STAN CZYSTOŚCI JEZIOR ZLEWNI ORLI NA ODCINKU OD JEZIORA RUNOWSKIEGO DUśEGO DO JEZIORA WITOSŁAWSKIEGOW 2006 ROKU

INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWSKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWSKA W BYDGOSZCZY STAN CZYSTOŚCI JEZIOR ZLEWNI ORLI NA ODCINKU OD JEZIORA RUNOWSKIEGO DUśEGO DO JEZIORA WITOSŁAWSKIEGOW 2006 ROKU opracował: mgr Dawid Szatten BYDGOSZCZ 2007 2

SPIS TREŚCI 1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA 4 2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI BADANYCH JEZIOR 14 3. PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ 16 4. WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ 18 5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD BADANYCH JEZIOR 19 6. ZMIANY JAKOŚCI WÓD MONITOROWANYCH JEZIOR 29 7. WNIOSKI 30 8. LITERATURA 34 9. ZAŁĄCZNIK NR 1 KARTY I PLANY BATYMATRYCZNE JEZIOR 10. ZAŁĄCZNIK NR 2 WYCIĄG Z BAZY DANYCH JEZIORA 11. ZAŁĄCZNIK NR 3 WYNIKI BADAŃ BIOLOGICZNYCH 3

1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA Analizowany obszar, w skład którego wchodzi pięć jezior znajduje się w górnej części zlewni rzeki Orli. Rozpoczynając od południa są to jeziora: Witosławskie, Rościmińskie Małe i DuŜe, Czarmuńskie oraz Runowskie DuŜe znajdujące się najbardziej na północ. Według podziału fizyczno - geograficznego Kondrackiego (2002) teren ten zalicza się do makroregionu Pojezierzy Południowopomorskich (314.6-7) oraz mezoregionu Pojezierza Krajeńskiego (314.69). Według podziału administracyjnego górna część zlewni Orli połoŝona jest w północno - zachodniej części województwa kujawsko - pomorskiego na granicy powiatu nakielskiego i sępoleńskiego (ryc. 1.). Badane jeziora wchodzą w skład południowej części Krajeńskiego Parku Krajobrazowego utworzonego m.in. ze względu na bogactwo form glacjalnych vistulianu (ozy, drumliny, kemy, wzgórza morenowe, rynny polodowcowe). Rzeźba zlewni całkowitych analizowanych jezior wykształcona została podczas ostatniego zlodowacenia. Wysoczyzna krajeńska cechuje się silnie urozmaiconą morfologią terenu. Maksymalne wysokości dochodzące do 128,5 m n.p.m. znajdują się koło miejscowości Witosław, natomiast najniŝsze przylegają do misy jeziora Witosławskiego 104,0 m n.p.m. Morena falista zajmująca przewaŝającą część obszaru, zbudowana jest z glin zwałowych i glin piaszczystych akumulowanych podczas fazy poznańskiej (ryc. 2.). Licznie występują wzgórza kemowe zbudowane ze Ŝwirów i piasków fluwioglacjalnych poziomo warstwowanych. Największe ich skupienia występują koło miejscowości Orle, Rościmin i na północ od miejscowości Witosław. Formami wklęsłymi występującymi w początkowej części doliny rzeki Orli są rynny polodowcowe. W jej dnie akumulowane są namuły i torfy cechujące się duŝą absorpcją wodną. Wpływają one na zwiększoną retencję wodną w dnie doliny rzeki Orli spowalniając odpływ całkowity z obszaru zlewni. Cechy litologiczne powyŝszych utworów powierzchniowych wpływają na przepuszczalność wód opadowych w podłoŝe oraz warunki spływu powierzchniowego. W części wysoczyznowej mamy do czynienia ze słabą infiltracją wód w podłoŝe (słabo przepuszczalne gliny polodowcowe). Retencja wód następuje tam w bezodpływowych zbiornikach wodnych cechujących się nieznaczną głębokością i powierzchnią. Odbywa się ona równieŝ w dolinach rzecznych w łatwo pochłaniających wody utworach hydrogenicznych torfach. 4

