Ewa Nowak Dane antropometryczne dzieci i m³odzie y w wybranych krajach Unii Europejskiej dla potrzeb projektowania

INSTYTUT WZORNICTWA PRZEMYS OWEGO Praceii Materia³y - Nr 7 Ewa Nowak Dane antropometryczne dzieci i m³odzie y w wybranych krajach Unii Europejskiej dla potrzeb projektowania Warszawa - 2003

Praca wykonana w ramach statutowej działalności Instytutu Wzornictwa Przemysłowego Kierownik tematu: prof. dr hab. Ewa Nowak Zespół realizujący: mgr Danuta Księżyc mgr Jacek Oporski mgr Dorota Idzikowska Jolanta Lepianko Przygotowanie elektronicznej wersji publikacji: mgr inż. Marek Lisiowski Copyright by Instytut Wzornictwa Przemysłowego 2003

STRESZCZENIE Praca zawiera charakterystykę somatyczną dzieci i młodzieży obejmującą osiem następujących krajów europejskich: Holandię, Francję, Niemcy, Wielką Brytanię, Polskę, Węgry oraz Norwegię i Turcję. Charakterystykę opracowano na podstawie dwu podstawowych cech somatycznych tj. wysokości i masy ciała. Przeprowadzono analizę przyrostów rocznych tych dwu cech i określono tempo wzrastania poszczególnych populacji dzieci i młodzieży. Określono rozwój dzieci polskich na tle dzieci reprezentujących poszczególne kraje Europy, ze szczególnym uwzględnieniem występowania zjawiska trendu sekularnego, przejawiającego się zwiększeniem wymiarów wysokościowych oraz akceleracji dojrzewania. Istotnym elementem praktycznym opracowania jest analiza danych antropometrycznych dzieci i młodzieży europejskiej wykonana pod kątem potrzeb projektowania i oceny ergonomicznej wyrobów, przeznaczonych na eksport oraz importowanych do Polski z krajów U.E.

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie i cel pracy... 5 2. Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży... 6 2.1. Zjawisko trendu sekularnego... 6 2.2. Kształtowanie proporcji i postawy ciała... 10 3. Charakterystyka somatyczna dzieci i młodzieży wybranych krajów europejskich... 18 4. Podsumowanie... 33 5. Bibliografia... 34

1. WPROWADZENIE I CEL PRACY Celem pracy jest zebranie danych antropometrycznych i opracowanie charakterystyki somatycznej dzieci i młodzieży zamieszkującej kraje należące do Unii Europejskiej i stowarzyszone. Danych tych poszukiwano w publikacjach krajowych i zagranicznych o tematyce antropologicznej, auksologicznej i ergonomicznej. Wykorzystano, poza dostępną literaturą, internet oraz osobiste kontakty nawiązywane na konferencjach naukowych. Ten rodzaj informacji okazał się najbardziej efektywny. Na jednej z konferencji międzynarodowych, po prezentacji prac Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, zaoferowano nam wymianę publikacji obejmujących wymiary ciała populacji brytyjskiej i niderlandzkiej w zamian za Atlas antropometryczny populacji polskiej opracowany i wydany przez IWP. W ten sposób uzyskano unikalne dwa opracowania monograficzne wydane przez Uniwersytety w Nottingham i Delft zawierające między innymi dane antropometryczne dzieci i młodzieży. Wcześniej, w ramach współpracy IWP z Uniwersytetem w Berlinie, Instytut otrzymał publikację, która stanowi jedyne źródło informacji o wymiarach ciała dzieci niemieckich. Powyższy przegląd wskazał, że w większości krajów Unii Europejskiej nie prowadzi się systematycznych badań dzieci i młodzieży, które umożliwiałyby śledzenie ich rozwoju fizycznego. Obserwuje się też brak tego rodzaju danych opracowywanych na potrzeby ergonomii. W niektórych publikacjach znalazły się niepełne dane obejmujące np. tylko wymiary wysokości i masy ciała lub tylko wysokości. Nie wszystkie obejmowały pełny wiek od 6 do 18 roku życia. Mimo tak skąpych informacji zamieszczonych w ukazujących się doniesieniach bibliograficznych udało się w ogólnym zarysie scharakteryzować budowę somatyczną dzieci i młodzieży reprezentujących kilka krajów UE to jest: Holandię, Niemcy, Wielką Brytanię i Francję oraz Polskę i Węgry jako kraje stowarzyszone. Dodatkowo, do analizy włączono dane antropometryczne dwu krajów Europy, mimo że nie należą do Unii. W ten sposób rozszerzono zakres pracy opracowując charakterystykę somatyczną dzieci norweskich i tureckich. 5

2. ROZWÓJ BIOLOGICZNY DZIECI I MŁODZIEŻY 2.1 Zjawisko trendu sekularnego W rozwoju kolejnych pokoleń obserwuje się zjawisko zachodzenia zmian we właściwościach biologicznych człowieka, co określa się mianem trendu sekularnego. Zmiany te powodują międzypokoleniowe różnice m.in. w cechach somatycznych, morfologicznych i funkcjonalnych. Jako jeden z elementów składowych trendu sekularnego wymienia się akcelerację rozwoju i dojrzewania biologicznego, zmianę kolejności niektórych etapów rozwojowych oraz retardację procesów inwolucyjnych. Przez akcelerację rozwoju rozumie się międzypokoleniowe przyśpieszenie rozwoju biologicznego i dojrzewania, a więc wcześniejsze osiąganie kolejnych etapów rozwoju. W Polsce w ostatnim stuleciu proces ten uległ nasileniu. Zwiększenie wysokości ciała w końcu XIX w. szacowano na 0,3 cm na dziesięciolecie, w początkach XX w. 0,5 cm, a w połowie XX w. 1-3 cm. Akceleracja występuje nieco intensywniej u chłopców i w tych cechach, których determinacja genetyczna jest słabsza. Podkreśla się, iż głównym czynnikiem tego procesu są zmiany fenotyczne o charakterze adaptabilnym. Duże znaczenie ma tu awans cywilizacyjny populacji. Znaczne nasilenie akceleracji dotyczy cech wysokościowych, mniejsze ciężaru ciała. Obserwuje się też tendencję do zmian proporcji ciała, tj. wydłużenie kończyn i zwiększenie wymiarów szerokości barkowej i klatki piersiowej przy równoczesnym braku zmian w obrębie głębokości klatki piersiowej i długości tułowia. Szerokość biodrowa w niektórych populacjach ulega nawet zmniejszeniu. Akceleracji podlega także rozwój motoryczny, czego przejawem jest wcześniejsze siadanie, stanie i osiąganie przez dzieci większej sprawności fizycznej. W porównaniu z poprzednią, w każdej następnej generacji przyśpieszenie rozwoju całego organizmu uwidacznia się szczególnie wyraźnie w okresie dojrzewania. Jest to bardzo ważny okres w życiu młodego organizmu zarówno pod względem procesów, jakie wówczas zachodzą, jak również następstwa tych zmian. Jednym z przejawów okresu dojrzewania jest tzw. skok pokwitaniowy. Jest on funkcją przemian hormonalnych, funkcjonalnych i morfologicznych, jakie zachodzą w organizmie dziecka i przygotowują je do okresu dojrzewania płciowego (pokwitania). Pierwsza fazę tego okresu charakteryzuje szybki wzrost kończyn, w związku z czym występuje wyraźna 6

