Trybunał Sprawiedliwości Orzecznictwo
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w unijnym porządku prawnym
Wstęp Dążąc do zbudowania zjednoczonej Europy, niektóre państwa członkowskie (obecnie w liczbie 28) zawarły traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie, a następnie Unię Europejską, wyposażone w instytucje tworzące przepisy prawne dotyczące określonych dziedzin. Wraz z wejściem w życie traktatu z Lizbony w dniu 1 grudnia 2009 r. Unia Europejska posiada osobowość prawną i przejęła kompetencje przyznane niegdyś Wspólnocie Europejskiej. Prawo wspólnotowe stało się więc prawem Unii, obejmującym również wszystkie przepisy uchwalone w przeszłości na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej w brzmieniu sprzed traktatu z Lizbony. Niemniej jednak w poniższej prezentacji wyrażenie prawo wspólnotowe używane będzie w odniesieniu do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości w okresie sprzed wejścia w życie traktatu z Lizbony.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest instytucją sądowniczą Unii. Składa się z trzech sądów: Trybunału Sprawiedliwości, Sądu oraz Sądu do spraw Służby Publicznej. Ich głównym zadaniem jest kontrola zgodności aktów Unii z prawem oraz zapewnienie jednolitej wykładni i stosowania prawa Unii. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości stopniowo wypracowało obowiązek pełnego stosowania przez krajowe organy administracji i sądy, w ramach ich właściwości, prawa Unii oraz ochrony praw przyznanych przez nie obywatelom (bezpośrednie stosowanie prawa Unii) poprzez niestosowanie jakichkolwiek sprzecznych z nim przepisów prawa krajowego, niezależnie od tego, czy są one wcześniejsze, czy późniejsze niż przepis Unii (pierwszeństwo prawa Unii przed prawem krajowym). Trybunał stwierdził również istnienie zasady odpowiedzialności państw członkowskich za naruszenie prawa Unii, która w zasadniczy sposób wzmacnia ochronę, jaką przepisy prawa Unii przyznają podmiotom prywatnym, a jednocześnie jest czynnikiem, który może przyczynić się do staranniejszego wdrażania tych przepisów przez państwa członkowskie. Przypadki naruszeń ze strony państw członkowskich mogą również skutkować powstaniem obowiązku naprawienia szkody, co niekiedy może mieć poważne skutki dla ich finansów publicznych. Ponadto wszelkie uchybienie prawu unijnemu przez państwo członkowskie może być przedmiotem skargi do Trybunału, a w razie niewykonania orzeczenia stwierdzającego takie uchybienie Trybunał może nałożyć na dane państwo ryczałt lub karę pieniężną. Jednakże w wypadku niepoinformowania Komisji o przepisach wdrażających dyrektywę Trybunał Sprawiedliwości może, na wniosek Komisji, nałożyć karę pieniężną od chwili wydania pierwszego wyroku stwierdzającego uchybienie.
Trybunał Sprawiedliwości współpracuje z sądami krajowymi, które są sądami powszechnymi prawa Unii. Każdy sąd krajowy, rozpatrując spór dotyczący prawa Unii, może, a niekiedy powinien, zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniami prejudycjalnymi. Trybunał dokonuje wówczas wykładni przepisu prawa Unii lub kontroluje jego zgodność z prawem. Rozwój orzecznictwa Trybunału stanowi ilustrację jego wkładu w tworzenie przestrzeni prawnej obywateli poprzez ochronę praw przyznawanych im przez prawodawstwo unijne w różnych dziedzinach życia codziennego.