Ryc. 1. Lokalizacja jezior objętych monitoringiem 5

Ryc. 2. Szkic geologiczny utworów powierzchniowych obszaru 6

Rysy sieci hydrograficznej na analizowanym terenie ostatecznie wykształciły się w holocenie. Odcinki rynien polodowcowych zostały włączone w odpływ, co jest cechą charakterystyczną na polskim niŝu. Głównym ciekiem płynącym w dolinie analizowanych jezior jest rzeka Orla. Źródła swe bierze na terenach torfowych zlokalizowanych na północ od miejscowości Więcbork. Stanowi ona główny dopływ jeziora Runowskiego DuŜego. Do misy jeziornej uchodzi jeszcze szereg mniejszych cieków zbierających wody z wysoczyzny. Jezioro Runowskie DuŜe o powierzchni 53,9 ha posiada linię brzegową o długości 3060 m. Wskaźnik rozwinięcia linii brzegowej (k) wynosi 1,18 i stanowi wartość bardzo małą. Jezioro zalicza się do jezior stosunkowo płytkich, a maksymalna głębokość wynosi 4,3 m. Głębokość średnia jeziora Runowskiego DuŜego wynosi 2,4 m Dno misy jeziornej jest słabo urozmaicone. Litoral silnie opada do głębokości około 2,5 m, a następnie występuje płaskie dno z jednym głęboczkiem w północnej części misy jeziornej. Długość jeziora (N S) wynosi 995 m, natomiast szerokość (W - E) wynosi 815 m. Linia brzegowa prawie całkowicie pokryta jest roślinnością wodną (97,1%). Tworzy to strefę buforową dla materii spływającej ze zlewni. Około 16% powierzchni zwierciadła wody pokrywa roślinność wodna. Jezioro Runowskie DuŜe zaliczane jest do typu rybackiego sandaczowego, a gospodarka wodna na nim jest prowadzona. Następnie rzeka Orla przepływa około 3 km w kierunku południowym i dopływa do drugiego badanego zbiornika wodnego jeziora Czarmuńskiego. Posiada ono kilka mniejszych dopływów z części wysoczyznowej oraz jeden uchodzący w północnozachodniej części prowadzący wody z jeziora Głęboczek DuŜy. Jezioro Czarmuńskie o powierzchni zwierciadła wody 61,6 ha posiada silnie rozwiniętą linię brzegową (k=1,79). Z morfometrii misy jeziornej wynika, iŝ powstało ono z połączenia dwóch rynien polodowcowych biegnących w kierunku N-S. Wschodnia część jeziora o maksymalnej głębokości około 3 m jest długa na około 500m. Zachodni basen jest dłuŝszy i liczy 1335 m. Właśnie w nim występuje największe ploso o głębokości 6,0 m. Jego linia brzegowa jest w mniejszym stopniu porośnięta roślinnością wodną (75%), lecz stanowi to nadal wartość znaczącą. Około 8,3 ha powierzchni wody porasta roślinność wodna wynurzona. Jezioro Czarmuńskie zaliczane jest do typu rybackiego sandaczowego, a gospodarka wodna na nim nie jest prowadzona. Z jego misy jeziornej rzeka Orla odprowadza wody w dnie doliny w kierunku jeziora Rościmińskiego DuŜego. Cechuje się ono wydłuŝonym kształtem o maksymalnej długości 1765 m. Posiada jeden głęboczek o maksymalnej głębokości 23,6 m. Morfometria misy jeziornej ukazuje rynnową genezę jeziora cechującą się ostrym spadkiem głębokości w litoralu i stosunkowo płaskim dnem. Średnia głębokość jeziora na poziomie 9,4 m klasyfikuje jezioro do stosunkowo głębokich zbiorników wodnych. Tylko 20% linii 7