dysharmonia budowy, duże stopy i dłonie, długie i cienkie kończyny przy krótkim tułowiu. Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym i pojawia się u wszystkich, chociaż u poszczególnych dzieci różni się natężeniem i czasem trwania. U chłopców występuje on przeciętnie około 14. roku życia, chociaż u poszczególnych osobników może to mieć miejsce między 12. a 17. rokiem życia. U dziewcząt skok pokwitaniowy rozpoczyna się około 2 lat wcześniej niż u chłopców. Trwa przeciętnie 10,5-13 roku życia i jest nieco mniej intensywny Zarówno u chłopców jak i u dziewcząt przyrostowi wysokości ciała zwykle towarzyszy przyrost masy ciała. Różnice w wymiarach dorosłych mężczyzn i kobiet są w dużej mierze wynikiem różnic w przebiegu skoku pokwitaniowego. Przed tym okresem młodzież obu płci ma prawie tę sama wysokość ciała. Ponieważ u dziewcząt skok pokwitaniowy zaczyna się wcześniej, jest mniej intensywny; także wcześniej kończy się u nich proces wzrastania, dlatego jako dorosłe kobiety osiągają znacznie mniejsze wymiary wysokości ciała. Ogólnie ocenia się, że porównywalne wymiary ciała kobiet wynoszą ok. 90-96% przeciętnych wymiarów mężczyzn (Flügel i inni 1986). W wysokości ciała różnica ta wynosi 8-10 cm. Przeciętnie kobiety są też o ok. 8 kg lżejsze od mężczyzn. Dysproporcje te będą rosły przy ekstremalnych wartościach centylowych. Badania dotyczące zjawiska trendu sekularnego były i są podejmowane przez wiele placówek naukowych na świecie. Tanner, jeden z największych autorytetów badających ten problem, porównując wyniki badań z okresu 1960-1989 r. stwierdza, że we wszystkich krajach Europy a także Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii w tych latach występowało stopniowe wygaszanie trendu. Ciekawe są rozważania na temat przyczyn decydujących o sile i przebiegu trendu seku larnego. Większość badaczy zachowuje jednak ostrożność w wyciąganiu ostatecznych wniosków. Wiele danych wskazuje na to, że w wieku XIX trend sekularny był niewielki; jego początek łączy się z rewolucją przemysłową. Na ogół naukowcy są zgodni przypisując warunkom środowiskowym decydujące znaczenie w obserwowanym zjawisku trendu sekularnego. Rozwój ekonomiczny stwarza korzystne podstawy do występowania tego zjawiska. Poprawiają się warunki mieszkaniowe, odżywianie ludności, wzrasta higiena życia. Czynnikom genetycznym przypisuje się rolę drugorzędną. Określają one pułap osobniczych możliwości, podczas gdy czynniki środowiskowe decydują, czy i w jakim stopniu pułap ten zostanie osiągnięty. Zakładając, że tak jest rzeczywiście, należy spodziewać się wygaszenia trendu sekularnego. Dotyczy to przede wszystkim krajów rozwiniętych. Przypuszcza się, że w krajach tych populacje osiągnęły już pełny potencjał genetyczny i polepszenie warunków środowiskowych nie będzie już miało wpływu na przekroczenie granic determinowanych genetycznie. Potwierdzają to badania Backwina i McLaughlina (1964). Na podstawie badań studentów Harwardu wywodzących się ze środowisk zamożnych nie 7

stwierdzono od 1930 do 1958 r. zmian w wysokości ciała. Natomiast w grupie kontrolnej reprezentującej środowisko niezamożne odnotowano zwiększenie wymiarów wysokości ciała średnio o 40 mm. Podobne wnioski wyciągnął Roche (1979) twierdząc, że badania młodzieży w Stanach Zjednoczonych w latach 1962-1974 wskazują na brak trendu sekularnego. Pheasant (1986) zakłada, że brak trendu sekularnego w badanych krajach wysoko uprzemysłowionych można tłumaczyć w dwojaki sposób: po pierwsze wszystkie dzieci osiągnęły swój pełny pułap genetyczny, po drugie pewien procent dzieci wzrasta poniżej optymalnych warunków środowiskowych, dlatego wymiary wysokościowe nie zwiększają się z pokolenia na pokolenie. Nemeth i Eiben (1980) zakładają, że zmiany fenotypowe w postaci akceleracji wzrastania i dojrzewania płciowego nie będą już zachodziły. W ostatnich latach niektórzy badacze (Beuker, 1996) odrzucają tę tezę i wskazują, że nadal zachodzą niewielkie zmiany sekularne w populacjach krajów najbardziej rozwiniętych. W Polsce obserwuje się nadal występowanie trendu sekularnego, szczególnie dotyczy to środowiska wiejskiego. Wydaje się, że u dzieci polskich teoretycznie możemy oczekiwać zmian jeszcze w następnym pokoleniu. Wielu autorów podkreśla że tendencja zwiększania się wymiarów ciała dzieci i młodzieży nie przebiega z jednakową siłą w całej populacji. Na przykład zmiany sekularne cech wysokościowych są bardziej intensywne w grupach pochodzenia robotniczego niż inteligenckiego (Bocheńska 1970), oraz na wsi niż w mieście (Panek 1970, Krupiński 1981, Borysławski i in. 1988). Największy dystans międzyśrodowiskowy w Polsce stwierdzono porównując wyniki badań wysokości ciała dzieci inteligenckich z Warszawy z danymi dzieci wiejskich rodziców z wykształceniem podstawowym. Tak olbrzymich kontrastów nie zaobserwowano między żadnymi innymi grupami społecznymi. U dzieci ze środowisk zaliczanych do wyższych warstw społecznych proces wzrastania wysokościowych wymiarów ciała ulega wyciszeniu. Porównanie średnich arytmetycznych wysokości ciała dzieci ze śródmieścia Warszawy, badanych w 1978 r. (Charzewski 1984 i w 1992 wg Nowak) wskazuje, że na przestrzeni 14 lat wymiar wysokości ciała nie uległ istotnej zmianie. Wielkość zmian sekularnych wysokości ciała w wieku 7-18 lat jest zgodna z dynamiką wzrastania organizmu. Zmiany sekularne są zróżnicowane w poszczególnych kategoriach wieku i są bardziej intensywne w wieku charakteryzującym się silniejszą dynamiką rozwoju. Największe różnice pojawiają się w okresie dojrzewania i występują u chłopców między 12. i 14. rokiem życia, a u dziewcząt między 11. i 12. Jak już wspomniano istotnym elementem zmian sekularnych jest akceleracja rozwoju, którą określa przesuwanie się okresu maksymalnego wzrastania, czyli skoku pokwitaniowego. Analizując roczne przyrosty wysokości ciała (B - v) oraz wysokości łonowej (B - sy) od 7. do 18. roku życia, widać w obu cechach, wyraźny proces przyspieszenia skoku pokwitaniowego (tab. 1 i 2). 8

Tabela 1. Roczne przyrosty wartości cech antropometrycznych u chłopców ze środowiska wielkomiejskiego w latach 1966, 1978, 1992 i 1999 (w mm). Wiek Wysokość ciała (B - V) Wysokość łonowa (B - sy) 1966 1978 1992 1999 1966 1978 1992 1999 7 8 51 44 57 51 32 29 40 37 8 9 47 52 46 67 32 34 31 42 9 10 57 55 45 53 33 36 34 37 10 11 34 44 47 44 29 30 30 30 11 12 52 62 88 63 31 38 50 49 12 13 64 68 56 71 44 41 39 40 13 14 47 88 79 62 21 49 28 32 14 15 100 49 51 57 58 20 29 29 15 16 43 34 37 48 25 20 21 31 16 17 22 15 21 19 6 4 2 12 17 18 9 14 12 9 3 7 0 0 Tabela 2. Roczne przyrosty wartości cech antropometrycznych u dziewcząt ze środowiska wielkomiejskiego w latach 1966, 1978, 1992 i 1999 (w mm). Wiek Wysokość ciała (B - V) Wysokość łonowa (B - sy) 1966 1978 1992 1999 1966 1978 1992 1999 7 8 49 54 59 60 43 35 45 46 8 9 56 45 56 58 25 31 34 30 9 10 57 54 48 51 38 35 25 35 10 11 55 73 75 71 37 44 50 42 11 12 57 70 63 55 27 42 34 27 12 13 66 45 44 61 38 24 17 35 13 14 29 38 45 29 14 16 18 15 14 15 27 14 18 14 7 8 16 5 15 16 6 17 12 12 8 6 7 16 16 17 5 10 5 6 1 7 2 9 17 18 3 14 5 3 1 10 4 10 U chłopców skok pokwitaniowy zarówno w wysokości ciała jak i długości kończyn przesuwa się z wieku 14-15 lat w 1966 r. na 13-14 w 1978 r. oraz na 11-12 lat w 1992 r. W latach 1999 jak wynika z badań Palczewskiej i współ. (2000), nie ulega już dalszym przyspieszeniom i jego intensywność maleje. U dziewcząt występuje podobna tendencja skok pokwitaniowy ulega przyspieszeniu z wieku 12-13 lat w 1966 r. na 10-11 lat w roku 1992 i dalej nie zmienia się. Przesuwanie się skoku pokwitaniowego w tych latach, potwierdzają dane z piśmiennictwa (Bielicki, Welon, Waliszko 1981, Palus 1985), co świadczy o dalszym występowaniu zjawiska akceleracji w polskiej populacji. 9