Podstawowe zasady ustanowione przez orzecznictwo W orzecznictwie zapoczątkowanym w 1963 r. wyrokiem w sprawie Van Gend & Loos Trybunał wprowadził zasadę bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego w państwach członkowskich, która obecnie pozwala obywatelom europejskim na bezpośrednie powoływanie się na przepisy unijne w postępowaniu przed sądem krajowym. Przedsiębiorstwo transportowe Van Gend & Loos, importujące towary z Niemiec do Niderlandów, zostało zobowiązane do zapłacenia cła, co uznało za sprzeczne z przepisem traktatu EWG zakazującym państwom członkowskim podnoszenia ceł w ich wzajemnych stosunkach handlowych. Skarga dotyczyła konfliktu między ustawodawstwem krajowym a przepisami traktatu EWG. Na wniosek sądu niderlandzkiego Trybunał rozstrzygnął ten problem, formułując zasadę skutku bezpośredniego, gwarantując w ten sposób przedsiębiorcy transportowemu możliwość domagania się od sądu krajowego ochrony jego praw wynikających z prawa wspólnotowego.
W 1964 r. w wyroku w sprawie Costa zostało ustanowione pierwszeństwo prawa wspólnotowego przed prawem krajowym. W sprawie tej włoski sąd zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z pytaniem, czy włoska ustawa o nacjonalizacji sektora produkcji i dystrybucji energii elektrycznej była zgodna z określonymi przepisami traktatu EWG. Trybunał wprowadził zasadę pierwszeństwa prawa wspólnotowego, wywodząc ją ze specyficznej natury wspólnotowego porządku prawnego, podlegającego jednolitemu stosowaniu we wszystkich państwach członkowskich. W 1991 r. w wyroku w sprawie Francovich i in. Trybunał sformułował kolejne pojęcie o fundamentalnym znaczeniu, tj. pojęcie odpowiedzialności państwa członkowskiego wobec podmiotów prywatnych za szkody spowodowane naruszeniem przez to państwo członkowskie prawa wspólnotowego. Od 1991 r. obywatelom europejskim przysługuje zatem roszczenie o odszkodowanie przeciw państwu członkowskiemu, które narusza przepis wspólnotowy. Dwaj obywatele włoscy, którym przysługiwało wynagrodzenie od pracodawców w postępowaniu upadłościowym, we wniesionych sprawach powołali się na bezczynność państwa włoskiego, które nie dokonało transpozycji przepisów wspólnotowych chroniących pracowników w wypadku niewypłacalności pracodawcy. W odpowiedzi na pytanie sądu włoskiego Trybunał orzekł, że dyrektywa, której sprawa dotyczyła, miała na celu przyznanie podmiotom prywatnym praw, których zostały one pozbawione z powodu bezczynności państwa, które nie dokonało jej transpozycji, i w ten sposób utorował drogę do domagania się odszkodowania od samego państwa członkowskiego.
Trybunał w życiu obywatela europejskiego Większość spośród tysięcy wydanych przez Trybunał wyroków, w tym wszystkie wydane w trybie prejudycjalnym, ma oczywiście istotny wpływ na codzienne życie obywateli europejskich. Tytułem przykładu poniżej wymieniono niektóre z wyroków wydanych w najważniejszych dziedzinach prawa Unii. Swobodny przepływ towarów Od czasu wydania w 1979 r. wyroku w sprawie Cassis de Dijon, dotyczącego zasady swobodnego przepływu towarów, importerzy mogą sprowadzać do swoich krajów wszelkie produkty pochodzące z innego państwa Unii, pod warunkiem że zostały one legalnie wyprodukowane i wprowadzone na rynek i że brak jest nadrzędnych względów związanych na przykład z ochroną zdrowia czy też ochroną środowiska, które sprzeciwiałyby się przywozowi takiego produktu na teren państwa konsumenta.
