Pracownik socjalny Pracownik socjalny działa na rzecz jednostek, rodzin, grup i środowisk społecznych, znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej. Umożliwia im bądź ułatwia realizację aspiracji życiowych. Wzmacnia także zdolności grup społecznych, osób, rodzin do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów. Podejmując tego rodzaju działania wpływa na kształtowanie odpowiedniej polityki społecznej w środowisku lokalnym. Praca w tym zawodzie wiąże się z niezbędnymi i częstymi kontaktami z ludźmi. Polegają one głównie na opiekowaniu się ludźmi (pracownik socjalny pracujący w szpitalu), na niesieniu pomocy i udzielaniu rad (np. bezrobotnym), na współpracy z instytucjami wspierającymi organizowanie pomocy społecznej. Zadania i czynności zawodowe Do najważniejszych zadań w tym zakresie należy zapewnienie podstawowych warunków do życia tym, którzy są ich pozbawieni (cel ratowniczy), poprzez organizowanie pomocy finansowej, rzeczowej, a także psychicznej. Zadaniem pracownika socjalnego jest również zaspokajanie tych potrzeb, które nie mogą być zaspokojone samodzielnie lub w ramach innych instytucji. Jest to cel kompensacyjny, którego przykładem może być kierowanie osób nie ubezpieczonych na bezpłatne leczenie. Innym zadaniem jest minimalizowanie negatywnego wpływu tych czynników, które nie mogą być zmienione lub usunięte (cel protekcyjny), poprzez np. pomoc i opiekę nad członkami rodzin alkoholików. Drugim bardzo ważnym celem zawodowym pracowników socjalnych jest wzmacnianie zdolności grup społecznych, osób i rodzin do samodzielnego rozwiązywania własnych problemów oraz doskonalenie już istniejących form działalności instytucjonalnej i samopomocy. Do zadań w tym zakresie należy szeroko rozumiane poradnictwo, polegające na udzielaniu informacji, wskazówek i pomocy w zakresie rozwiązywania spraw życiowych osobom, zdolnym samodzielnie rozwiązywać problemy, będące przyczyną ich trudnej sytuacji życiowej. Są to informacje na temat instytucji i organizacji społecznych, mogących wspierać i nieść określoną pomoc np. kluby anonimowych alkoholików, ośrodki dla nosicieli wirusa HIV itp. Następnym zadaniem pracownika socjalnego w tym zakresie jest pobudzanie społecznej aktywności inspirowanie samopomocy w zaspokajaniu potrzeb życiowych osób, rodzin, grup i środowisk społecznych, inicjowanie nowych form udzielania pomocy osobom będących w trudnej sytuacji życiowej oraz współuczestniczenie w inspirowaniu, opracowywaniu, wdrażaniu oraz rozwijaniu programów społecznych ukierunkowanych na podniesienie jakości życia. Ważnym zadaniem jest także inicjowanie i uczestniczenie w badaniach problemów społecznych oraz podawanie do publicznej wiadomości wyników tych badań, aby
uświadomić władzom lokalnym istniejące na danym terenie problemy społeczne. Obowiązkiem pracownika socjalnego jest także współpraca z innymi profesjonalistami, instytucjami i organizacjami, mająca na celu doskonalenie już istniejących i poszukiwanie nowych rozwiązań w dziedzinie pracy socjalnej. W swojej pracy pracownik socjalny korzysta ze wszystkich dostępnych urządzeń biurowych, w tym m.in. z komputera, faksu, kserografu, maszyny do pisania i telefonu. Materialne środowisko pracy Pracownik socjalny wykonuje część swoich czynności zawodowych w biurze, w domu pomocy społecznej, część zaś w terenie, m. in. w środowisku zamieszkania klienta i jego rodziny. Z pracą w tym zawodzie wiążą się pewne zagrożenia wynikające z kontaktów z różnymi grupami klientów, w tym z uzależnionymi, nosicielami wirusa HIV, chorymi na gruźlicę i inne choroby zakaźne, osobami z zaburzeniami psychicznymi oraz po odbyciu kary pozbawienia