Badania Hulanickiej i wsp. (1990) wykazały, że okres recesji gospodarczej lat 80-tych zaowocował zahamowaniem trendu sekularnego wysokości ciała dzieci i młodzieży. Autorka zauważa, że Zjawisko to najwyraźniej wystąpiło wśród dzieci z miast, zarówno małych, jak i dużych. Dotyczyło to dzieci urodzonych w końcu lat 70-tych. Ich wczesne dzieciństwo przypadło na okres pogorszenia się sytuacji ekonomicznej kraju. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że w tym okresie w najlepiej sytuowanych środowiskach Warszawy nastąpiło dalsze powiększanie się wysokości ciała dzieci i młodzieży. Zjawisko to potwierdziłoby specyfikę warunków rozwoju w tej dużej aglomeracji. Przeprowadzone w Warszawie przez Charzewską i wsp. (1984, 1988) badania wieku menarche, który podobnie jak wysokość ciała należy do najczulszych wskaźników sytuacji ekonomicznej społeczeństw wykazały również brak zahamowania trendu wysokoroślenia przy jednoczesnym opóźnieniu wieku występowania pierwszej miesiączki u dziewcząt we wczesnych latach 80-tych. Decelerację dojrzewania dziewcząt w latach 1978-88 potwierdziły także badania Hulanickiej i wsp. (1990), a w latach 1986-97 badania Charzewskiego i wsp. (1998). Należy przy tym podkreślić, że deceleracja dojrzewania nie była w tym okresie obserwowana w żadnym z krajów Europy Zachodniej. Odstęp czasu dzielący badania będące przedmiotem niniejszego opracowania nie pozwala niestety określić z osobna zmian zachodzących w poszczególnych dekadach: to jest lat 80-tych a następnie okresu transformacji ustrojowej lat 90- tych. Można jedynie stwierdzić, że ogólna tendencja w okresie obejmującym dwie dekady, jaką zaobserwowano, nadal jest zgodna z kierunkiem przemian obserwowanych wśród polskich dzieci i młodzieży od końca ubiegłego stulecia, a więc akceleracja wzrastania i osiąganie większych ostatecznych wymiarów ciała. Smuklenie sylwetki, wyrażające się przesunięciem zakresów centylowych proporcji masy do wysokości ciała należy traktować również jako zjawisko korzystne. Dzieci z lepszych warunków środowiskowo-bytowych są smuklejsze i mają cieńszą warstwę podskórnej tkanki tłuszczowej niż dzieci ze środowisk o mniej korzystnych warunkach (Kopczyńska-Sikorska, 1975; Niedźwiecka, 1986). Znajomość opisywanych tu faktów jest bardzo ważna nie tylko dla antropologów, ale także dla specjalistów zajmujących się projektowaniem wyrobów dla dzieci i młodzieży. Przeprowadzona analiza ukazuje, że w minionych latach dokonywały się w tej populacji istotne zmiany, które wpłynęły na zwiększenie się wymiarów ciała i kształtowanie jego proporcji. Przyspieszenie skoku pokwitaniowego zmieniło tempo rozwoju przesuwając szczyt największego wzrastania na lata wcześniejsze. Szczyt ten współcześni chłopcy osiągają w wieku 11-12 lat, a dziewczęta między 10. i 11. rokiem życia. 2.2 Kształtowanie proporcji i postawy ciała. Już w starożytności budowa ciała człowieka pod względem proporcji, prawidłowości i harmonijności rozwoju była przedmiotem dociekań i obserwacji zarówno lekarzy, jak filozofów i artystów. Kształtowały się wtedy pierwsze pojęcia w zakresie norm i patologii. W sztuce dominowały kanony staroegipskie i greckie oraz sławny wówczas krzyż An- 10

drzeja, architekta rzymskiego Witruwiusza (I w. p.n.e.), wpisujący ciało człowieka z rozpiętymi kończynami górnymi w kwadrat (rys. 1). Kanon ten był rozpowszechniony przez Leonarda da Vinci piękno proporcjonalnego ciała wyrażało się równością wymiarów jego wysokości i rozpiętości kończyn górnych. Inaczej j ujmuje proporcje Michał Anioł. W odróżnieniu od kanonów staroegipskiego i greckiego, opartych na długości stopy, przyjmuje on pomiar wysokościowy głowy mieszczącej się 8-krotnie w proporcjonalnej sylwetce wysmukłego człowieka. Artyści starają się zgłębić i wyrazić w sztuce harmonię, proporcję i wzajemne zależności zachodzące w rozwijającym się i dojrzewającym organizmie człowieka. Zanim jednak dojdzie do uformowania proporcjonalnie ukształtowanej sylwetki ciała dorosłego osobnik, przechodzi ona wiele stanów pośrednich charakteryzujących się odmiennymi proporcjami ciała. Jest to wynik nierównomiernego rozwoju układów, w tym kostno-stawowego i mięśniowego, w poszczególnych okresach rozwojowych i różnego tempa wzrastania poszczególnych odcinków ciała. Proces kostnienia kości długich Rys.1 Krzyż Andrzeja kanon proporcji ciała jest bezpośrednio skorelowany z osiąganiem odpowiednich wymiarów wysokościowych. Zwykle noworodek rodzi się z liczbą około 270 kości. Po urodzeniu pojawiają się nowe przynasadowe centra kostnienia. Stopniowo tkanka kostna obejmuje całą nasadę kości, zaś między nasadą a trzonem pozostaje chrząstka przynasadowa zwana tarczą wzrostową. Tarcze nasadowe mają bezpośredni wpływ na rozwój tkanki kostnej i wzrastanie kości na długość. Ich kostnienie kończy proces wzrastania kości, przeciętnie między 16. a 18. rokiem życia, decydując o ostatecznej wysokości ciała. Po tym okresie organizm zwiększa jeszcze nieznacznie wymiary wysokości jedynie na skutek wzrostu kości kręgosłupa. Największe przyrosty wysokości ciała obserwuje się w okresie niemowlęcym oraz skoku pokwitania. U dziewcząt przyspieszenie wzrostu kości obserwuje się w wieku 12-14 lat, a u chłopców w wieku 13-15 lat. Pojawienie się punktów kostnienia i zarastania chrząstek przynasadowych odbywa się w określonej kolejności. Na przykład wzrastanie poszczególnych kości długich kończyny górnej przebiega w następującej kolejności: kość ramienna, kość przedramienna i na końcu kości ręki. Dla kończyny dolnej i kolejność ta jest odwrotna najszybciej proces kostnienia zostaje zakończony w stopie, a najdłużej utrzymuje się w kości udowej. Dlatego też do momentu osiągnięcia przez organizm ostatecznych wymiarów ciała, występują wyraźne różnice w proporcjach między tułowiem i kończynami oraz kończynami górnymi i dolnymi, a także głową i wysokością ciała. 11