Swobodny przepływ osób Wiele orzeczeń zostało wydanych w dziedzinie swobodnego przepływu osób. W wyroku w sprawie Kraus z 1993 r. Trybunał orzekł, że sytuację obywatela wspólnotowego, który w innym państwie członkowskim uzyskał dyplom uniwersytecki trzeciego stopnia, ułatwiający dostęp do zawodu lub wykonywania działalności gospodarczej, reguluje prawo wspólnotowe, nawet w zakresie stosunków tego obywatela z jego państwem członkowskim pochodzenia. I tak, o ile państwo członkowskie może uzależnić używanie tytułu na swoim terytorium od uprzedniego zezwolenia administracyjnego, o tyle celem postępowania w sprawie wydania zezwolenia może być jedynie ustalenie, czy tytuł ten został prawidłowo wydany. Wśród orzeczeń wydanych w tej dziedzinie jednym z najbardziej znanych jest wyrok w sprawie Bosman z 1995 r., w którym Trybunał, rozpoznając sprawę na wniosek sądu belgijskiego, wypowiedział się na temat zgodności przepisów federacji piłkarskich z zasadą swobodnego przepływu pracowników. Trybunał orzekł, iż sport uprawiany zawodowo jest działalnością gospodarczą, której wykonywanie nie może być utrudniane przez przepisy regulujące przenoszenie graczy lub ograniczające liczbę graczy, będących obywatelami innych państw członkowskich. To ostatnie stwierdzenie zostało w kolejnych orzeczeniach rozciągnięte na sytuację sportowców zawodowych pochodzących z państw trzecich, które ze Wspólnotami Europejskimi łączy umowa o stowarzyszeniu (wyrok w sprawie Deutscher Handballbund z 2003 r.) lub partnerstwie (wyrok w sprawie Simutenkov z 2005 r.).
Swoboda świadczenia usług Wyrok z 1989 r. dotyczący swobodnego przepływu usług został wydany na kanwie wydarzenia z udziałem turysty brytyjskiego, który odniósł poważne obrażenia w wyniku napaści dokonanej na nim w paryskim metrze. Na pytanie sądu francuskiego Trybunał orzekł, że jako turysta był on usługobiorcą, a zatem obejmowała go zapisana w prawie wspólnotowym zasada niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Miał on zatem prawo do takiego samego odszkodowania, jakiego mógłby w podobnej sytuacji oczekiwać obywatel francuski (wyrok w sprawie Cowan). Orzekając na wniosek sądów luksemburskich, Trybunał stwierdził, że przepisy krajowe odmawiające osobie ubezpieczonej zwrotu kosztów świadczeń dentystycznych ze względu na to, iż zostały one udzielone w innym państwie członkowskim, stanowią nieuzasadnioną przeszkodę dla swobodnego przepływu usług (wyrok w sprawie Kohll z 1998 r.) oraz że odmowa zwrotu kosztów związanych z zakupem okularów za granicą jest nieuzasadnioną przeszkodą dla swobodnego przepływu towarów (wyrok w sprawie Decker z 1998 r.). Trybunał stwierdził również, że przepisy prawne, które uzależniają zwrot kosztów leczenia szpitalnego w innym państwie członkowskim od uzyskania uprzedniej zgody właściwej instytucji i które przewidują, że takiej zgody należy odmówić w określonych wypadkach, stanowi przeszkodę w swobodnym świadczeniu usług szpitalnych o charakterze medycznym. Jednakże taki system uzyskiwania uprzedniej zgody mógłby być uzasadniony, jeśli identyczne lub cechujące się tym samym stopniem skuteczności leczenie jest oferowane osobie ubezpieczonej na terytorium krajowym (wyrok w sprawie Smits i Peerbooms z 2001 r.). Podobnie Trybunał orzekł, że prawo krajowe, które nie zapewnia ubezpieczonemu, posiadającemu zgodę na poddanie się leczeniu szpitalnemu w innym państwie członkowskim, analogicznego poziomu pokrycia kosztów do tego, z jakiego korzystałby, gdyby był poddany leczeniu w państwie członkowskim, w którym jest ubezpieczony, powoduje nieuzasadnione ograniczenie w swobodnym świadczeniu usług (wyrok w sprawie Vanbraekel z 2001 r.)