brzegowej porasta roślinność wodna, co znacząco wpływa na dopływ substancji allochtonicznej z terenu wysoczyzny. Jezioro Rościmińskie DuŜe zaliczane jest do typu rybackiego leszczowego, a gospodarka wodna na nim jest prowadzona. Posiada ono dodatkowe dwa dopływy rowy melioracyjne odwadniające zlewnię bezpośrednią jezior. Wypływająca Orla z jeziora Rościmińskiego DuŜego dopływa po około 1,5 km do jeziora Rościmińskiego Małego. Jego średnia głębokość wynosi 3,2 m. Jezioro Rościmińskie Małe posiada najmniejszą powierzchnię zwierciadła wody (24,4 ha) z wszystkich badanych jezior w górnej części zlewni Orli. Dno jeziora jest płaskie i w najgłębszym miejscu opada 6,8 m. Około 17% misy jeziornej pokrywa roślinność wodna. Porasta ona takŝe około 83% długości linii brzegowej. Jezioro Rościmińskie Małe zaliczane jest do typu rybackiego linowoszczupakowego, a gospodarka wodna na nim nie jest prowadzona. Posiada ono szereg drobnych dopływów zbierających wody z porośniętych lasem obszarów wysoczyzny płaskiej dominującej ponad misą jeziorną. Rzeka Orla wypływająca z jeziora Rościmińskiego Małego wpada po około 50 m do ostatniego, największego powierzchniowo z analizowanych jezior - Witosławskiego. Jego powierzchnia wynosi 148,1 ha. Zbiornik posiada silnie rozwiniętą linię brzegową, o współczynniku k na poziomie 2,38. Wody badanego jeziora znajdują się w innej rynnie polodowcowej niŝ poprzednie zbiorniki wodne. Przebiega ona w kierunku NE SW krzyŝując się z doliną rzeki Orli. Długość misy jeziora Witosławskiego wynosi 3,6 km. Jezioro posiada pięć wyraźnie oddzielonych plos. Maksymalna głębokość (19,2 m) znajduje się w plosie w centralnej części misy jeziornej. Głębokość średnia wynosi 6,9 m, co oznacza Ŝe jezioro zaliczane jest do przeciętnie głębokich. Prawie cała linia brzegowa jeziora Witosławskiego porośnięta jest roślinnością wodną. Jezioro Witosławskie zaliczane jest do typu rybackiego leszczowego, a gospodarka wodna na nim jest prowadzona przez Fundację Potulickich. Następnie rzeka Orla odpływa w kierunku południowym w kierunku ŁobŜonki. Zlewnie bezpośrednie jezior objętych monitoringiem w 2006 roku są bardzo zróŝnicowane. Zlewnia pierwszego jeziora Runowskiego DuŜego o powierzchni 5,37 km 2 nie posiada dominującego typu uŝytkowania terenu. Występują naprzemiennie lasy i grunty orne pokrywając zasięgiem razem około 90% terenu. Lasy dominują na północy, natomiast grunty orne spotykane są południu poniŝej zmeliorowanych obszarów zajętych przez uŝytki zielone. Kolejnym jeziorem posuwając się na południe zgodnie z biegiem rzeki Orli to jezioro Czarmuńskie. Jego zlewnia bezpośrednia jest mniejsza od wyŝej opisanego jeziora i wynosi 3,98 km 2. W jej uŝytkowaniu wyraźnie dominują grunty orne stanowiąc 81% całej powierzchni. Lasy, stanowiące niespełna 17% pokrycia terenu zlokalizowane są po południowo- zachodniej stronie misy jeziornej. Następnym zbiornikiem jest jezioro 8

Ryc. 3. Zlewnia całkowita jeziora Witosławskiego 9

Rościmińskie DuŜe posiadające największą powierzchniowo zlewnię bezpośrednią z wszystkich badanych jezior. Wynosi ona 9,73 km 2, a w jej uŝytkowaniu ponownie dominują pola uprawne. Mały płat lasów zlokalizowany jest w północnym sąsiedztwie misy jeziornej. Jezioro Rościmińskie Małe natomiast posiada najmniejszą zlewnię całkowitą w omawianej północnej części zlewni Orli. Niespełna 3,5 km 2 powierzchni zlewni pokrywają w 70% grunty orne, natomiast lasy stanowią 25% pokrycia terenu. Ostatnie, największe powierzchniowo jezioro Witosławskie posiada zlewnię bezpośrednią o rozmiarach 6,42 km 2, gdzie procent pokrycia gruntami ornymi w porównaniu do poprzedniego jeziora uległ pomniejszeniu (61,4%). Lasy pokrywające obszar zlewni płatami na jej całej powierzchni zajmują około 28% całego obszaru. Tab. 1. Struktura uŝytków zlewni bezpośredniej analizowanych jezior Runowskie DuŜe Czarmuńskie Rościmińskie DuŜe km 2 % km 2 % km 2 % lasy 1,38 49,4 0,68 17,1 0,92 9,5 uŝytki zielone 0,12 4,1 0,08 2,0 0,12 1,2 wody 0,01 0,5 0,00 0,0 0,00 0,0 grunty orne 1,16 41,5 3,22 80,9 8,55 87,9 inne 0,13 4,5 0,00 0,0 0,14 1,4 RAZEM 2,80 100,0 3,98 100,0 9,73 100,0 Rościmińskie Małe Witosławskie km 2 % km 2 % lasy 0,84 24,3 1,82 28,3 uŝytki zielone 0,12 3,5 0,44 6,9 wody 0,00 0,00 0,06 0,9 grunty orne 2,44 70,5 3,94 61,4 inne 0,06 1,7 0,16 2,5 RAZEM 3,46 100,0 6,42 100,0 Zlewnie całkowite badanych jezior wykazują pewną prawidłowość ze względu na wspólne występowanie w linii zlewni rzeki Orli wzrost powierzchni zlewni całkowitej w miarę przesuwania się z biegiem rzeki. Grunty orne stanowią zawsze powyŝej 60% pokrycia terenu zlewni całkowitej poszczególnych jezior.. 10