Noworodki i w mniejszym stopniu niemowlęta mają w stosunku do dorosłych dużą głowę, krótką szyję, długi tułów oraz krótkie kończyny, zwłaszcza dolne (rys. 2.). Dla wczesnego okresu rozwoju, zwłaszcza noworodka i niemowlęcia, charakterystyczna jest duża głowa. Jej wymiar wysokościowy stanowi aż czwartą część całkowitej długości ciała (u dorosłego osobnika stosunek proporcji wynosi ⅛). Typowa jest także krótka i szeroka twarz, z dużymi oczodołami oraz szerokim i wypukłym ku przodowi czołem. Szyja jest krótka przy wyraźnie długim tułowiu, który stanowi połowę długości całego ciała. Wyraźnie zaznacza się duża różnica w proporcjach między tułowiem i krótkimi kończynami dolnymi. Wymiary tułowia zwiększają się w ciągu całego rozwoju 3-krotnie, a długość kończyny dolnej 5-krotnie (rys. 3.) Najintensywniejszy proces wzrastania kończyn dolnych przypada na okres skoku pokwitaniowego (12-14 lat). Młodzież charakteryzuje Rys.2 Proporcje ciała noworodka i osobnika dorosłego się w tym wieku długimi kończynami dolnymi i stosunkowo krótkim tułowiem. Intensywnemu wzrostowi podlega także kończyna górna. Jej proporcje w stosunku do długości tułowia zmieniają się z wiekiem: przy urodzeniu obie długości są sobie równe, w 2. roku życia kończyna górna jest o 15% dłuższa niż tułów, w 7. roku życia o 25%, a u osobnika dorosłego o 50%. Stosunek ciężaru poszczególnych części ciała do całości jest u osobnika dorosłego następujący: głowa 6-8%, tułów 40-46%, kończyny dolne 30-36%, stopy 3-4%, kończyny górne 10-12%, ręce 1-2%. Rys.3. Zmiana proporcji ciała z wiekiem Zmianom zachodzącym w układzie kostnym towarzyszą zmiany w układzie wiązadłowostawowym i mięśniowym. Od urodzenia do dojrzałości masa mięśni powiększa się ok. 38-42 12

razy. Ciężar mięśni noworodka stanowi ok. 22% ciężaru ciała, u dzieci w okresie przedszkolnym ok. 27%, u dorosłych 36-44%. Szybki rozwój mięśni obserwuje się w wieku 2-3 lat, następnie 7-12 lat i ok. 18-20 roku życia. Równolegle z rozwojem mięśni przebiega rozwój stawów warunkujący wysoką sprawność fizyczną dzieci i młodzieży. Znaczny rozwój stawów obserwuje się w wieku 7-10 lat. Pełna sprawność aparatu wiązadłowo-stawowego kształtuje się między 14. a 15. rokiem życia. Prawidłowy rozwój układu kostnego, wiązadłowostawowego i mięśniowego wpływa na kształtowanie poprawnej postawy ciała, co jest związane z kształtowaniem się krzywizn kręgosłupa, najpierw lordozy szyjnej i lędźwiowej, a dla przeciwwagi kifozy piersiowej. Rys. 4. Kształtowanie się z wiekiem krzywizn kręgosłupa W rozwoju dziecka krzywizny kręgosłupa kształtują się jednak stopniowo, ich stabilizacja ma miejsce dopiero po okresie dojrzewania (rys. 4). W związku ze zmianami w obrębie układu kostno-mięśniowego znacznemu przemieszczeniu ulega środek ciężkości ciała, przesuwając się stopniowo z wysokości pępka do poziomu wzgórka lędźwiowo-krzyżowego. Im środek ciężkości jest niżej, tym większa stabilność ciała. Jedynym źródłem informacji obrazującym zmianę położenia środka ciężkości u dzieci i młodzieży są dane opracowane przez Snydera (1977) dla populacji amerykańskiej. Autor wyznaczył usytuowania środka ciężkości dla dziewcząt i chłopców w pozycji stojącej (rys. 8.) i siedzącej (rys. 9.) Dane te zawarto w tablicach 3, 4 i 5, 6. Główną rolę w stabilizacji postawy wyprostowanej odgrywają kręgosłup, mięśnie tułowia, mięśnie obręczy biodrowej i kończyn dolnych. Kształtowanie się postawy ciała przebiega w dłuższym procesie zmian w układzie kostnym, wiązadłowo-stawowym i mięśniowym. Jest to proces ciągły i dynamiczny, uzależniony od czynników genetycznych i środowiskowych. W dużym stopniu licznie występujące wady postawy ciała mogą być skutkiem korzystania z nieprawidłowych i nie dostosowanych do budowy somatycznej młodego organizmu sprzę- 13

tów codziennego użytku. Bardzo ważnym czynnikiem powodującym anomalie i wady postawy jest wymuszona pozycja ciała przyjmowane przez młodego człowieka zarówno w czasie stania, siedzenia, a nawet leżenia i snu. Te nawykowe postawy, powtarzane w czasie, mają zdecydowanie niekorzystny wpływ na rozwój mięśni, stawów i kości. Można temu zapobiec zapewniając wzrastającemu organizmowi odpowiednie dla jego wieku warunki do aktywności ruchowej, wypoczynku i higieny. Kształt krzywizn jest także uzależniony od pozycji ciała. Jak wspomniano, dla pionowej postawy ciała charakterystyczny jest kształt kręgosłupa z zaznaczonymi wyraźnie krzywiznami. Spełniają one funkcje amortyzatorów i pośrednio chronią rdzeń kręgowy przed urazami. Szczególną rolę odgrywa krzywizna lędźwiowa, która jako ostatni odcinek kręgosłupa poddana jest skumulowanym naciskom wywieranym na jej kręgi przez inne odcinki kręgosłupa. Rysunek 5. ilustruje normalną tzw. funkcjonalną postawę ciała dorosłego osobnika w pozycji stojącej wyprostowanej. Kończyny górne w tej pozycji zwisają swobodnie, kciuk ręki zwrócony jest do przodu, stopy nieznacznie odchylone od płaszczyzny środkowo-strzałkowej. Kąt między stopami wynosi 30 o -45 o i zmniejsza się podczas chodzenia. Przez ciało człowieka przebiega pionowo linia grawitacyjna, od czubka głowy przez wyrostek sutkowy kości potylicznej (processus mastoideus), klatkę piersiową, miednicę i przednią powierzchnię kolana oraz łuk stopy (rys. 6). Jest to typowe dla sylwetki człowieka z dobrym umięśnieniem (typ mezomorficzny) oraz prawidłowo ukształtowanymi krzywiznami kręgosłupa. U ludzi starych zmienia się postawa ciała i linia grawitacyjna przesuwa się do przodu (rys. 7). Rys.5 Normalna postawa ciała człowieka (wg Croneya 1971) Rys.6 Przebieg linii grawitacyjnej charakterystyczny dla normalnej postawy ciała. Rys.7 Zmiana postawy ciała człowieka z wiekiem (przesunięcie linii grawitacyjnej do przodu) 14

Rys.8 Położenie środka ciężkości u dzieci w pozycji stojącej (wg Snydera 1977) Rys.9 Położenie środka ciężkości u dzieci w pozycji siedzącej (wg Snydera 1997) Tabela 3. Odległość środka ciężkości w pozycji stojącej względem podłoża u chłopców i dziewcząt (wg Snydera, 1977) Chłopcy wiek (w latach) (cm) SD C5 centyle C95 2 2,5 59,1 2,5 55,7 63,2 2,5 3 58,9 1,0 57,7 60,2 3 3,5 59,2 2,0 54,1 62,7 3,5 4 59,7 1,7 57,0 62,5 4 4,5 59,2 2,0 55,4 63,7 4,5 5 58,9 1,7 57,1 62,3 5,5 6 59,1 1,1 56,6 61,0 6 6,5 59,1 1,3 56,5 61,1 6,5 7 58,9 1,2 56,7 60,7 7 58,7 1,3 56,3 60,3 8 58,6 1,1 56,7 60,5 9 57,9 1,1 56,0 59,7 10 58,0 1,1 56,0 60,3 11 57,7 1,0 56,1 59,7 12 57,8 1,0 55,8 59,4 13 58,0 1,5 55,9 62,3 15