Równość traktowania i prawa socjalne W jednej ze spraw stewardesa pozwała swego pracodawcę z powodu dyskryminacji w zakresie otrzymywanego wynagrodzenia w porównaniu ze współpracownikami płci męskiej wykonującymi tę samą pracę. Trybunał, orzekając na wniosek sądu belgijskiego, uznał, iż postanowienie traktatu ustanawiające zasadę równości wynagrodzeń dla pracowników płci męskiej i pracowników płci żeńskiej za taką samą pracę wywołuje skutek bezpośredni (wyrok w sprawie Defrenne). Dokonując wykładni przepisów wspólnotowych dotyczących równości traktowania kobiet i mężczyzn, Trybunał przyznał kobietom ochronę przed utratą pracy związaną z macierzyństwem. Pewna kobieta została zwolniona z pracy, ponieważ nie mogła dłużej pracować z powodu trudności związanych z ciążą. W 1998 r. Trybunał orzekł, że zwolnienie to było niezgodne z prawem wspólnotowym. Rozwiązanie stosunku pracy z kobietą w ciąży z powodu nieobecności w pracy spowodowanych właśnie ciążą jest zakazaną dyskryminacją ze względu na płeć (wyrok w sprawie Brown). Dla zapewnienia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników jest konieczne, aby przysługiwał im coroczny płatny urlop. W 1999 r. brytyjski związek zawodowy BECTU zaskarżył uregulowanie brytyjskie pozbawiające tego prawa pracowników zatrudnionych na podstawie krótkoterminowych umów o pracę, zarzucając, że nie było ono zgodne ze wspólnotową dyrektywą dotyczącą organizacji czasu pracy. Trybunał orzekł, że prawo do corocznego płatnego urlopu jest uprawnieniem socjalnym przyznanym prawem wspólnotowym wszystkim pracownikom i żadnego pracownika nie można go pozbawić (wyrok w sprawie BECTU z 2001 r.). Trybunał orzekł również, że pracownik nie traci prawa do corocznego płatnego urlopu, jeśli nie mógł skorzystać z tego urlopu wskutek choroby i w związku z tym powinien otrzymać ekwiwalent za niewykorzystany coroczny urlop (wyrok w sprawie Schultz z 2009 r.).
Prawa podstawowe Trybunał znacząco przyczynił się do podwyższenia standardów ochrony praw podstawowych, uznając, że ich przestrzeganie stanowi integralną część ogólnych zasad prawa, których poszanowanie zapewnia. W tym względzie oparł się on na tradycjach konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim oraz na międzynarodowych aktach ochrony praw człowieka, w szczególności na europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, w której tworzeniu państwa członkowskie uczestniczyły lub do której przystąpiły. Od wejścia w życie traktatu z Lizbony Trybunał stosuje i interpretuje postanowienia Karty praw podstawowych Unii Europejskiej z dnia 7 grudnia 2000 r., której traktat z Lizbony przyznał tę samą wartość prawną, jaką posiadają traktaty. W następstwie licznych ataków terrorystycznych na policjantów w Irlandii Północnej zarządzono noszenie przez nich broni. Jednakże ze względów bezpieczeństwa publicznego na noszenie broni nie zezwolono (na podstawie niepodlegającego zaskarżeniu do sądu świadectwa wystawionego przez ministra) kobietom zatrudnionym w policji. W konsekwencji w północnoirlandzkiej policji nie zaproponowano umowy o pracę w pełnym wymiarze czasu pracy żadnej kobiecie. W odpowiedzi na pytanie jednego z sądów Zjednoczonego Królestwa Trybunał orzekł, że wyłączenie spod jakiejkolwiek kontroli sądowej świadectwa wydanego przez organ władzy krajowej jest sprzeczne z zasadą skutecznej ochrony sądowej przysługującej każdemu, kto uważa się za pokrzywdzonego wskutek dyskryminacji ze względu na płeć (wyrok w sprawie Johnston z 1986 r.).
