Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy Regionalne zróżnicowanie polskiego rolnictwa w świetle badań IUNG - PIB Seweryn Kukuła Stanisław aw Krasowicz Puławy 2006
Zróżnicowanie rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce -ważna przesłanka polityki regionalnej, - wyznacznik problemów, wymagających wsparcia ze strony nauki. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB w Puławach utworzony w 1950 r. spadkobierca bogatych tradycji nauk rolniczych w Polsce Instytutu Agronomicznego w Marymoncie (1862), uczelni wyższej (1869-1915), Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego (PINGW) (1917-1950) 2005 - status PIB - program wieloletni na lata 2005-2010 Kształtowanie środowiska rolniczego Polski oraz zrównoważony rozwój produkcji rolniczej
IUNG - PIB instytut resortowy, jbr Badania: technologiczne (agrotechniczne), środowiskowe. Ważny nurt działalności: problemy regionalnego zróżnicowania produkcji roślinnej W poprzednim okresie: często niedostrzegane, lekceważone w działalności doradczej, zalecenia agrotechniczne i systemy doradztwa nie uwzględniały specyfiki regionalnej Ze względu na istniejące uwarunkowania zasady wspólnej polityki rolnej UE mogą być w różnym zakresie realizowane w poszczególnych regionach kraju /Heller 1999/
Myśl przewodnia badań regionalnych IUNG: Możliwości dostosowania produkcji roślinnej do wymogów i standardów UE są zróżnicowane regionalnie i powinny być oceniane na tle uwarunkowań występujących w poszczególnych regionach kraju.
Materiał oraz metoda i zakres badań - badania kameralne, poprzedzone analizą dotychczasowego dorobku. Materiał: - dane GUS i statystyki UE, - informacje zgromadzone w IUNG Zintegrowany System Informacji o Przestrzeni Rolniczej, - wyniki badań monitoringowych i ankietowych, - wyniki badań IERiGŻ, - opracowania i ekspertyzy innych autorów. Metoda: - proste metody statystyczne, - grupowanie i prezentacje graficzne, - metody analizy wielozmiennej (analiza czynnikowa, analiza skupień).
Zakres badań regionalnych IUNG 1. Regionalne zróżnicowanie wykorzystania potencjału produkcyjnego. 2. Regionalne zróżnicowanie intensywności organizacji. 3. Regionalne zróżnicowanie produkcji zbóż. 4. Ważniejsze uwarunkowania rozwoju rolnictwa w regionach, przyrodniczo-agrotechniczne, organizacyjno-ekonomiczne. 5. Opracowanie kryteriów wyodrębniania obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (LFA ONW) uprawnionych do korzystania ze wsparcia finansowego UE. 6. Regionalne zróżnicowanie możliwości i rozwoju działalności alternatywnych np. uprawa roślin energetycznych.
Polska Rozwinięte gospodarczo kraje Europy Zachodniej : Znaczny potencjał produkcyjny rolnictwa, Słabo wykorzystany, Regionalne zróżnicowanie wykorzystania potencjału.
Potencjał produkcyjny rolnictwa współtworzą zasoby podstawowych czynników produkcji, tj. ziemi, pracy i kapitału Zasoby czynników produkcji i wzajemne relacje między nimi są zróżnicowane regionalne Głównym wyznacznikiem tych relacji jest liczba zatrudnionych
Wg badań IUNG: Warunki przyrodnicze Polski, z punktu widzenia produkcji rolniczej, są o 30-40% gorsze niż w krajach Europy Zachodniej
O zróżnicowaniu regionalnym wykorzystania potencjału jaki tworzą warunki przyrodnicze opisane za pomocą wskaźnika wrpp decydują uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne. /Fotyma M., Krasowicz S. 2001/ W warunkach gospodarki rynkowej wzrasta siła oddziaływania warunków organizacyjno-ekonomicznych Kryteria oceny: - Globalna produkcja roślinna w j.zb. ha -1 -Plony zbóż w dt ha -1 -Intensywność organizacji produkcji w pkt
Ocena wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce. zachodniopomorskie 72.1 pomorskie 84.0 kujawsko-pomorskie 86.7 warmińsko-mazurskie 75.4 85.0 podlaskie lubuskie 58.9 wielkopolskie 73.9 mazowieckie 68.5 dolnośląskie 75.6 opolskie 66.8 Polska 71,7% 70.3 58.6 śląskie łódzkie małopolskie 68.6 świętokrzyskie 60.0 lubelskie 63.7 podkarpackie 54.9 Rys. Relacja rzeczywistej produkcji roślinnej wyrażonej w j.zb. (lata 2003-2005) do realnie możliwej do uzyskania w województwach (%)
Ocena wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej w Polsce. Potencjał produkcyjny jest najlepiej wykorzystywany w południowo- i północno-zachodnich regionach kraju (województwa: wielkopolskie, dolnośląskie, opolskie, śląskie, zachodniopomorskie i pomorskie), a najsłabiej w środkowej i południowo-wschodniej części Polski (województwa: lubelskie, świętokrzyskie, małopolskie, mazowieckie, łódzkie, podkarpackie oraz lubuskie).