Dziewczęta 2 2,5 60,5 2,1 57,5 65,0 2,5 3 59,3 2,5 56,2 64,5 3 3,5 58,9 2,0 56,7 63,3 3,5 4 58,8 2,0 54,3 61,4 4 4,5 59,2 2,1 55,5 64,4 4,5 5 59,3 2,0 54,1 62,6 5,5 6 59,2 1,7 55,0 61,8 6 6,5 59,3 1,5 56,8 60,9 6,5 7 58,8 1,2 56,8 60,7 7 58,6 1,1 56,5 60,7 8 58,8 1,7 54,6 60,7 9 58,0 1,4 55,8 60,2 10 57,5 0,9 55,7 59,0 11 57,4 0,7 56,0 58,7 12 57,4 1,1 55,9 59,2 13 57,4 1,3 55,7 59,7 Tabela 4. Odległość środka ciężkości względem podłoża w pozycji stojącej dla próbki połączonej chłopców i dziewcząt (wg Snydera, 1977) wiek (w latach) (cm) Chłopcy i dziewczęta SD centyle C5 C95 2 3,5 56,00 2,90 3,5 4,5 59,40 2,70 54,90 63,30 4,5 5,5 64,50 2,30 60,60 68,20 5,5 6,5 66,20 3,10 60,50 71,20 6,5 7,5 70,00 3,20 64,50 75,10 7,5 8,5 72,80 3,10 67,90 77,40 8,5 9,5 76,30 3,30 71,00 81,60 9,5 10,5 78,10 3,50 72,60 84,10 10,5 11,5 81,40 3,50 75,30 86,90 11,5 12,5 84,60 4,20 78,40 90,90 12,5 13,5 87,70 4,50 80,90 95,00 13,5 14,5 90,50 4,40 85,00 97,10 14,5 15,5 92,20 4,20 84,90 98,50 15,5 16,5 95,00 4,90 86,90 103,00 16,5 17,5 95,10 4,50 87,50 102,50 17,5 19,0 97,20 6,00 87,50 106,40 16

Tabela 5. Odległość środka ciężkości względem oparcia siedziska dla próbki połączonej chłopców i dziewcząt (wg Snydera, 1977) wiek (w latach) (cm) Chłopcy i dziewczęta SD centyle C5 C95 2 3,5 13,1 1,7 3,5 4,5 13,4 1,1 4,5 5,5 14,8 2,1 12,1 18,6 5,5 6,5 15,3 2,1 11,7 18,6 6,5 7,5 16,2 1,9 13,0 19,4 7,5 8,5 17,7 1,8 14,3 20,5 8,5 9,5 18,1 2,0 14,7 21,3 9,5 10,5 19,4 2,0 16,1 22,6 10,5 11,5 20,5 1,9 17,3 23,1 11,5 12,5 21,2 2,1 17,6 24,5 12,5 13,5 21,8 2,1 19,0 25,8 13,5 14,5 22,8 2,2 18,5 25,2 14,5 15,5 23,3 2,0 19,9 26,9 15,5 16,5 23,8 1,8 20,4 26,6 16,5 17,5 23,9 2,0 21,4 27,9 17,5 19,0 24,4 2,4 21,2 28,6 Tabela 6. Odległość środka ciężkości względem płaszczyzny siedziska dla próbki połączonej chłopców i dziewcząt (wg Snydera, 1977) wiek (w latach) (cm) Chłopcy i dziewczęta SD centyle C5 C95 2 3,5 20,1 1,1 3,5 4,5 20,4 1,0 18,6 22,1 4,5 5,5 20,6 1,0 19,2 22,1 5,5 6,5 20,6 1,2 18,7 22,5 6,5 7,5 20,4 1,3 18,2 22,3 7,5 8,5 20,7 1,1 18,9 22,4 8,5 9,5 20,7 1,2 18,8 22,8 9,5 10,5 20,5 1,3 18,0 22,5 10,5 11,5 21,0 1,3 18,4 23,3 11,5 12,5 21,4 1,4 19,2 23,7 12,5 13,5 22,0 1,6 19,6 24,4 13,5 14,5 22,8 1,7 19,8 26,5 14,5 15,5 23,2 1,8 20,5 26,1 15,5 16,5 24,3 2,0 20,4 27,3 16,5 17,5 25,1 1,6 22,2 28,3 17,5 19,0 25,1 1,9 21,5 27,8 17

3. CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA DZIECI I MŁODZIEŻY WYBRANYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH Charakterystykę opracowano na podstawie następujących danych źródłowych: Lp. Populacja Autor Rok 1. brytyjska Beverley Norris *, John R. Wilson * 1999 2. francuska Ignaz i inni ** 1999 3. holenderska Steenbekkers 1993 4. niemiecka Flügel i inni 1986 5. norweska Waaller 1983 6. polska Ewa Nowak 2010 prognoza 7. polska Iwona Palczewska, Zofia Niedźwiecka 2000 8. turecka Dindar i inni 1989 9. węgierska Budavari 1982 Tabela 7. Wartości średnie (x) wysokości ciała (w cm) chłopców w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Wiek w latach Kraje Europy Polska Francja Holandia Niemcy W. Brytania Węgry Norwegia Turcja 6 118 118 122 120 117 118 119 116 7 124 127 128 128 123 122 124 120 8 129 130 134 131 128 127 130 125 9 136 136 141 137 133 133 135 130 10 141 140 146 144 139 139 140 135 11 146 145 151 145 143 143 145 140 12 152 153 156 152 149 148 150 145 13 160 158 163 155 154 156 149 14 166 164 168 163 162 164 157 15 172 169 171 169 170 165 16 176 173 176 173 174 17 178 174 175 177 18 178 176 176 * wg badań Pheasanta 1986 ** wg badań Ignazi 1996 18

Tabela 8. Wartości średnie (x) wysokości ciała (w cm) dziewcząt w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Wiek w latach Kraje Europy Polska Francja Holandia Niemcy W. Brytania Węgry Norwegia Turcja 6 117 117 123 120 116 116 117 115 7 123 125 129 128 122 120 123 119 8 129 134 134 131 128 126 128 124 9 135 137 139 137 133 133 134 129 10 140 143 147 144 139 138 139 134 11 147 148 151 148 144 144 145 140 12 153 161 157 153 150 151 151 145 13 159 162 160 155 156 157 151 14 162 162 161 159 157 162 157 15 163 162 163 161 164 164 16 164 162 165 162 165 17 165 163 162 166 18 165 163 162 Porównanie średnich wartości wysokości ciała chłopców i dziewcząt (tab. 7 i 8) takich krajów europejskich jak: Polska, Francja, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania, Węgry, Norwegia i Turcja wskazuje, że populacja niderlandzka osiąga w każdej klasie wieku największe wymiary wysokościowe. Dotyczy to zarówno chłopców jak i dziewcząt. Wprawdzie dane źródłowe holenderskie ujmują tylko dzieci do dwunastego roku życia, jednak analiza ich tempa rozwoju fizycznego upoważnia do wysunięcia wniosku, że także po dwunastym roku życia, młodzież niderlandzka będzie plasowała się na najwyższym poziomie wysokości ciała wśród młodzieży europejskiej. Żadna z porównywanych populacji nie osiąga w wieku sześciu lat 123 cm i w wieku dwunastu lat 157 cm. Do grupy dzieci wysokich należą: Polacy, Francuzi, Brytyjczycy, Norwegowie, Niemcy. Na ogół wymiary wysokości ciała chłopców i dziewcząt w tych krajach są wyrównane. Największe różnice wynoszą ok. 2 cm. Najniższą wysokość ciała osiągają populacje dziewcząt i chłopców węgierskich i tureckich. Różnice te mogą wynikać zarówno z uwarunkowań genetycznych jak i środowiskowych. Należy brać pod uwagę fakt, że w niektórych populacjach może jeszcze się ujawniać zjawisko trendu sekularnego, zważywszy że nie wszystkie analizowane dane dotyczą stanu aktualnego. Najstarsze dane pochodzą z lat osiemdziesiątych i obejmują populacje węgierskie (1982 r), tureckie (1989 r.) i niemieckie (1986 r.). Najnowsze obejmują Polaków i były przeprowadzone przez I. Palczewską i Z. Niedżwiecką w latach 1996-1999 na dzieciach i młodzieży ze środowiska wielkomiejskiego, a więc charakteryzujących się najwyższym wskaźnikiem rozwoju. Autorki potwierdzają w swych badaniach fakt opisany w 1980 r. przez Nowak, nadal występowania zmian sekularnych wysokości i masy ciała dzieci warszawskich na przestrzeni ostatnich lat w postaci trendu akceleracji wzrastania. Badane w latach 96-99 dzieci 19

