie kiedy ustają wpływy z tytułu sprzedaży surowca lepiej na tym polu radzą sobie większe przedsiębiorstwa górnicze, które prowadzą działalność wydobywczą w wielu lokalizacjach. Dla takich podmiotów dobrze zrealizowana rekultywacja jest reklamą ułatwiającą pozyskanie akceptacji dla realizacji kolejnych projektów górniczych. Efekty działalności rekultywacyjnej w wielu przypadkach wciąż jeszcze nie są zadowalające. Coraz częściej jednak dzięki presji społecznej oraz samorządów zwraca się uwagę na jakość rekultywacji i jej wpływ na wartość terenów poeksploatacyjnych. Ze strony samorządów istnieje presja na kierunki rekreacyjne. Ze względu na lokalizację kopalń surowców skalnych w terenach o dużej atrakcyjności przyrodniczo-krajobrazowej uzasadniony jest również kierunek przyrodniczy. Na wielu obiektach pogórniczych możliwe jest pogodzenie kilku kierunków rekultywacji jednocześnie co wykazano na przedstawionych przykładach z województwa małopolskiego i podkarpackiego. Praca została wykonana w ramach projektu pt. Strategie i scenariusze zagospodarowania surowców skalnych współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach PO Innowacyjna Gospodarka (nr UDA- -POIG.01.03.01-00-001/09-00). 209

Literatura [1] Kruszgeo 2012 - Deklaracja środowiskowa 2012, Kruszgeo S.A. Przedsiębiorstwo Produkcji Kruszywa i Usług Geologicznych S.A. w Rzeszowie [2] Malewski J., (1998): Górnictwo i gospodarka zasobami ziemi, Górn. Odkr. nr 2-3, Wrocław 1998 [3] Morawska A., (2012): Tereny poeksploatacyjne jako nisze ekologiczne studium przypadku, Praca dyplomowa, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii AGH w Krakowie, nie publ. [4] Naworyta W., (2012): Określenie kryteriów wyboru kierunków rekultywacji z uwzględnieniem uwarunkowań ekonomicznych, społecznych i przyrodniczych, Strategie i scenariusze zagospodarowania surowców skalnych współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach PO Innowacyjna Gospodarka (nr UDA-POIG.01.03.01-00-001/09-00) [5] Naworyta W., (2013a): Prognoza wpływu kopalni odkrywkowej na krajobraz jako jeden z etapów oceny oddziaływania na środowisko propozycja metody i przykład zastosowania, Przegląd Górniczy, T. 69 (CIX) [6] Naworyta W., (2013b): Jeszcze raz krytycznie o kierunkach rekultywacji i ich wyborze, Górnictwo i Geologia XIX, Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej, 136. Studia i Materiały, s. 141-155 [7] Paulo A. (2008): Przyrodnicze ograniczenia wyboru kierunku zagospodarowania terenów pogórniczych, Gospodarka Surowcami Mineralnymi, T. 24 z. 2/3 [8] Radwanek-Bąk B., (2005): Gospodarka zasobami kopalin skalnych w Karpatach Polskich w warunkach zrównoważonego rozwoju, Prace Państwowego Instytutu Geologicznego, CLXXXIII, Warszawa [9] Uberman R., Naworyta W. (2013) Dyskusja na temat podatków lokalnych od gruntów poeksploatacyjnych poddanych rekultywacji, Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, Nr 85, s. 325-334 fot. A. Witt Wyrobisko poeksploatacyjne kopalni wapienia Odra I 210