wolności. Oprócz ryzyka zapadnięcia na choroby zakaźne, pracownik socjalny jest narażony na szereg innych zagrożeń, w tym przemoc fizyczną. Specyfika zawodu powoduje, iż pracownicy socjalni są grupą zawodową szczególnie narażoną na różnego rodzaju obciążenia psychiczne (pracownik socjalny pracujący w ośrodku pomocy społecznej ma uprawnienia do dodatkowego urlopu wypoczynkowego). Warunki organizacyjne Czas pracy w zawodzie pracownika socjalnego jest różny w zależności od zajmowanego stanowiska i potrzeb placówki, w której świadczy on swoją pracę. Pracownicy socjalni w ośrodkach pomocy społecznej zatrudniani są na podstawie ustawy o pracownikach samorządowych i ich czas pracy wynosi 40 godzin tygodniowo, z czego część czasu pracownik spędza w terenie. Pracownik socjalny zatrudniony w biurze pracuje w zależności od wymiaru etatu, na jaki jest zatrudniony w danej firmie (przeciętnie od 3 do 6 godzin dziennie). Część jego pracy odbywa się w terenie. Praca w tym zawodzie łączy się z dużą odpowiedzialnością społeczno - moralną. Wymagania psychologiczne Zawód pracownika socjalnego jest zawodem specyficznym. Do jego wykonywania nie wystarcza bowiem wiedza zawodowa. Konieczna jest odpowiednia postawa, uzdolnienia, umiejętności i sprawności. Istotą zawodu pracownika socjalnego jest niesienie pomocy ludziom potrzebującym wsparcia zarówno materialnego jak i psychicznego. Dlatego kandydatów powinna cechować przede wszystkim otwartość na ludzi i ich problemy, umiejętność wczuwania się w cudze położenie, opiekuńczość, życzliwość i troskliwość, przy równoczesnym zachowaniu bezstronności i bezinteresowności (nie można kierować się osobistymi sympatiami i antypatiami).
Cechą niezbędną jest również łatwość nawiązywania kontaktów społecznych, umiejętność postępowania z ludźmi, przekonywania ich i nakłaniania do zmiany postaw, zachowań, do podjęcia określonych działań, zmiany modelu życia itp. Bardzo potrzebna jest cierpliwość i umiejętność panowania nad emocjami, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia, agresji. Przydatna jest spostrzegawczość i umiejętność obserwacji, szczególnie podczas prowadzenia wywiadów środowiskowych. Pracownik socjalny zobowiązany jest do zachowania w tajemnicy niektórych informacji, zebranych w toku wykonywania swoich obowiązków służbowych. Osoba wykonująca tę prace powinna mieć wiedzę w zakresie psychologii (jest ona przydatna w wypadku interwencji socjalnej, w niesieniu pomocy grupom uzależnionym od alkoholu bądź narkotyków), socjologii (pomocna przy dokonywaniu analizy i oceny zjawisk, rodzących zapotrzebowanie na pomoc socjalną), pedagogiki (przydatna przy przekonywaniu do zmiany sytuacji życiowej, w jakiej znajduje się w danym momencie rodzina bądź grupa) oraz prawa i elementów medycyny. Wymagania fizyczne i zdrowotne Pracę w tym zawodzie zalicza się do prac lekkich. Pracownik socjalny powinien charakteryzować się ogólną dobrą sprawnością fizyczną. Przeciwwskazaniem są socjopatie. Istnieją przeciwwskazania do zatrudniania osób niepełnosprawnych poruszających się na wózkach inwalidzkich oraz osób głuchoniemych. Kwalifikacje pracownika socjalnego wskazane ustawą z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (Dz.U. Nr 64, poz. 593, z późn. zm.) - stan prawny na dzień 4 października 2005 roku, z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz ustawy Karta Nauczyciela (Dz. U. Nr 179, poz. 1487). Art. 116 ust. 1 Pracownikiem socjalnym może być osoba, która posiada dyplom uzyskania tytułu zawodowego w zawodzie pracownik socjalny, dyplom ukończenia kolegium pracowników służb społecznych, dyplom wyższej szkoły zawodowej o specjalności praca socjalna lub ukończone studia wyższe o specjalności praca socjalna na jednym z kierunków: pedagogika, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia lub nauki o rodzinie. Dyplom uzyskania tytułu zawodowego w zawodzie pracownik socjalny dotyczy absolwentów szkół policealnych, które kształciły w zawodzie pracownik socjalny. Szkoły te, począwszy roku szkolnego 2005/2006 nie prowadzą już naboru w zawodzie pracownik socjalny. Kształcenie w tym zakresie będzie realizowane przez trzyletnie kolegia pracowników służb społecznych, które powstają począwszy od roku