były w każdej klasie wieku wyższe od swoich rówieśników sprzed 20 lat. Porównując wymiary wysokościowe należy podkreślić, że tempo rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach narodowościowych nie jest jednakowe. Wykładnikiem tempa rozwoju jest analiza rocznych przyrostów wysokości ciała, która umożliwia dość precyzyjnie określić wiek dojrzewania organizmu. Przyrosty roczne wzrastania ilustrują tabele 9 i 10. Największe przyrosty wysokości ciała, które można określić jako skok pokwitaniowy, występują u chłopców brytyjskich w wieku 13-14 lat i wynoszą 8 cm. Nieco wcześniej skok pokwitaniowy występuje u chłopców polskich (w wieku 12-13 lat) oraz niemieckich i francuskich (w wieku 11-12 lat). U dziewcząt sytuacja nie jest tak jednoznaczna. Według analizowanych danych najwcześniej, co wiąże się z wczesnym dojrzewaniem, skok pokwitaniowy występuje u Niemek, Holenderek, Francuzek i Turczynek. Największy, wynoszący 13 cm przyrost wysokości ciała występuje u dziewcząt węgierskich i przypada on na okres 10-11 lat. W tym samym wieku, chociaż mniej intensywny jest skok pokwitaniowy u dziewcząt polskich (7 cm). Ta tendencja u Polek utrzymuje się od 1992 roku (Nowak). U Norweżek i Brytyjek nie obserwuje się tak wysokich przyrostów rocznych wysokości ciała. Cecha ta zwiększa się równomiernie od szóstego do czternastego roku życia o ok. 5-6 cm. Średnio między szóstym i osiemnastym rokiem życia dziewczęta zwiększają wymiar wysokości ciała o ok. 50 cm, a chłopcy o ok. 60 cm. Wraz z wiekiem wzrasta także masa ciała (tab. 11 i 12). Najintensywniej zwiększa się w okresie dojrzewania i znacznie wcześniej u dziewcząt niż u chłopców. Przyrosty masy ciała podane zostały w tabelach 13 i 14. Wiąże się to przede wszystkim ze zwiększeniem masy kostnej i mięśniowej, a po okresie dojrzewania, szczególnie u dziewcząt, odkładaniem tkanki tłuszczowej. Wielu autorów wskazuje, że zmiany w sposobie żywienia powodują szczuplenie sylwetki ciała. Tabela 9. Przyrosty (lata) Przyrosty roczne wysokości ciała (w cm) u chłopców w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Kraje Europy Polska Francja Holandia Niemcy W. Brytania Węgry Norwegia Turcja 6 7 6 8 6 8 8 4 5 8 7 8 5 4 6 3 5 5 6 3 8 9 6 5 7 6 5 6 5 6 9 10 5 5 5 7 6 6 5 7 10 11 5 5 5 1 4 4 5 1 11 12 6 8 5 7 6 5 5 7 12 13 7 5 5 6 6 6 5 13 14 6 6 3 8 8 8 3 14 15 6 4 5 6 6 5 15 16 4 4 5 4 4 5 16 17 2 1 2 3 17 18 0 1 1 20

Tabela 10. Przyrosty roczne wysokości ciała (w cm) u dziewcząt w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Przyrosty (lata) Kraje Europy Polska Francja Holandia Niemcy W. Brytania Węgry Norwegia Turcja 6 7 6 8 6 8 6 4 6 4 7 8 6 9 5 3 6 6 5 5 8 9 6 3 5 6 5 7 6 5 9 10 5 6 8 7 6 6 5 7 10 11 7 5 4 4 5 13 6 6 11 12 6 6 3 5 6 5 6 5 12 13 6 4 7 5 1 6 6 13 14 3 3 1 4 5 6 14 15 1 1 2 2 7 15 16 1 0.4 1 1 16 17 1 0.5 0 1 17 18 1 0 0 Tabela 11. Wartości średnie (x) masy ciała (w kg) chłopców w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Wiek w latach Kraje Europy Polska Wlk Brytania Holandia Norwegia Turcja 6 22 22 23 22 21 7 24 24 26 24 23 8 28 27 29 27 25 9 32 30 33 30 27 10 36 33 36 33 30 11 39 36 40 37 33 12 45 40 42 40 35 13 50 45 44 38 14 55 52 50 44 15 60 57 56 51 16 66 61 61 17 69 65 65 18 69 67 21

Tabela 12. Wartości średnie (x) masy ciała (w kg) dziewcząt w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Wiek w latach Kraje Europy Polska Wlk Brytania Holandia Norwegia Turcja 6 22 21 24 21 20 7 25 24 27 23 22 8 27 27 29 26 24 9 30 30 32 29 27 10 34 33 39 32 29 11 39 38 41 36 32 12 43 42 44 40 35 13 48 47 46 40 14 51 52 50 45 15 54 54 53 52 16 56 55 56 17 58 56 57 18 58 56 Tabela 13. Przyrosty roczne masy ciała (w kg) chłopców w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Przyrosty (lata) Kraje Europy Polska Wlk Brytania Norwegia Holandia Turcja 6 7 2 2 2 3 2 7 8 4 3 3 3 2 8 9 4 3 3 4 2 9 10 4 3 4 3 3 10 11 3 3 3 4 3 11 12 6 4 4 2 2 12 13 5 5 6 3 13 14 5 7 6 6 14 15 5 5 5 7 15 16 6 4 4 16 17 3 4 17 18 0 2 47 45 22

Tabela 14. Przyrosty roczne masy ciała (w kg) dziewcząt w wieku 6-18 lat w wybranych krajach Europy Przyrosty (lata) Kraje Europy Polska Wlk Brytania Norwegia Holandia Turcja 6 7 3 3 3 2 2 7 8 2 3 2 3 2 8 9 3 3 3 3 3 9 10 4 3 7 3 2 10 11 5 5 2 4 3 11 12 4 4 3 4 5 12 13 5 5 6 5 13 14 3 5 4 7 14 15 3 2 3 15 16 2 2 3 16 17 2 1 1 17 18 0 0 Ta tendencja wyraźnie zaznacza się u dziewcząt polskich, brytyjskich i tureckich. U Polek największe przyrosty występują w wieku 10-13 lat i wynoszą 14 kg. 25 20 15 10 5 0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Polska Wielka Brytania Holandia Norwegia Rys.10 Wskaźnik masy ciała (Body Mass Index) chłopców w wieku 6-18 lat wybranych krajów Europy. 23

25 20 15 10 5 0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Polska Wielka Brytania Holandia Norwegia Rys.11 Wskaźnik masy ciała (Body Mass Index) dziewcząt w wieku 6-18 lat wybranych krajów Europy. U Brytyjek pięciokilogramowe przyrosty ciała utrzymują się jeszcze do 14 roku życia. Turczynki w okresie 11-14 lat zwiększają swoją masę o 17 kg. Po tym okresie dziewczęta podążając za modą zmieniają tryb życia uprawiają sport i stosują wszelkiego rodzaju diety zapobiegające tyciu. U chłopców tendencje zwiększania masy ciała są podobne największe przyrosty występują w okresie przed i po pokwitaniowym ale w porównaniu do dziewcząt, ich nasilenie nie słabnie tak gwałtownie po dojrzewaniu. Jest to związane między innymi z faktem, że młodzież męska zwiększa swoje wymiary ciała (zwiększa się wysokość) także po okresie dojrzewania. W celu zorientowania się jak charakteryzują się sylwetki dziewcząt i chłopców analizowanych populacji, obliczono wskaźnik masy ciała BMI (Body Mass Index). Wyraża on stosunek masy do wymiaru wysokości ciała wg wzoru: BMI = masa ciała w kg wysokość ciała w m 2 Wartości tego wskaźnika ilustrują rysunki 10 i 11. najszczuplejsza jest populacja norweska (zarówno żeńska, jak i męska) oraz holenderska chłopców. Polskie dziewczęta w każdej klasie wieku wykazują podobne wartości wskaźnika BMI jak dziewczęta brytyjskie i holenderskie, podczas gdy chłopcy od dziesiątego roku życia są nieco grubsi od brytyjskich rówieśników. Opracowana charakterystyka prezentuje ogólny zarys budowy ciała chłopców i dziewcząt polskich na tle rówieśników krajów europejskich. Charakterystykę opisano na podstawie danych dwu podstawowych cech tj. wysokości i masy ciała. Do projektowania i oceny ergonomicznej wyrobów, oprócz charakterystyki ogólnej, niezbędne są dane informujące o budowie i proporcjach ciała dziecka, które dość istotnie zmieniają się z wiekiem. Niestety, publikacje zawierają- 24