Tab. 2. Struktura uŝytków zlewni całkowitej analizowanych jezior Runowskie DuŜe Czarmuńskie Rościmińskie DuŜe km 2 % km 2 % km 2 % lasy 34,82 19,7 36,84 18,5 38,76 18,4 uŝytki zielone 24,54 13,9 25,22 12,7 25,34 12,0 wody 3,66 2,1 4,63 2,3 5,10 2,4 grunty orne 107,76 60,9 125,83 63,3 135,04 54,1 inne 6,12 3,4 6,28 3,2 6,46 3,1 RAZEM 176,90 100,0 198,80 100,0 210,70 100,0 Rościmińskie Małe Witosławskie km 2 % km 2 % lasy 39,76 18,2 42,01 18,2 uŝytki zielone 25,47 11,7 26,03 11,3 wody 5,37 2,5 7,14 3,1 grunty orne 140,94 64,6 148,22 64,4 inne 6,56 3,0 6,90 3,0 RAZEM 218,1 100,0 230,20 100,0 Ryc. 4. UŜytkowanie terenu zlewni bezpośredniej jeziora Runowskiego DuŜego 11

Ryc. 5. UŜytkowanie terenu zlewni bezpośredniej jeziora Czarmuńskiego Ryc. 6. UŜytkowanie terenu zlewni bezpośredniej jeziora Rościmskiego DuŜego 12

Ryc. 7. UŜytkowanie terenu zlewni bezpośredniej jeziora Rościmskiego Małego Ryc. 8. UŜytkowanie terenu zlewni bezpośredniej jeziora Witosławskiego 13

2. ŹRÓDŁA ZANIECZYSZCZEŃ W ZLEWNI OMAWIANYCH JEZIOR Przed jeziorem Runowskim DuŜym do rzeki Orli odprowadzane są oczyszczone ścieki w ilości nie przekraczającej 2000 m 3 /d z oczyszczalni Runowo Młyn, przyjmującej ścieki z Więcborka poprzez rów zrzutowy. Koncentracja zanieczyszczeń zawartych w ściekach po ich oczyszczeniu doprowadzanych do odbiornika nie powinna przekraczać stęŝeń dopuszczalnych w pozwoleniu wodnoprawnym: BZT 5 25 mg O 2 /l ChZT-Cr 125 mg O 2 /l zawiesina ogólna 35 mg/l azot ogólny min 35% redukcji fosfor ogólny min 40% redukcji Podczas kontroli przeprowadzonych na oczyszczalni ścieków (2004, 2005) nie stwierdzono przekroczenia norm stęŝeń zanieczyszczeń zawartych w pozwoleniu wodnoprawnym. Jezioro Runowskie DuŜe jest odbiornikiem wód pochłodniczych z Gorzelni zlokalizowanej w miejscowości Runowo Rola. Mimo uregulowanej gospodarki wodnościekowej zakładu (obieg zamknięty) w 2004 roku miał miejsce awaryjny zrzut wód w okresie zimowym bezpośrednio pod taflę lodową. Do misy jeziora dostało się duŝo materii organicznej. Spowodowało to znaczące zmiany w środowisku wodnym jeziora. Nastąpiło szybkie odtlenienie wód zbiornika wodnego dzięki rozkładowi dostarczonej substancji organicznej. Kolejną fazą była hypertrofia, podczas której bujnie rozwinął się fitoplankton głównie kryptofity osiągające 13 mln osobników w 1 litrze wody. Kolejnym etapem było równowaŝenie się bilansu pomiędzy konsumentami i producentami w łańcuchu troficznym w badanym jeziorze. Jesienią stwierdzono dostarczenie znacznej ilości materii organicznej i mineralnej (azotu i fosforu) z metalimnionu podczas rozpoczynającej się fazy mieszania wód w zbiorniku. Zanieczyszczenie jeziora Runowskiego DuŜego zaznaczyło się przyrostem stęŝeń substancji organicznych, a takŝe niepokojącym przekroczeniem wskaźnika miana Coli wskazującym na zanieczyszczenie wód ściekami. Do jeziora Runowskiego DuŜego odprowadzane są ścieki sanitarno- gospodarcze z osiedla mieszkaniowego Nad Orlą w Runowie, poprzednio oczyszczone w oczyszczalni mechaniczno- biologicznej. Ich ilość zgodnie z pozwoleniem wodnoprawnym nie powinna przekraczać: 14

