Recenzenci dr Marcin Antczak dr hab. inż. Zbigniew Bonczar, prof. UR dr Bartosz Borczyk prof. dr hab. Maria Ogielska dr Maciej Pabijan Redakcja techniczna Kinga Mielcarska Studenckie Prace Herpetologiczne Projekt okładki Aleksandra Kolanek Students herpetology notes Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej książki, zarówno w całości, jak i we fragmentach nie może być reprodukowana w sposób elektroniczny, fotograficzny i inny bez zgody wydawcy i właścicieli praw autorskich pod redakcją naukową Bartosza Borczyka Wrocław 2014 ISBN: 978-83-939167-0-2 2
Spis treści Bartosz Borczyk Wstęp... 5 Agnieszka Gozdek Rozmieszczenie i wzorce migracyjne salamandry plamistej (Salamandra salamandra) badania z użyciem metod telemetrycznych... 6 Mikołaj Kaczmarski, Jan Kaczmarek, Krzysztof Kolenda, Anna Kubicka Zastosowanie rejestratorów wilgotności i temperatury w badaniach herpetologicznych... 17 Tomasz Skawiński Temperaturowa determinacja płci, zmiana klimatu a ochrona gadów... 25 Sylwia Gadomska, Zofia Korbut Akcja czynnej ochrony płazów w Narwiańskim Parku Narodowym... 32 Bartłomiej Zając Zagrożenie węża Eskulapa śmiertelnością na drogach pilotażowe badania w dolinie Sanu pod Otrytem... 39 Justyna Zawadzka Los małych zbiorników wodnych na terenach zurbanizowanych na przykładzie zbiornika w Wysokiej... 43 Stanisław Bury, Maria Gaweł, Piotr Iwko Nowe stanowisko gniewosza plamistego (Coronella austriaca) na Pojezierzu Gostynińskim... 53 Piotr Iwko Najnowsze gatunki kryptyczne herpetofauny polskiej... 56 Rafał Dudek, Aleksandra Kolanek Obserwacje żółwi ozdobnych w zbiornikach wodnych Wrocławia... 60 Piotr Piliczewski, Dawid Zyskowski, Hanna Pietruszewska, Piotr Nowacki, Helena Wojcieszak, Tomasz Rek Międzygatunkowe i międzyrodzajowe hybrydy w rodzaju Lampropeltis... 69 Wojciech Tadeusz Urynowicz Anatomia porównawcza pancerzy najpopularniejszych w hodowli żółwi wodnych i lądowych... 77 3 Rafał Dudek, Aleksandra Kolanek 1 60 Obserwacje żółwi ozdobnych w zbiornikach wodnych Wrocławia Observations of Trachemys scripta (Schoepff, 1792) in water bodies of Wroclaw Słowa kluczowe: żółw ozdobny, Wrocław, gatunek obcy Keywords: Trachemys scripta, Wroclaw, alien species Żółw ozdobny Trachemys scripta to przedstawiciel rodziny żółwi błotnych Emydidae (Lydekker, 1889) zamieszkujący spokojne strumienie i stawy z bujną roślinnością wodną, chętnie wygrzewający się na ich brzegach, często w grupach liczących wiele osobników. Żywi się głównie pokarmem zwierzęcym (dżdżownice, ślimaki, ryby, kijanki). Jaja składa od grudnia do maja, inkubacja w naturze trwa 71-83 dni w temperaturze 30 stopni Celsjusza (Sura 2005). Posiada trzy podgatunki: Trachemys scripta scripta, Trachemys scripta elegans oraz Trachemys scripta troostii. Naturalny zasięg występowania gatunku to Ameryka Północna, głównie obszar Stanów Zjednoczonych, gdzie zaczęto żółwie ozdobne hodować na farmach oraz importować do innych krajów. Od 1980 r. roczny eksport Trachemys scripta elegans z USA wyniósł w przybliżeniu 1-2 mln osobników, a w pierwszej połowie lat `90 ok. 3-4 mln osobników rocznie. W 1996 roku całkowity eksport Trachemys scripta elegans z USA wyniósł ponad 7,8 mln osobników, z czego prawie 2,3 mln osobników (28%) zostało przywiezionych do Europy (Bringsøe 2006). W latach 1989-1997 z amerykańskich farm wyeksportowano ponad 52 mln osobników. Część z nich została wypuszczona i (jak często w takich przypadkach) dostosowała się do nowych warunków. We Francji i Hiszpanii mogą się one nawet rozmnażać (Sura 2005). Masowy import żółwi ozdobnych (z przeznaczeniem na zwierzęta domowe) spowodował, że część z nich trafiła do naturalnego środowiska i obecnie spotkać je można na terenie miast Polski, w tym także i we Wrocławiu. Nie udokumentowano jeszcze sukcesu rozrodczego tych zwierząt w naszym kraju, aczkolwiek postępująca zmiana klimatu oraz udokumentowane przypadki z innych krajów Europy (Cadi i in. 1 Uniwersytet Wrocławski, Instytut Biologii Środowiskowej, Zakład Biologii Ewolucyjnej i Ochrony Kręgowców, ul. Sienkiewicza 21.