ce opracowania pod kątem potrzeb ergonomii są nieliczne. Z zebranego materiału udało się jedynie skompletować, w miarę jednorodny metodologicznie, zestaw kilku cech dotyczący pozycji siedzącej. Obejmuje on następujące cechy: wysokość ciała (Bs - v), wysokość płaszczyzny widzenia (Bs - en), wysokość barkową (Bs - a), wysokość łokciową (Bs - r), wysokość podkolanową (B - d. podk.), głębokość podkolanową (Bsd - d. pod.) i sięg górny (Bs - ph III). Wymiary tych cech oddzielnie dla chłopców i dziewcząt w wartościach centylowych (C5 i C95) jako dane do projektowania podano ph III w tabelach od 15 do 21. Dane antropometryczne zawarte w tabelach obejmują populacje: brytyjską (Norris i inni, 1999), holenderską (Steenbekkers, 1993), niemiecką (Flügel i inni, 1986) i polską (Nowak, 2000). Tabela 15. Wysokość ciała (Bs - v) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich (w cm) Wiek w latach 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Kraje Europy Płeć Polska Wlk. Brytania Holandia Niemcy C5 C95 C5 C95 C5 C95 C5 C95 chłopcy 62 72 58 69 61 71 60 70 dziewczęta 60 70 58 68 62 72 60 71 chłopcy 62 72 61 71 64 74 64 74 dziewczęta 62 71 61 71 64 73 62 73 chłopcy 63 76 63 73 66 76 65 75 dziewczęta 63 76 64 73 66 76 64 73 chłopcy 66 78 65 75 69 79 66 78 dziewczęta 65 77 64 75 67 78 68 77 chłopcy 67 79 67 78 68 81 70 78 dziewczęta 68 79 66 78 70 82 67 81 chłopcy 68 82 68 79 71 83 71 81 dziewczęta 68 79 68 81 72 85 71 83 chłopcy 71 86 70 83 74 86 75 86 dziewczęta 71 84 70 85 73 88 75 86 chłopcy 72 89 71 87 73 88 dziewczęta 74 86 74 87 76 90 chłopcy 74 96 75 92 77 94 dziewczęta 80 89 77 89 80 90 chłopcy 80 98 78 95 80 94 dziewczęta 81 94 79 90 80 91 chłopcy 85 99 93 96 85 96 dziewczęta 82 94 80 91 80 92 chłopcy 86 100 85 97 86 97 dziewczęta 82 94 80 91 81 92 chłopcy 87 101 86 97 86 97 dziewczęta 83 95 80 91 81 92 25

Tabela 16. Wysokość płaszczyzny widzenia (Bs-en) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia Niemcy C5 C95 C5 C95 C5 C95 C5 C95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 49 59 47 57 51 61 49 58 dziewczęta 49 57 47 58 50 61 49 59 chłopcy 50 59 50 59 53 63 51 61 dziewczęta 50 59 50 61 53 62 51 62 chłopcy 52 62 52 62 55 63 53 63 dziewczęta 53 61 52 63 54 65 52 63 chłopcy 54 64 53 64 58 68 56 66 dziewczęta 54 63 54 65 56 67 56 66 chłopcy 56 65 55 65 57 72 58 67 dziewczęta 55 65 55 67 59 71 57 69 chłopcy 57 67 57 66 60 73 58 68 dziewczęta 57 67 57 70 60 74 59 71 chłopcy 60 71 59 71 62 76 60 71 dziewczęta 58 71 60 73 62 75 63 75 chłopcy 61 74 60 75 63 78 dziewczęta 61 74 63 76 65 78 chłopcy 64 80 64 80 66 81 dziewczęta 66 78 66 78 67 79 chłopcy 69 83 68 83 69 82 dziewczęta 70 80 68 79 68 79 chłopcy 73 85 72 84 72 84 dziewczęta 70 80 68 79 68 80 chłopcy 75 86 74 84 73 85 dziewczęta 71 80 69 79 69 80 chłopcy 76 86 74 85 74 85 dziewczęta 71 80 69 79 69 80 26

Tabela 17. Wysokość barkowa (Bs - a) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia Niemcy C5 C95 C5 C95 C5 C95 C5 C95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 37 46 34 44 36 45 37 48 dziewczęta 36 45 33 42 37 45 37 47 chłopcy 38 47 36 45 38 47 39 48 dziewczęta 37 47 35 44 38 46 39 47 chłopcy 39 49 38 47 40 47 40 50 dziewczęta 38 49 37 45 40 48 41 48 chłopcy 40 49 39 49 41 50 43 52 dziewczęta 39 50 38 47 40 50 43 50 chłopcy 42 51 41 50 41 52 45 53 dziewczęta 42 51 40 50 43 53 44 52 chłopcy 43 53 42 51 44 53 43 56 dziewczęta 44 56 41 52 44 55 46 54 chłopcy 44 57 44 54 44 57 48 58 dziewczęta 45 57 43 54 46 57 48 60 chłopcy 45 59 45 57 51 60 dziewczęta 48 59 45 56 50 62 chłopcy 47 64 47 60 52 65 dziewczęta 51 61 47 58 52 61 chłopcy 51 66 49 61 53 65 dziewczęta 53 63 49 58 53 61 chłopcy 54 67 52 62 55 65 dziewczęta 53 64 50 59 52 62 chłopcy 55 68 53 63 56 66 dziewczęta 53 65 51 59 52 62 chłopcy 57 69 55 65 55 67 dziewczęta 54 65 51 60 52 63 27

Tabela 18. Wysokość łokciowa (Bs - r) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich i holenderskich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia C 5 C 95 C 5 C 95 C 5 C 95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 14 20 13 21 14 20 dziewczęta 14 20 12 19 14 20 chłopcy 15 20 14 21 14 20 dziewczęta 15 21 14 20 14 21 chłopcy 15 21 14 21 14 21 dziewczęta 15 22 14 20 15 23 chłopcy 15 22 15 23 15 23 dziewczęta 15 22 14 22 15 22 chłopcy 16 23 16 23 14 23 dziewczęta 16 23 15 23 16 23 chłopcy 16 23 16 24 14 23 dziewczęta 17 24 15 24 16 24 chłopcy 16 23 16 25 14 26 dziewczęta 18 26 15 25 16 25 chłopcy 17 25 16 25 dziewczęta 18 27 15 26 chłopcy 18 27 16 26 dziewczęta 19 28 16 27 chłopcy 19 29 17 28 dziewczęta 20 29 18 27 chłopcy 20 29 19 28 dziewczęta 21 29 18 27 chłopcy 22 30 19 28 dziewczęta 21 29 19 27 chłopcy 22 32 20 29 dziewczęta 22 30 18 27 28

Tabela 19. Wysokość podkolanowa (B - d. podk.) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia Niemcy C5 C95 C5 C95 C5 C95 C5 C95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 27 33 26 33 29 36 27 32 dziewczęta 27 33 26 31 30 37 26 32 chłopcy 28 34 28 34 31 38 29 35 dziewczęta 28 35 27 34 31 39 28 35 chłopcy 30 38 29 35 33 41 30 36 dziewczęta 30 38 29 36 33 40 30 36 chłopcy 31 40 30 38 36 43 31 38 dziewczęta 32 39 30 38 34 43 32 38 chłopcy 33 40 33 39 36 46 33 40 dziewczęta 33 40 32 40 36 45 33 40 chłopcy 34 41 33 42 38 47 34 41 dziewczęta 34 42 33 41 38 46 35 42 chłopcy 36 45 35 43 39 49 37 44 dziewczęta 35 44 34 42 39 47 37 43 chłopcy 36 47 35 45 39 46 dziewczęta 35 44 35 43 38 45 chłopcy 38 48 38 47 40 47 dziewczęta 36 45 35 43 38 46 chłopcy 40 50 38 47 41 48 dziewczęta 37 46 36 44 38 46 chłopcy 41 50 39 48 41 50 dziewczęta 37 46 36 44 38 46 chłopcy 41 51 40 48 42 50 dziewczęta 37 46 36 44 39 46 chłopcy 42 51 40 48 42 50 dziewczęta 37 46 36 44 38 46 29