szkolnego 2005/2006. Absolwenci kolegiów, zgodnie z przepisem art. 116 ust. 1, po uzyskaniu dyplomu ukończenia kolegium będą mieli uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Absolwenci szkół policealnych, którzy uzyskali wcześniej tytuł zawodowy pracownika socjalnego, posiadają i będą posiadać na zasadach praw nabytych uprawnienia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Uprawnienie to zostało jednoznacznie wskazane w przepisie art. 116 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej. Słuchacze szkół policealnych, którzy są w trakcie kontynuowania nauki (II roku lub ostatniego semestru) na wydziałach dziennych i zaocznych kształcących pracowników socjalnych, po otrzymaniu dyplomu uzyskania tytułu zawodowego w zawodzie pracownik socjalny również nabędą uprawnienia do wykonywania tego zawodu. Ukończenie studiów wyższych (licencjackich lub magisterskich) na kierunkach wymienionych w przepisie art. 116 ust. 1, lecz o innej specjalności niż praca socjalna (np. specjalności pedagogika opiekuńczo-wychowawcza i praca socjalna, praca socjalna i terapia społeczna praca socjalna i opiekuńczo-wychowawcza, pracownik socjalny, służby socjalne polityka socjalna ) nie jest równoważne ze specjalnością wskazaną wprost w ustawie, a tym samym nie uprawnia do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Uprawnień do wykonywania zawodu pracownika socjalnego nie można nabyć poprzez ukończenie studiów podyplomowych. Jak wynika z treści przepisów ustawy o pomocy społecznej, żadne studia podyplomowe nie zostały wskazane jako równoważne z takimi uprawnieniami. Art. 156 ust. 1 Osoby, które przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy były zatrudnione na stanowisku pracownika socjalnego na podstawie dotychczasowych przepisów, zachowują uprawnienia do wykonywania zawodu. Dotyczy to osób zatrudnionych na stanowiskach pracowników socjalnych przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (przed dniem 1 maja 2004 roku i w latach ubiegłych), o ile osoby te były zatrudnione zgodnie z obowiązującymi wcześniej przepisami, tj. posiadały wymagane wcześniejszymi przepisami kwalifikacje do zatrudnienia na stanowisku pracownika socjalnego. Dotyczy to również osób, zatrudnionych na podstawie przepisów ustawy o pomocy społecznej na stanowisku pracownika socjalnego przed dniem 1 maja 2004 roku i wcześniej, na podstawie umowy o pracę zawartej na czas określony. ust. 3 Osoby, które w okresie 3,5 roku od dnia wejścia w życie ustawy ukończą studia wyższe magisterskie na kierunkach: pedagogika, psychologia, politologia lub socjologia, mogą wykonywać zawód pracownika socjalnego. Osoby które w dniu wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, tj. w dniu 1 maja 2004 roku kontynuowały studia magisterskie na wyżej wymienionych kierunkach i ukończą studia do dnia 31 października 2007 roku będą mogły wykonywać zawód pracownika socjalnego. Przepis dotyczy zatem osób, które kontynuowały ww. studia w dniu wejścia w życie nowej ustawy o pomocy społecznej i uzyskają dyplom ich ukończenia w okresie 2 maja 2004 roku 31 października 2007 roku.