BZT 5 38 mg O 2 /l zawiesina ogólna 72 mg/l Kolejne jeziora podąŝając zgodnie z biegiem rzeki Orli: Czarmuńskie, Rościmińskie DuŜe i Rościmińskie Małe nie posiadają zewidencjonowanych źródeł zanieczyszczeń. Jezioro Witosławskie stanowi odbiornik ścieków oczyszczonych w gminnej Oczyszczalni w Witosławiu. Pozwolenie wodnoprawne pozwala na doprowadzanie ścieków w ilości nie przekraczającej 114,0 m 3 na dobę. Zanieczyszczenie ich nie moŝe przekraczać wartości: BZT 5 15 mg O 2 /l ChZT-Cr 75 mg O 2 /l zawiesina ogólna 25 mg/l OWO 20 mg/l fosfor ogólny 1 mg P/l azot ogólny 30 mg N/l Kontrola przeprowadzona w 1998 roku wykazała, iŝ stęŝenia zanieczyszczeń nie znajdowały się w dopuszczalnych normach. Obecnie nie odnotowuje się niedopuszczalnych stęŝeń podstawowych wskaźników zanieczyszczeń w oczyszczonych ściekach doprowadzanych do Orli. Ryc. 9. Lokalizacja źródeł zanieczyszczeń 15

3. PODATNOŚĆ JEZIOR NA DEGRADACJĘ Na jakość wody w jeziorze mają wpływ nie tylko substancje wprowadzane bezpośrednio lub pośrednio do toni wodnej zbiornika. DuŜe znaczenie mają cechy morfometryczne (głębokość zbiornika, jego objętość, długość linii brzegowej), hydrograficzne (występowanie stratyfikacji wód, czas wymiany wody w jeziorze) oraz zlewniowe (zagospodarowanie zlewni bezpośredniej badanego akwenu). Monitorowane w 2006 roku jeziora zlokalizowane w górnej części rzeki Orli wykazują duŝe zróŝnicowanie pod względem przyrodniczym. Wynikają z tego róŝne kategorie podatności wód przypadające poszczególnym jeziorom. Jeziora Runowskie DuŜe, Czarmuńskie oraz Rościmińskie Małe charakteryzujące się nieznaczną głębokością oraz niewielką objętością wód misy jeziornej wykraczają poza kategorię podatności na degradację. Wszystkie te jeziora posiadają wysoki współczynnik ilorazu powierzchni dna czynnego (P) i objętości epilimnionu (V) wpływający na moŝliwość zaistnienia wysokiej produktywności biologicznej wód. Ponadto wody w tych zbiornikach ulegają bardzo szybkiej wymianie, co wzbogaca je w substancje organiczne i mineralne pochodzące ze zlewni. Sposób uŝytkowania zlewni bezpośredniej, gdzie dominują pola uprawne (za wyjątkiem jeziora Runowskiego DuŜego), odpowiada lepszej kategorii podatności na degradację. Tab. 3. Ocena podatności na degradację wód jeziora Runowskiego DuŜego wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 2,4 4 V jeziora / L jeziora 0,42 4 % stratyfikacji wód 0,0 4 P dna czynnego / V epilimnionu 0,42 4 % wymiany wody w roku 2000 4 współczynnik Schindlera 138,9 4 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej róŝnorodność 2 SUMARYCZNA WARTOŚĆ 3,71 = poza kategorią KATEGORIA PODATNOŚCI Tab. 4. Ocena podatności na degradację wód jeziora Czarmuńskiego wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 4,6 3 V jeziora / L jeziora 0,33 4 % stratyfikacji wód 0,0 4 P dna czynnego / V epilimnionu 0,38 4 % wymiany wody w roku 1700 4 współczynnik Schindlera 121,0 4 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej przewaga pól upraw. 3 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 3,71 = poza kategorią 16