Tabela 20. Głębokość podkolanowa (Bsd - d.podk.) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia Niemcy C5 C95 C5 C95 C5 C95 C5 C95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 29 37 27 34 29 37 27 34 dziewczęta 29 38 27 34 31 38 28 35 chłopcy 30 39 28 37 31 39 29 37 dziewczęta 30 39 29 38 33 41 30 38 chłopcy 32 42 30 37 33 42 31 39 dziewczęta 32 42 31 40 34 42 32 40 chłopcy 33 44 32 40 35 45 33 40 dziewczęta 34 45 33 43 36 45 34 42 chłopcy 35 45 34 42 37 46 35 43 dziewczęta 34 45 35 45 38 47 36 44 chłopcy 36 46 34 44 39 48 36 44 dziewczęta 36 47 36 45 39 48 37 46 chłopcy 39 49 37 45 39 50 38 47 dziewczęta 39 50 38 49 41 50 39 48 chłopcy 40 51 37 49 41 50 dziewczęta 40 50 40 49 41 50 chłopcy 41 51 40 51 43 51 dziewczęta 42 51 41 49 42 51 chłopcy 43 54 42 53 44 52 dziewczęta 43 52 43 50 43 52 chłopcy 45 55 43 54 45 53 dziewczęta 43 52 43 52 43 52 chłopcy 45 55 44 54 45 53 dziewczęta 43 53 43 52 44 53 chłopcy 46 55 45 55 45 54 dziewczęta 43 53 43 52 44 53 30

Tabela 21. Sięg górny (Bs - phiii) w wartościach centylowych (C5 i C95) chłopców i dziewcząt w wieku 6-18 lat: polskich, brytyjskich i holenderskich (w cm). Wiek w latach Płeć Kraje Europy Polska Wlk. Brytania Holandia C 5 C 95 C 5 C 95 C 5 C 95 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 chłopcy 76 92 72 89 82 98 dziewczęta 75 90 70 87 83 96 chłopcy 82 94 77 92 85 103 dziewczęta 81 93 74 90 85 104 chłopcy 82 102 80 97 90 104 dziewczęta 83 101 78 95 90 105 chłopcy 86 105 83 101 95 113 dziewczęta 85 105 81 99 92 109 chłopcy 88 110 87 104 96 116 dziewczęta 88 110 85 102 97 118 chłopcy 92 114 89 108 97 121 dziewczęta 91 117 90 108 99 121 chłopcy 99 119 92 114 101 125 dziewczęta 98 119 92 114 101 126 chłopcy 100 126 95 121 dziewczęta 102 120 94 120 chłopcy 103 132 101 127 dziewczęta 107 125 98 123 chłopcy 108 135 107 131 dziewczęta 108 127 100 124 chłopcy 115 137 113 132 dziewczęta 108 128 103 123 chłopcy 115 137 114 133 dziewczęta 109 128 105 123 chłopcy 115 140 117 133 dziewczęta 109 129 106 123 Przegląd danych zawartych w tabelach wskazuje, że wymiary w większości cech są podobne w porównywanych populacjach. W niektórych kategoriach wieku, zarówno u chłopców jak 31

i u dziewcząt polskich obserwuje się większe wymiary wysokościowe w porównaniu do rówieśników z innych krajów. Jest to zrozumiałe biorąc pod uwagę fakt, że dane określające sylwetkę dzieci polskich, stanowią normę docelową aktualną jeszcze do 2010 r. Prognozując dane uwzględniono tempo rozwoju fizycznego i zjawisko trendu sekularnego obserwowane w populacji polskiej przez ostatnie czterdzieści lat. Trudno przewidzieć jak będzie przebiegał rozwój fizyczny dzieci i młodzieży w poszczególnych krajach Europy, tym bardziej, że uczeni nie są jednomyślni w swoich ocenach. Jeszcze dziesięć lat temu zakładano, że w krajach o wysokim standardzie ekonomicznym, nastąpiło wyhamowanie dynamiki trendu sekularnego i została osiągnięta równowaga między warunkami środowiskowo bytowymi a potencjałem genetycznym rozwijających się populacji. Przypuszczano, że genotyp osiągnął już optymalne możliwości rozwoju i dalsze zwiększanie wymiarów ciała nie będzie już zachodziło. W ostatnich latach niektórzy badacze odrzucają tę tezę i wskazują że w krajach najbardziej rozwiniętych nadal będą zachodzić zmiany sekularne. W świetle tych poglądów i wobec tak skąpych i niepełnych danych informujących o budowie ciała dzieci i młodzieży reprezentujących poszczególne kraje Europy, nie jest możliwe, w sposób jednoznaczny, przewidzieć rozwój dziecka europejskiego. 32

4. PODSUMOWANIE 1. Charakterystykę somatyczną dzieci i młodzieży opracowano na podstawie danych antropometrycznych obejmujących następujące kraje UE: Holandię, Francję, Niemcy, Wielką Brytanię oraz Polskę i Węgry jako kraje stowarzyszone. Dodatkowo analizę rozszerzono o dwa państwa nie należące do wspólnoty europejskiej tj. Norwegię i Turcję. W efekcie opracowano charakterystykę uwzględniającą osiem krajów europejskich. 2. Na podstawie przeglądu literatury z zakresu antropologii, auksologii i ergonomii, można wnioskować, że w poszczególnych krajach Europy na ogół nie prowadzi się systematycznych i kompleksowych pomiarów somatycznych dzieci i młodzieży. Głównie opisywane są takie cechy jak wysokość i masa ciała. Do krajów, które posiadają zbiory danych na potrzeby projektowania są, obok Polski, Wielka Brytania, Holandia i Niemcy. Do nielicznych należą opracowania zawierające dane aktualne. 3. Porównanie wartości średnich wysokości ciała chłopców i dziewcząt wskazuje, że wśród krajów europejskich populacja niderlandzka osiąga najwyższe wymiary wysokościowe. Do grupy dzieci wysokich, charakteryzujących się podobnymi wymiarami, należą: Brytyjczycy, Francuzi, Norwegowie, Niemcy i Polacy. Największe przyrosty wysokości ciała przypadają na ogół na wiek 10-13 lat i wynoszą ok. 7-8 cm. U dzieci polskich szczyt największego wzrastania przypada na wiek 10-12 lat. 4. Intensywne zwiększanie się masy ciała w analizowanych populacjach występuje na ogół w wieku 11-14 lat u chłopców i 9-13 lat u dziewcząt. Przyrosty te są związane z okresem dojrzewania i występują przed i po pokwitaniu. 5. Na podstawie wskaźnika BMI, który wyraża stosunek masy do wysokości ciała stwierdzono, że do najszczuplejszych należy populacja norweska (zarówno żeńska, jak i męska) oraz holenderska chłopców. Polskie dziewczęta w każdej klasie wieku wykazują podobne wartości wskaźnika BMI jak dziewczęta brytyjskie i holenderskie, podczas gdy chłopcy od dziesiątego roku życia są nieco grubsi tylko od brytyjskich rówieśników. 6. Na potrzeby projektowania zestawiono, w odrębnych tabelach, dane antropometryczne populacji chłopców i dziewcząt polskich, brytyjskich, holenderskich i niemieckich. Uwzględniono te cechy, które można było porównać ze względu na spójność metodologiczną. Wymiary większości cech są podobne w porównywanych populacjach, a występujące niewielkie różnice mogą wynikać z niejednakowego tempa wzrastania. W niektórych kategoriach wieku, zarówno u chłopców jak i u dziewcząt polskich obserwuje się większe wymiary wysokościowe w porównaniu do rówieśników z innych krajów. Jest to zrozumiałe, biorąc pod uwagę fakt, że dane określające sylwetkę dzieci polskich stanowią normę docelową aktualną jeszcze do 2010 r. 33