Przepis nie dotyczy osób, które ukończyły studia magisterskie na ww. kierunkach przed wejściem w życie nowej ustawy o pomocy społecznej (tj. przed dniem 1.05.2004r.) i nie podjęły pracy na stanowisku pracownika socjalnego do dnia 30 kwietnia 2004 roku. Przepis nie dotyczy także osób, które kontynuują studia licencjackie na ww. kierunkach. ust. 4 Osoby zatrudnione przed dniem wejścia w życie ustawy na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, które w okresie 3,5 roku od dnia wejścia w życie ustawy ukończą studia wyższe na kierunkach: pedagogika, psychologia, politologia lub socjologia i uzyskają tytuł licencjata, mogą wykonywać zawód pracownika socjalnego." Osoby, które w dniu wejścia w życie ww. ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. w dniu 1 maja 2004 r. były zatrudnione na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, o ile: - w dniu 1 maja 2004 roku kontynuowały studia licencjackie na kierunkach wskazanych ww. przepisem ustawy, a jednocześnie - ukończą ww. studia do dnia 31 października 2007 roku będą mogły po uzyskaniu dyplomu ukończenia studiów wykonywać zawód pracownika socjalnego. Przepis dotyczy zatem aspirantów pracy socjalnej, którzy kontynuowali ww. studia w dniu wejścia w życie nowej ustawy o pomocy społecznej i uzyskali bądź uzyskają dyplom ukończenia studiów w okresie 2 maja 2004 roku 31 października 2007 roku. Przepis ten nie odnosi się do osób zatrudnionych na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, które: - ukończyły studia przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. przed dniem 1 maja 2004 roku lub - zostały zatrudnione na stanowisku aspiranta pracy socjalnej po wejściu w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. po dniu 1 maja 2004 roku. ust. 5 Osoby zatrudnione przed dniem wejścia w życie ustawy na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, które w okresie 5,5 roku od dnia wejścia w życie ustawy ukończą studia wyższe magisterskie na kierunkach: pedagogika, psychologia, politologia lub socjologia, mogą wykonywać zawód pracownika socjalnego. Osoby, które w dniu wejścia w życie ww. ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. w dniu 1 maja 2004 r. były zatrudnione na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, o ile: - w dniu 1 maja 2004 roku kontynuowały studia magisterskie na kierunkach wskazanych przepisem ust. 5, a jednocześnie - ukończą ww. studia do dnia 31 października 2009 roku
będą mogły po uzyskaniu dyplomu ukończenia studiów wykonywać zawód pracownika socjalnego. Przepis dotyczy zatem aspirantów pracy socjalnej, którzy kontynuowali ww. studia w dniu wejścia w życie nowej ustawy o pomocy społecznej i uzyskali bądź uzyskają dyplom ukończenia studiów w okresie 2 maja 2004 roku 31 października 2009 roku. Przepis ten nie odnosi się do osób zatrudnionych na stanowisku aspiranta pracy socjalnej, które: - ukończyły studia przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. przed dniem 1 maja 2004 roku lub - zostały zatrudnione na stanowisku aspiranta pracy socjalnej po wejściu w życie ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej, tj. po dniu 1 maja 2004 roku. NOWE ZAWODY W OBSZARZE POMOCY SPOŁECZNEJ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 29 marca 2001 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego (Dz.U. Nr 34, poz. 405) wprowadziło do grupy zawodów oznaczonych symbolem 346 Pracownicy pomocy społecznej i pracy socjalnej następujące zawody: 346[02] asystent