Regionalne zróżnicowanie wykorzystania potencjału rolnictwa w Polsce. pomorskie 4 warmińsko-mazurskie zachodniopomorskie 4 kujawsko-pomorskie 3 4 5 podlaskie lubuskie 4 wielkopolskie 3 5 mazowieckie dolnośląskie 1 opolskie 5 śląskie Rys. Podział województw na grupy o różnym stopniu wykorzystania potencjału na podstawie analizy skupień. 1 2 łódzkie małopolskie 2 2 świętokrzyskie lubelskie 2 podkarpackie 2
Regionalne zróżnicowanie wykorzystania potencjału rolnictwa w Polsce. Stwierdzono, że uszeregowanie wyodrębnionych grup województw według 3 przyjętych kryteriów wykorzystania potencjału produkcyjnego jest zróżnicowane. Region 1 - najlepsze warunki przyrodnicze, pierwsze miejsce ze względu na poziom produkcji roślinnej z ha. Region 3 -najwyższa intensywność organizacji produkcji i relatywnie wysoka intensywność gospodarowania. Region 4 - model ekstensywnej organizacji produkcji przy stosunkowo wysokiej intensywności gospodarowania. Region 2 -wyraźnie ograniczające pomorskie 4 warmińsko-mazurskie oddziaływanie struktury agrarnej na zachodniopomorskie 4 4 poziom wykorzystania potencjału kujawsko-pomorskie 5 3 produkcyjnego. wielkopolskie lubuskie mazowieckie 3 4 5 Region 5 - realizuje model: intensywna łódzkie 5 organizacja produkcji, zwłaszcza 2 dolnośląskie opolskie świętokrzyskie zwierzęcej, przy ogólnie niskim poziomie 1 2 1 śląskie nakładów (ekstensywnym gospodarowaniu). 2 małopolskie 2 podlaskie lubelskie podkarpackie 2
Produkcja zbóż jako kryterium oceny wykorzystania potencjału polskiego rolnictwa oraz odzwierciedlenie specyfiki produkcji roślinnej w różnych regionach kraju. Produkcja zbóż jako kryterium wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej Plony zbóż zależą głównie od warunków siedliskowych (glebowych) i modyfikowane są intensywnością produkcji y = 1,538 + 0,279wrpp + 0,061NPK + 0,043CaO R 2 = 77,8% 51% zmienności plonów zbóż wyjaśnia wrpp /Filipiak K., Ufnowska J. 2002/
Produkcja zbóż jako kryterium oceny wykorzystania potencjału polskiego rolnictwa oraz odzwierciedlenie specyfiki produkcji roślinnej w różnych regionach kraju. Produkcja zbóż - jedna z podstawowych miar intensywności rolnictwa i poziomu kultury rolnej w kraju. Dominująca pozycja ziarna zbóż w organizacji gospodarki żywnościowej. Cecha specyficzna polskiego rolnictwa - niższy, w porównaniu do krajów UE, udział gatunków intensywnych, dostarczających ziarna o najwyższej wartości użytkowej (pszenica, jęczmień, kukurydza). W warunkach pełnej liberalizacji obrotu towarowego w ramach UE oraz nadprodukcji ziarna w całej Wspólnocie stawia to polskich producentów zbóż w niekorzystnej sytuacji.