2004) stanowią przesłankę do uważnego monitorowania tych żółwi w naszym kraju tym bardziej, że jako gatunek kosmopolityczny i określony jako inwazyjny (Lowe i in. 2000) stanowią potencjalne zagrożenie dla lokalnych ekosystemów. W opinii autorów aktualnie żółwie ozdobne Trachemys scripta wypuszczane do zbiorników na terenie Wrocławia nie stanowią zagrożenia dla populacji rodzimych żółwi błotnych Emys orbicularis. Przesłankę do formułowania takiej opinii stanowi fakt, że żółwie ozdobne są wypuszczane do środowiska w miastach, podczas gdy żółw błotny wybiera na miejsca swojego bytowania zbiorniki oddalone od obszarów zurbanizowanych. Na niektórych obszarach żółwie błotne zamieszkują zbiorniki wodne w pobliżu zabudowań człowieka (Mitrus 2007) jednak ze względu na brak potwierdzenia rozmnażania się żółwi ozdobnych na terenie kraju wydaje się mało prawdopodobnym, aby stanowiły one zagrożenie dla rodzimego gatunku. Konkurencyjny wpływ Trachemys scripta na żółwie błotne jest słabo zbadany i dotychczas niepotwierdzony (Cadi i Joly 2003, Pupins 2007, Ficetola i in. 2002). Polskim aktem prawnym dotyczącym żółwi czerwonolicych jako gatunku inwazyjnego jest Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku, która nakłada zakaz wprowadzania do środowiska zwierząt lub roślin obcych oraz ich form przetrwalnikowych. Z tego też względu sprowadzanie ich z innych krajów UE jest niezgodne z prawem. Ustawa nakłada też obowiązek rejestracji zwierzęcia u starosty właściwego ze względu na miejsce przetrzymywania. Wedle ustawy import, przetrzymywanie, sprzedaż i hodowla gatunków stanowiących zagrożenie dla rodzimej fauny wymaga zezwolenia Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska. Listę tych gatunków zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011. Na liście znalazły się wszystkie podgatunki żółwia ozdobnego. W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 9 września 2011 r. żółw ozdobny (a ściślej rzecz ujmując wszystkie jego podgatunki: czerwonolicy, żółtolicy i żółtobrzuchy) został umieszczony jako gatunek obcy, który w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego może zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Trachemys scripta elegans został umieszczony w Załączniku B aneksu do Rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 z uwagi na jego inwazyjny charakter (co równa się całkowitemu zakazowi importu na obszar Wspólnoty), a następnie podtrzymano zapis w Rozporządzeniu Komisji (WE) NR 1332/2005. Na mocy Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1037/2007 z dn. 29 sierpnia 2007 r. zawieszającego wprowadzenie do Wspólnoty okazów niektórych gatunków fauny i flory import tego gada na teren UE jest bezwzględnie zakazany. Przez pewien czas, mimo restrykcji prawnych, nadal importowane były inne podgatunki żółwia ozdobnego: żółw żółtobrzuchy (Trachemys scripta scripta) oraz żółtolicy (Trachemys scripta troosti). Rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 września 2011 wyeliminowało tę lukę prawną, stąd po wejściu w życie niniejszego aktu prawnego import tych gatunków został również ograniczony. W Polsce obserwacji Trachemys scripta elegans dokonano głównie w zachodniej i południowo-zachodniej części kraju, w tym we Wrocławiu i jego okolicach (Najbar 2001, Kopka 2003). Ponadto żółwia tego obserwowano sporadycznie w innych częściach Polski, w tym w Krakowie (Mitrus 2005 za: Bringsøe 2006), Lublinie (Chobotow i Czarniawski 2007) oraz Warszawie (Mazgajska i Mazgajski 2008). Rozmieszczenie Trachemys scripta w Polsce zostało przez Bringøe (2006) określone jako rzadkie, co oznacza, że gatunek ten występuje zaledwie w kilku kilkunastu miejscach w kraju. Najwcześniejsze zanotowane obserwacje żółwi we Wrocławiu pochodzą z lat 1996/1997 (Kopka 2003) zwierzęta zauważone zostały przez wędkarzy. W 2003 roku oszacowano liczbę żółwi w Fosie na 14 osobników. Innych zbiorników nie inwentaryzowano. W 2005 roku przeprowadzono inwentaryzację zbiorników wodnych Wrocławia (Dolnośląska Fundacja Ekorozowoju 2005). W jej wyniku zaobserwowano żółwie w zbiorniku przy Nowej Karczmie, na Pilczycach oraz w starorzeczu na terenie Parku Szczytnickiego (Ryc. 1-3). Fot. 1. Wygrzewający się na brzegach Fosy Miejskiej żółw czerwonolicy (fot. R. Dudek) 61 62
Żółwie ozdobne spotykane w zbiornikach na terenie Wrocławia są aktywne w ciągu dnia - wygrzewają się na brzegach i są mało płochliwe, tak więc można je zaobserwować z łatwością (Fot. 1). Metodyka badań polegała na obserwacji linii brzegowej zbiorników w ciepłe, słoneczne dni oraz zliczanie zaobserwowanych zwierząt podczas wizyt nad zbiornikami. Autorom udało się zaobserwować żółwie ozdobne w siedmiu lokalizacjach na terenie Wrocławia (Tab. 1): staw na Pilczycach Starorzecze Odry na terenie Parku Szczytnickiego trzy zbiorniki na Kozanowie Fosa Miejska staw w Ogrodzie Botanicznym Nie zauważono dotychczas we Wrocławiu prób składania jaj przez ten gatunek, chociaż Kopka (2003) obserwował zachowania godowe. Potencjalnym dogodnym miejscem do lęgów wydają się być niewielkie wyspy znajdujące się w Fosie Miejskiej oraz na starorzeczu Odry w Parku Szczytnickim. W związku z modernizacją Fosy Miejskiej (prace polegające między innymi na wybraniu mułu z dna zbiornika) w przyszłych latach należy monitorować ewentualne zmiany w liczbie obserwowanych osobników. Ryc. 1 3. Lokalizacja zbiorników, w których zaobserwowany został Trachemys scripta (białe gwiazdy obserwacje Autorów, czarne koła obserwacje Kopki (2003), czarne trójkąty dane z inwentaryzacji przeprowadzonej w 2005 r.) Tabela 1. Maksymalne liczebności żółwi ozdobnych w badanych zbiornikach. Miejsce Lata obserwacji Maksymalna zobserwowana liczebność Fosa Miejska 2009 15 osobników T.s. elegans 2010 20 osobników T.s. elegans 2011 30 osobników T.s. elegans 2012 13 osobników T.s. elegans (wiosna), 26 osobników T.s. elegans (lato, od pl. Jana Pawła II do Renomy) + 14 osobników T.s. elegans (od Renomy do Ambasady Niemiec) Zbiornik na Pilczycach Starorzecze w Parku Szczytnickim Zbiorniki na Kozanowie Staw w Ogrodzie Botanicznym 2008 1 osobnik T.s. elegans 2009 1 osobnik T.s.elegans 2010 3 osobniki T.s.elegans 2011 3 osobniki T.s.elegans 2012 3 osobniki T.s.elegans + 1 osobnik T.s.scripta (Fot. 2) 2012 1 osobnik T.s.elegans 2008-2012 Pojedyncze osobniki T.s. elegans (brak dokładnych danych o liczebności) 2012 1 osobnik T.s.troosti 63 Ryc. 1. Północno-zachodnia część Wrocławia 64
Ryc. 2. Wschodnia część Wrocławia Fot. 2. Pierwsza obserwacja Trachemys scripta scripta we Wrocławiu (fot. A. Kolanek) Ryc. 3. Centrum Wrocławia Summary Trachemys scripta are popular terraristic pets. However, several years are covered by the restrictions on trade (Appendix B of Council Regulation No 338/97) due to their invasive nature. Pursuant to Commission Regulation (EC) No 811/2008 Trachemys scripta elegans import into the EU is strictly prohibited. Since the turtles are very popular for some time in the trade could meet other nonrestricted subspecies of Trachemys scripta, mainly Trachemys scripta scripta and Trachemys scripta troostii. Regulation of the Minister of Environment dated 09/09/2011 