osoby niepełnosprawnej - do realizacji w rocznym cyklu kształcenia w szkole policealnej; 346[03] opiekunka środowiskowa - do realizacji w rocznym cyklu kształcenia w szkole policealnej; 346[04] opiekun w domu pomocy społecznej - do realizacji w dwuletnim cyklu kształcenia w szkole policealnej. Zawody te zostały wprowadzone do klasyfikacji na wniosek Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Do zadań asystenta osoby niepełnosprawnej należy : 1) współtworzenie programów rehabilitacji i pomocy osobie niepełnosprawnej, 2) doradzanie w zakresie usług medycznych, rehabilitacyjnych, zawodowego przekwalifikowania, kontaktów społecznych, usług kulturalnych, rekreacji i integracji ze środowiskiem, 3) diagnozowanie warunków życia i dążenie do usuwania wszelkiego typu barier (psychologicznych, społecznych, architektonicznych, komunikacyjnych itp. ),
4) pobudzanie aktywności osoby niepełnosprawnej oraz jej rodziny w celu zaspokojenia potrzeb biopsychospołecznych, 5) planowanie, kontrolowanie ocenianie indywidualnego programu, planu pomocy osobie niepełnosprawnej, 6) włączanie osoby niepełnosprawnej w programy instytucji i placówek świadczących usługi rehabilitacyjne, 7) współpraca z mediami ułatwiająca poszukiwanie sponsorów i sojuszników w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych. Podstawowym celem kształcenia asystenta osoby niepełnosprawnej jest przygotowanie absolwenta szkoły do : 1) współdziałania w podnoszeniu jakości życia osoby niepełnosprawnej poprzez ułatwienie wykonywania czynności dnia codziennego, wykształcenie samodzielności oraz w części przypadków stworzenie warunków do samodzielnej rehabilitacji, 2) wspierania i wzmacniania systemu pomocy osobom niepełnosprawnym umożliwiając realizację optymalnego programu rehabilitacji społecznej i zawodowej, 3) współtworzenia w opracowaniu indywidualnych programów rehabilitacji i prowadzenia osoby niepełnosprawnej. 4) dokonywania prawidłowej kompleksowej oceny postępów realizowanego programu rehabilitacji. Asystent osoby niepełnosprawnej aktywnie włączy się w system rodziny osoby niepełnosprawnej, instytucji społecznych oraz w system prawa stwarzając w miarę możliwości optymalne warunki rozwoju osoby niepełnosprawnej. Ponadto, asystent będzie prowadzić rehabilitację środowiskową, której założeniem jest świadczenie usług osobom niepełnosprawnym w najbliższym środowisku. Program rehabilitacji społecznej i medycznej oferowany przez asystenta osoby niepełnosprawnej dotyczy potrzeb zdrowotnych, psychicznych, zawodowych, społecznych i kulturalnych osoby niepełnosprawnej. Do zadań opiekunki środowiskowej należy : 1) pomaganie podopiecznemu w codziennych czynnościach domowych (robienie zakupów, sprzątanie, gotowanie, pranie),
2) pielęgnowanie oraz dbanie o zdrowie, higienę osobistą ludzi chorych i niesamodzielnych (mycie, kąpanie, czesanie, golenie, ubieranie, słanie łóżka i 3) zmiana pościeli oraz bielizny osobistej osobie unieruchomionej w łóżku oraz prowadzenie najprostszych ćwiczeń rehabilitacyjnych, uzgodnionych z lekarzem), 4) udzielanie pierwszej pomocy w przypadkach zagrożenia zdrowia i życia podopiecznego, 5) mobilizowanie podopiecznego do aktywnego spędzania czasu wolnego i rozwijanie jego zainteresowań, 6) aktywizowanie podopiecznego do zwiększania jego samodzielności życiowej, 7) doradzanie w zakresie planowania i organizacji gospodarstwa domowego, 8) kontaktowanie się z różnego rodzaju instytucjami w celu rozwiązywania problemów