Obywatelstwo europejskie W zakresie obywatelstwa europejskiego, które zgodnie z traktatem posiadają wszyscy obywatele państw członkowskich, Trybunał potwierdził, że oznacza ono prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego. Z tego prawa pobytu korzysta również małoletni obywatel państwa członkowskiego, który ma ubezpieczenie zdrowotne i wystarczające środki. Trybunał podkreślił, że prawo wspólnotowe nie wymaga, aby małoletni osobiście dysponował niezbędnymi środkami, oraz że odmowa przyznania w tym samym czasie prawa pobytu jego matce, będącej obywatelką państwa trzeciego, pozbawiłaby prawo pobytu dziecka jakiejkolwiek skuteczności (effet utile) (wyrok w sprawie Zhu i Chen z 2004 r.). W tym samym wyroku Trybunał dodał, że, nawet w przypadku gdy celem uzyskania obywatelstwa państwa członkowskiego jest zapewnienie prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego, jedno państwo członkowskie nie może ograniczyć skutków przyznania obywatelstwa innego państwa członkowskiego. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził również, że studenci państwa członkowskiego, którzy przemieszczają się celem kontynuowania nauki w innym państwie członkowskim, korzystają z praw przyznanych obywatelom europejskim. Tym samym studenci przebywający zgodnie z prawem w przyjmującym państwie członkowskim i wykazujący określony stopień zintegrowania się ze społecznością tego państwa mogą korzystać z przyznawanej przez to państwo pomocy na pokrycie kosztów utrzymania (wyrok w sprawie Bidar z 2005 r.). Natomiast prawo wspólnotowe nie sprzeciwia się ustaleniu przez krajowe przepisy prawne obiektywnych i nieidących zbyt daleko przesłanek integracji ze społecznością przyjmującego państwa członkowskiego. Tym samym przesłankę pięcioletniego uprzedniego zamieszkiwania na terytorium tego państwa uważa się za zgodną z prawem wspólnotowym (wyrok w sprawie Förster z 2008 r.).
Transport lotniczy Prawo Unii stanowi, że w wypadku odwołania lotu pasażerowie mają prawo do odszkodowania ze strony linii lotniczych. Linie te nie są jednak zobowiązane do wypłaty odszkodowania, jeśli są w stanie dowieść, że odwołanie lotu było spowodowane zaistnieniem nadzwyczajnych okoliczności, których nie można by było uniknąć pomimo podjęcia wszelkich racjonalnych środków. W swym wyroku z 2008 r. Trybunał orzekł, ze problemy techniczne wykryte podczas przeglądu statków lotniczych lub z powodu braku takiego przeglądu nie stanowią, jako takie, nadzwyczajnych okoliczności. W rezultacie przewoźnik lotniczy zasadniczo nie może odmówić wypłaty odszkodowania pasażerom w związku z odwołaniem lotu z uwagi na problemy techniczne statku powietrznego (wyrok w sprawie Wallentin-Hermann z 2008 r.). W 2009 r. Trybunał orzekł, że pasażerowie opóźnionych lotów, jeżeli przybędą do miejsca docelowego co najmniej trzy godziny po przewidywanej godzinie przylotu, mogą tak jak pasażerowie odwołanych lotów, ubiegać się o jednorazowe odszkodowanie od linii lotniczych, chyba że opóźnienie lotu było spowodowane zaistnieniem nadzwyczajnych okoliczności (wyrok w sprawie Sturgeon z 2009 r.).
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej > www.curia.europa.eu Orzecznictwo > http://curia.europa.eu/jcms/jcms/j_6/ Komunikaty prasowe > http://curia.europa.eu/jcms/jcms/jo2_16799 Portal instytucji Unii Europejskiej > www.europa.eu Dostęp do prawa Unii Europejskiej > www.eur-lex.europa.eu QD-32-12-031-PL-C Zdjęcia: G. Fessy CJUE Kontakty z mediami i informacja Wydanie luty 2012 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej Kontakty z mediami i informacja L-2925 Luksemburg www.curia.europa.eu doi:10.2862/80375