Tab. 5. Ocena podatności na degradację wód jeziora Rościmińskiego Małego wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 3,2 3 V jeziora / L jeziora 0,30 4 % stratyfikacji wód 0,0 4 P dna czynnego / V epilimnionu 0,16 3 % wymiany wody w roku 3600 4 współczynnik Schindlera 281,6 4 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej przewaga pól upraw. 3 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 3,57 = poza kategorią Korzystniej pod względem podatności wód na degradację przedstawiają się jeziora Rościmińskie DuŜe i Witosławskie. Odpowiadają one II kategorii podatności. Zlokalizowane są one w przegłębieniach rynny polodowcowej, stąd ich głębokość średnia i zarazem maksymalna jest znacznie większa niŝ poprzednich zbiorników. Odzwierciedla się to w uzyskanej I kategorii wskaźnika ukazującego moŝliwość wewnętrznego wzbogacania jeziora w biogeny. RównieŜ znaczna głębokość decyduje o odpowiadającej III kategorii stosunekowi objętości jeziora do długości linii misy jeziornej. Wymiana wód w ciągu roku przyjmuje znacznie mniejsze wartości, natomiast w zagospodarowaniu zlewni bezpośredniej w obu przypadkach dominują pola uprawne. Tab. 6. Ocena podatności na degradację wód jeziora Rościmińskiego DuŜego wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 9,4 2 V jeziora / L jeziora 1,01 3 % stratyfikacji wód 37,1 1 P dna czynnego / V epilimnionu 0,07 1 % wymiany wody w roku 700 3 współczynnik Schindlera 47,2 3 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej przewaga pól upraw. 3 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 2,29 = II kategoria Tab. 7. Ocena podatności na degradację wód jeziora Witosławskiego wskaźnik wartość wskaźnika punktacja głębokość średnia 6,9 2 V jeziora / L jeziora 1,01 3 % stratyfikacji wód 22,3 2 P dna czynnego / V epilimnionu 0,09 1 % wymiany wody w roku 300 3 współczynnik Schindlera 22,2 3 zagospodarowanie zlewni bezpośredniej przewaga pól upraw.* 3 SUMARYCZNA WARTOŚĆ KATEGORIA PODATNOŚCI 2,43 = II kategoria * ścieki z oczyszczalni - Witosław odprowadzane są pośrednio do jeziora 17

4. WARUNKI METEOROLOGICZNE PODCZAS PROWADZONYCH BADAŃ W 2006 roku pokrywa lodowa z mis jeziornych zaczęła zanikać pod koniec marca, aby ostatecznie ustąpić w pierwszej dekadzie następnego miesiąca Podczas wiosennej serii badawczej obszar badań znajdował się pod wpływem wyŝu znajdującego się nad północną Szwecją. Z północnej części Polski nastąpiło przejście zimnego frontu atmosferycznego niosącego arktyczne powietrze. Temperatura powietrza osiągnęła maksymalną wartość 12 C. Wiatr był umiarkowany z okresowymi porywami z kierunku północy. Podczas letniej serii badawczej dominowały fronty niŝowe przynoszące duŝe opady deszczu. Badaniom pierwszych dwóch jezior towarzyszył opad atmosferyczny deszczu na poziomie 50 mm, przy temperaturze maksymalnej dochodzącej do 22 C. Wiatr był słaby. Podobna sytuacja miała miejsce podczas badań kolejnych jezior. 18

5. CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI WÓD BADANYCH JEZIOR 1. Warunki termiczno tlenowe Warunki termiczno tlenowe na poszczególnych jeziorach nie odróŝniały się znacząco od siebie. Jezioro Runowskie DuŜe podczas badań wiosennych osiągnęło temperaturę warstw powierzchniowych na poziomie 16,6 C. W warstwie przydennej temperatura spadła jedynie o 0,8 C. Miała na to wpływ niewielka głębokość stanowiska. Nasycenie epilimnionu tlenem wynosiło 134%. Latem temperatura powierzchniowych wód wzrosła do 24,2 C, a nasycenie tlenu spadło do 85% osiągając wartość 6,7 mgo 2 /l. 19