zdrowotnych, materialnych, mieszkaniowych, rodzinnych i prawnych podopiecznego, 9) inicjowanie pozytywnych relacji międzyludzkich w najbliższym otoczeniu podopiecznego, a zwłaszcza z członkami jego rodziny. Podstawowym celem kształcenia opiekunek środowiskowych jest przygotowanie ich do udzielania pomocy i świadczenia usług opiekuńczych w odniesieniu do osób przewlekle chorych, samotnych i niesamodzielnych, które nie mają dostatecznego wsparcia ze strony rodziny lub innych osób otoczenia. Odpowiednie przygotowanie opiekunek środowiskowych i świadczone właściwy sposób usługi opiekuńcze mają bezpośredni wpływ na sprawne działanie systemu pomocy środowiskowej i ograniczenie liczby podejmowanych decyzji o skierowaniu do domu pomocy społecznej. Do zadań opiekuna w domu pomocy społecznej należy : 1) pomoc i towarzyszenie człowiekowi w codziennych czynnościach z zakresu samoobsługi i higieny osobistej (mycie, kąpanie, ubieranie, czesanie, golenie, pomoc w słaniu łóżka, zmianie bielizny pościelowej, udział w ćwiczeniach rehabilitacyjnych lub aktywizujących zaleconych przez lekarza bądź terapeutę ), 2) pielęgnowanie oraz dbanie o zdrowie i higienę osobistą osób chorych i niesamodzielnych, 3) aktywizowanie podopiecznego do zwiększenia jego samodzielności życiowej,
4) doradzanie w zakresie planowania wydatków lub sposobu spędzania czasu wolnego, 5) mobilizowanie podopiecznego do aktywnego spędzania czasu wolnego oraz rozwijanie jego zainteresowań, 6) udzielanie pierwszej pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia podopiecznego, 7) aktywne uczestniczenie w procesie rehabilitacji i aktywizacji podopiecznego oraz wykonywanie określonych zadań pod nadzorem lub na zlecenie lekarza bądź terapeuty, 8) kształtowanie pozytywnych relacji interpersonalnych w najbliższym otoczeniu podopiecznego, 9) udzielanie wsparcia w sytuacjach trudnych, kryzysowych. Podstawowym celem kształcenia opiekuna zatrudnionego w domu pomocy społecznej jest przygotowanie go do: 1) stymulacji rozwoju i aktywizacji osób przebywających w domu pomocy społecznej oraz wykorzystywania w tym celu różnorodnych metod i narzędzi rehabilitacji lub terapii; 2) towarzyszenia i pomocy podopiecznemu domu pomocy społecznej w zaspakajaniu potrzeb i wykonywaniu różnych czynności z zakresu samoobsługi, higieny osobistej, 3) organizacji i wykorzystania przez podopiecznego czasu wolnego w sposób konstruktywny, umożliwiający samorealizację, rozwój zainteresowań oraz integrację z rodziną, innymi osobami przebywającymi w dps bądź ze społecznością lokalną, 4) aktywnego włączania się i wzmacniania profesjonalnych działań wynikających z realizacji indywidualnego planu pracy i pomocy człowiekowi przebywającemu w domu pomocy społecznej lub innej instytucji opiekuńczej. Dostrzegając potrzeby i problemy wyżej wspomnianych osób oraz podejmując profesjonalne działania na ich rzecz, opiekun zatrudniony w domu pomocy społecznej będzie doskonalić i rozwijać świadczone usługi oraz kształtować różnorodne formy działalności instytucji opiekuńczych bądź pomocowych. Może też przyczyniać się do powstawania zindywidualizowanych programów oddziaływań ukierunkowanych na osobę korzystającą z pomocy instytucjonalnej.
W końcu czerwca 2001 r.. Minister Edukacji Narodowej zatwierdził podstawy programowe oraz programy nauczania dla każdego zawodu, co pozwoliło na wprowadzenie tych zawodów do szkół policealnych zainteresowanych tego typu kształceniem, począwszy od roku szkolnego 2001/2002. Opracowała: Katarzyna Cylinc - Nawałka