the last two were on the list of non-native species, which may release to the environment threaten native species or natural habitats. Turtles can be found in some water bodies in Wroclaw, specimens are released by people who no longer take care of them for different reasons. Observations were carried out from 2008, in the spring and summer, counted individuals basking on the shores of water bodies, at that time found turtles (Trachemys scripta elegans and - in 2012 - Trachemys scripta scripta) in the City Moat (the largest population found in Wroclaw) and in several ponds. There were no attempts to lay eggs, but the situation should be monitored due to the changing climate. 65 66
Literatura Bringsøe H. 2006. NOBANIS Invasive Alien Species Fact Sheet Trachemys scripta. Online Database of the North European and Baltic Network on Invasive Alien Species NOBANIS www.nobanis.org, Date of access 20/12/2012. Cadi A., Delmas V., Prevot-Julliard A., Joly P., Pieaud C., Girondot M. 2004. Successful reproduction of the introduced slider turtle (Trachemys scripta elegans) in the South of France. Aquatic Conservation: Marine and Freshwater Ecosystems 14: 237 246. Cadi A., Joly P. 2003. Competition for basking places between the endangered European pond turtle (Emys orbicularis galloitalica) and the introduced redeared slider (Trachemys scripta elegans). Canadian Journal of Zoology 81: 1392 1398. Chobotow J., Czarniawski W. 2007. Płazy i gady Lublina. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (4): 21 37. Dolnośląska Fundacja Ekorozwoju 2005. Inwentaryzacja starorzeczy, nieużytków wodnych, oczek i zbiorników wodnych na terenie Wrocławia. Wrocław: Pracownia Ochrony Przyrody i Ekologii Krajobrazu. Ficetola G. F., Monti A., Padoa-Schioppa E. 2002. First record of reproduction of Trachemys scripta in the Po Delta. Annali del Museo civico di Storia naturale di Ferrara 5: 125 128. Kopka M. 2003. Żółw czerwonolicy (Chrysemys scripta elegans) w zbiornikach wodnych Wrocławia w: Materiały VII Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników, Białystok. Lowe S., Browne M., Boudjelas S., De Poorter M. 2000. 100 of the World s Worst Invasive Alien Species A selection from the Global Invasive Species Database. ISSG. Mazgajska J., Mazgajski T. (2008): Ekspansja żółwia czerwonolicego (Trachemys scripta elegans) na terenie Warszawy. W: Zamachowski W. (red.). Biologia płazów i gadów Ochrona herpetofauny. IX Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna. Wyd. Nauk. Uniw. Pedagog., Kraków, 64 65. Mitrus S. 2007. Metody badań i ochrony żółwia błotnego. Podręcznik metodyczny. Opole: Wyd. UO. Najbar B. 2001. Żółw czerwonolicy Trachemys scripta elegans w województwie lubuskim (zachodnia Polska). Przegląd Zoologiczny 55 (1 2): 103 109. Pupins M. 2007. First report on recording of the invasive species Trachemys scripta elegans, a potential competitor of Emys orbicularis in Latvia. Acta Universitatis Latviensis 723: 37 46. Rozporządzenie Komisji (WE) NR 1332/2005. Dz. U. L 215/1 z 9.8.2005. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1037/2007. Dz.Urz.UE. L 238 z 11.09.2007. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom rodzimym lub siedliskom przyrodniczym. Dz.U. 210, Poz. 1260 z 9.09.2011. Rozporządzenie Rady (WE) NR 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. Dz.U. L 61 z 3.3.1997. Sura P. 2005. Encyklopedia współczesnych płazów i gadów. Nowy Sącz: Wydawnictwo Fundacja. Ustawa o Ochronie Przyrody z dnia 16 kwietnia 2004. Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. 67 68