Przyrodnicze i ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania produkcji zbóż jakościowych. Ocenę możliwości dostosowania produkcji zbóż w poszczególnych regionach Polski do standardów UE oraz wymagań przemysłu zbożowo-młynarskiego, przeprowadzono z uwzględnieniem podziału kraju na 4 regiony wydzielone w 2003 r. przez IERiGŻ ze względu na potencjał ekonomiczny gospodarstw. A Pomorze i Mazury B Wielkopolska i Śląsk C Mazowsze i Podlasie D Małopolska i Pogórze Rys. Rejony o zróżnicowanej intensywności produkcji zbóż
Przyrodnicze i ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania produkcji zbóż jakościowych. Regiony A i B wyższe plony zbóż ogółem i zbóż jakościowych, wyższa towarowość produkcji, wyższy udział gatunków jakościowych, większa przeciętną powierzchnią gospodarstwa, większa skala produkcji, mniejsze rozdrobnienie gruntów (mniejsza liczba działek w przeliczeniu na gospodarstwo, większa powierzchnia pól), możliwość stosowania nowych technologii. Predyspozycje większych obszarowo gospodarstw, położonych w północnej i zachodniej Polsce do pozyskiwania ziarna o wymaganych przez przemysł i przetwórstwo parametrach jakościowych. Gospodarstwa te są w stanie zapewnić dostawę do zakładów przetwórczych większych partii jednorodnego jakościowo surowca. Problem wymaga bardziej szczegółowych analiz i oceny odnoszącej się do subregionów lub grup gospodarstw.
Regionalne zróżnicowanie intensywności organizacji produkcji roślinnej, zwierzęcej i rolniczej w Polsce. Intensywność organizacji produkcji roślinnej jest mniej zróżnicowana, pomiędzy województwami, niż intensywność organizacji produkcji zwierzęcej. W grupie województw o najwyższej intensywności organizacji produkcji rolnej znalazły się: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, łódzkie i podlaskie co sugeruje, że warunki przyrodnicze rolnictwa nie odgrywają roli decydującej. zachodniopomorskie 146,5 lubuskie 134,7 dolnośląskie 157,9 wielkopolskie 308,9 pomorskie 201,6 kujawsko-pomorskie 283,1 łódzkie warmińsko-mazurskie opolskie świętokrzyskie 227,6 251,4 śląskie 175,9 małopolskie 224,0 POLSKA 220,9 184,4 247,0 219,9 podlaskie mazowieckie 228,9 lubelskie 216,6 podkarpackie 178,0
Odłogowanie gruntów w Polsce. O specyfice produkcji roślinnej w różnych regionach Polski świadczy też odłogowanie gruntów. Powierzchnia odłogów i ugorów w Polsce w 2002 roku wyniosła ponad 2,3 mln ha, (19,7% GO). Odłogowanie ziemi w gospodarstwach rolnych charakteryzowało się dużą zmiennością (0,6% - 78,8%) i było zróżnicowane regionalnie. Terytorialną zmienność analizowanych cech można przedstawić przy pomocy 4 zespołowych czynników, które łącznie odzwierciedlają 80,8% całkowitej zmienności zbioru. (34,4%) - warunki przyrodnicze, tj. jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i strukturę wykorzystania ziemi, (46,4%) - czynniki ekonomiczno-organizacyjne.
Uwarunkowania przyrodniczo-agrotechniczne. zachodniopomorskie 67.5 pomorskie 66.2 kujawsko-pomorskie 71.0 warmińsko-mazurskie 66.0 55.0 podlaskie lubuskie 62.3 wielkopolskie 64.8 mazowieckie 59.9 dolnośląskie 74.9 opolskie 81.4 Polska 66,6pkt 64.2 61.9 śląskie łódzkie małopolskie 69.3 świętokrzyskie 69.3 lubelskie 74.1 podkarpackie 70.4 Rys. Wskaźnik waloryzacji r.p.p. (wg IUNG)
Uwarunkowania przyrodniczo-agrotechniczne. zachodniopomorskie 19.6 pomorskie 19.3 kujawsko-pomorskie 11.6 warmińsko-mazurskie 30.5 34.1 podlaskie lubuskie 24.2 wielkopolskie 15.2 mazowieckie 23.8 dolnośląskie 20.2 opolskie 13.3 Polska 21,8% 23.6 17.2 śląskie łódzkie małopolskie 30.1 świętokrzyskie 20.3 lubelskie 19.0 podkarpackie 29.7 Rys. Udział TUZ (%)
Uwarunkowania agrotechniczne. zachodniopomorskie 112.9 pomorskie 125.4 kujawsko-pomorskie 133.0 warmińsko-mazurskie 87.4 84.5 podlaskie lubuskie 108.3 wielkopolskie 110.5 mazowieckie 77.1 dolnośląskie 94.6 łódzkie 104.5 opolskie świętokrzyskie 142.7 Polska 98,4 kg ha -1 97.7 śląskie małopolskie 84.7 75.6 lubelskie 96.1 podkarpackie 63.6 Rys. Zużycie NPK (kg ha -1 )
Uwarunkowania agrotechniczne. zachodniopomorskie 51 pomorskie 54 kujawsko-pomorskie 32 warmińsko-mazurskie 60 68 podlaskie lubuskie 49 wielkopolskie 42 mazowieckie 65 dolnośląskie 47 Polska 53% opolskie 34 49 69 śląskie łódzkie małopolskie 57 świętokrzyskie 49 53 lubelskie podkarpackie 67 Rys. Udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych (%)
Uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne. zachodniopomorskie 15,8 pomorskie 12,4 kujawsko-pomorskie 12,5 warmińsko-mazurskie 16,9 11,2 podlaskie lubuskie 10,3 wielkopolskie 11,1 mazowieckie 7,3 dolnośląskie 10,1 Polska 7,5 ha opolskie 9,7 4,1 6,7 śląskie łódzkie małopolskie 3,2 świętokrzyskie 5,0 lubelskie 6,5 podkarpackie 3,5 Rys. Średnia powierzchnia gosp. indywidualnego (ha UR)
Uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne. zachodniopomorskie 3,7 pomorskie 7,0 kujawsko-pomorskie 11,0 warmińsko-mazurskie 5,9 12,7 podlaskie lubuskie 4,9 wielkopolskie 11,4 mazowieckie 15,0 dolnośląskie 6,8 opolskie 9,0 Polska 12,9 os. 100ha UR -1 13,8 17,3 śląskie łódzkie małopolskie 24,2 świętokrzyskie 22,5 lubelskie 19,0 podkarpackie 20,7 Rys. Pracujący w rolnictwie (osoby 100ha UR -1 )
Uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne. zachodniopomorskie 21,1 pomorskie 13,1 kujawsko-pomorskie 3,0 warmińsko-mazurskie 14,5 6,2 podlaskie lubuskie 23,8 wielkopolskie 3,2 mazowieckie 12,6 dolnośląskie 14,0 opolskie 6,0 Polska 11,1 % GO (2003-2005) 19,7 8,1 śląskie łódzkie małopolskie 13,9 świętokrzyskie 14,7 lubelskie 6,5 podkarpackie Rys. Udział ugorów i odłogów (% GO) O zróżnicowaniu regionalnym udziału gruntów odłogowanych nie decydują wyłącznie warunki przyrodnicze (niska jakość gleb) lecz także rozdrobnienie agrarne i rzeźba terenu. Świadczy o tym wysoki odsetek odłogów w woj. podkarpackim. 22,7
Obszary ONW - LFA Kryteria wyodrębniania obszarów ONW-LFA propozycja IUNG -wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (pkt) -gęstość zaludnienia - odsetek ludności związanej z rolnictwem - wyodrębnianie ONW wg gmin i obrębów geodezyjnych Wykorzystanie (korzyści): wsparcie MRiRW w negocjacjach z Komisją Europejską objęcie dopłatami z tytułu ONW ponad 50% UR Polski zamiast 13% korzyści dla rolników System wyodrębniania ONW wymaga doskonalenia (obszary górskie, degresja w dopłatach)
Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania produkcji roślin energetycznych w Polsce. Problem społeczno-ekonomicznych uwarunkowań uprawy roślin energetycznych wymaga też uwzględnienia, specyfiki regionów, ich zasobów produkcyjnych, struktury agrarnej, tendencji zmian w użytkowaniu ziemi, zainteresowania mieszkańców realizacją koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju. Ponadto uprawa roślin energetycznych wymaga wiedzy i dużej sprawności organizacyjnej. W sytuacji relatywnie niższego wykształcenia ludności zamieszkującej obszary wiejskie może to być jedną z istotnych barier. W ramach tego zadania oceniono również możliwości rozszerzenia uprawy rzepaku i innych ziemiopłodów na cele energetyczne.
Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania produkcji roślin energetycznych w Polsce. Znaczenie uprawy rzepaku na biodiesel dla rolnictwa: aktywizacja obszarów wiejskich poprzez stworzenie dodatkowych miejsc pracy; stworzenie alternatywnego sposobu wykorzystania potencjału produkcyjnego rolnictwa; poprawa gospodarki płodozmianowej; zwiększenie krajowych zasobów pasz białkowych; przygotowanie rolnictwa do realizacji wspólnej polityki rolnej. Regulacje prawne UE pozwalają na uprawę na gruntach odłogowanych rzepaku na biodiesel.
Wydzielanie obszarów przydatnych dla różnych systemów gospodarowania. Dwie grupy kryteriów: rolniczo przyrodnicze ekonomiczno organizacyjne. W grupie kryteriów w rolniczo przyrodniczych do szczegółowej analizy wybrano: jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej - JRPP trwałe e użytki u zielone - TUZ lesistość - PL gleby marginalne - GM zakwaszenie gleb - KwG obszary chronione - OCH W grupie kryteriów w ekonomiczno organizacyjnych organizacyjnych uwzględniono: intensywność produkcji rolnej - IPR strukturę obszarową gospodarstw - SOG Sumaryczny wskaźnik przydatności (SWP) stanowi sumę wskaźników wyliczonych dla poszczególnych czynników szczegółowych. SWP = WJRPP + WTUZ + WPL + WGM + WKwG + WOCH + WIPR + WSOG
Wydzielanie obszarów przydatnych dla różnych systemów gospodarowania. Wartość sumarycznego wskaźnika przydatności (SWP) dla wydzielonych rejonów (obszarów) woj. podlaskiego Nazwa rejonu (obszaru) Mazowiecko-Bielski Łomżyńsko-Kolneński Moniecko-Sok Sokólski Biebrzański Pojezierny Wschodni SWPI (system integrowany) 220 199 203 215 232 164 SWPE (system ekologiczny) 135 129 128 214 209 196
O możliwościach dostosowania produkcji roślinnej (a także szerzej rolniczej) w poszczególnych regionach Polski do wymogów UE decydują następujące czynniki: struktura agrarna; rozproszenie produkcji; duża liczba gospodarstw produkujących na samozaopatrzenie; relatywnie niski poziom wiedzy fachowej i ogólnej rolników; duże zaniedbania w sferze infrastruktury; niedostateczny transfer wyników badań naukowych do praktyki rolniczej.
Znaczenie wyników badań IUNG-PIB nad regionalnym zróżnicowaniem rolnictwa w Polsce: przydatne dla resortu i władz samorządowych; obiektywizują ocenę polskiego rolnictwa; pozwalają na pełniejszą ocenę stanu aktualnego; wskazują główne przedsięwzięcia niezbędne do realizacji procesów dostosowania produkcji roślinnej do standardów i wymogów UE; świadczą, że nauki rolnicze dostrzegają problemy zróżnicowania regionalnego rolnictwa w Polsce i wspierają je.
Wnioski: 1. Poziom, struktura, efektywność i intensywność organizacji produkcji roślinnej są zróżnicowane regionalnie. 2. Uwarunkowania ekonomiczne i organizacyjne powodują pogłębianie różnic regionalnych i decydują o zróżnicowanych możliwościach dostosowania produkcji roślinnej do rzeczywistości gospodarczej i wymogów UE. 3. Istniejące zróżnicowanie regionalne zmusza do dywersyfikacji działań wspierających i metod pracy doradczej. 4. Wskazane jest ilościowe przedstawianie występujących zależności i wykorzystywanie metod analizy wielozmiennej.
Wnioski: 5. Wyniki analiz szczegółowych powinny być konfrontowane z możliwościami, jakie stwarzają istniejące systemy wspierania finansowego w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i rozwiązań krajowych. 6. Możliwości dostosowania produkcji roślinnej do wymogów i standardów Unii Europejskiej należy jednak oceniać w mniejszych jednostkach administracyjnych niż województwo. Wskazuje to na celowość prowadzenia prac rejonizacyjnych, przede wszystkim ukierunkowanych na przedstawianie najbardziej przydatnych i efektywnych kierunków produkcji.
Dziękuję za uwagę Puławy, maj 2006 r. wyk. A. Madej