Jezioro Czarmuńskie leŝące około 3 km na południe od wcześniej opisanego jeziora cechuje się większą głębokością na badanym stanowisku. Temperatura powierzchniowych warstw wody w okresie wiosennym wynosiła 18,5 C. Na głębokości 3 m zmalała ona o 4,3 C oraz zaznaczył się znaczny spadek zawartości tlenu do poziomu 7,6 mg O 2 /l. Powierzchniowe warstwy wody natlenione były w 184%, co jest wartością znaczną. Latem temperatura płytkich warstw wody wynosiła 23,1 C, a stęŝenie tlenu zmalało do 11,3 mgo 2 /l. 20

Jezioro Rościmińskie DuŜe charakteryzujące się większą głębokością w okresie wiosennym odnotowano w powierzchniowych warstwach temperaturę 17,8 C przy natlenieniu na wysokim poziomie 180%. Spadek temperatury z głębokością następował dość powoli osiągając w dole toni wodnej wartość około 4,2 C. Odnotowano tam takŝe deficyty tlenowe. Latem deficyty osiągały znacznie większe rozmiary. Od 7 m głębokości stęŝenie tlenu wynosiło 0,1 mg O 2 /l. Powierzchniowe warstwy wody wykazywały nasycenie tlenem na poziomie 113%. Temperatura wody wykazywała podobny układ. Do głębokości występującej warstwy skokowej (3m) temperatura wody przekraczała 21 C. Następnie nastąpił silny spadek jej wartości osiągając przy dnie 4,3 C. 21

Podczas serii wiosennej jezioro Rościmińskie Małe, mimo nieznacznej głębokości wykazywało silne zróŝnicowanie wartości temperatury wody w pionie. Warstwa powierzchniowa osiągnęła wartość 17,2 C natomiast warstwa naddenna 8,0 C. Nasycenie wody tlenem przy powierzchni wynosiło 14,3 mgo 2 /l. lecz juŝ od 4m odnotowano deficyt tlenu. Warunki tlenowe uległy pogorszeniu podczas letniej serii badawczej osiągając w powierzchniowych warstwach poziom 5,9 mgo 2 /l. Ze względu na nieznaczną głębokość jeziora nie wykształciła się pełna stratyfikacja termiczna. Jezioro Witosławskie cechuje się największym urozmaiceniem morfometrycznym misy jeziornej, stąd sytuacja termiczno- tlenowa na tym akwenie została przebadana w większej ilości stanowisk. W okresie wiosennym na najgłębszym stanowisku (01) temperatura powierzchniowych warstw wody wynosiła 14,4 C i systematycznie malała osiągając przy dnie wartość 6,3 C. Nasycenie powierzchniowych warstw wody w tlen na poziomie 150% zmalało w połowie profilu tlenowego (9m) do 65%. Stanowisko (02) zlokalizowane w plosie na południowym- zachodzie misy jeziornej posiadało cieplejszą o 0,8 C wodę przy powierzchni. Nasycenie tlenem osiągnęło podobny poziom co na poprzednim stanowisku. Przy dnie temperatura wody osiągnęła wartość 7,8 C, a tlen 7,5 mg O 2 /l. Podczas letniej serii badawczej na obu stanowiskach wykształciła się pełna stratyfikacja termiczna. Górna warstwa epilimnionu osiągnęła temperaturę 20,6 C na stanowisku 01 oraz 22

21,5 C na punkcie 02. Zawartość rozpuszczonego w wodzie tlenu w tej warstwie odpowiednio na stanowiskach oscylowała w granicach 7,1 mg O 2 /l 7,4 mgo 2 /l. Warstwa skokowa (metalimnion) rozciągała się pomiędzy piątym, a ósmym metrem głębokości. Nastąpił w niej spadek temperatury wody o 10,2 C na punkcie 01, oraz o 9,1 C na stanowisku 02. Zawartość tlenu w wodzie zmalała do poziomu 0,2 mg O 2 /l. Podczas serii letniej dodano stanowisko badawcze (03) we wschodniej zatoce jeziora. Wykształciła się w nim tylko częściowa stratyfikacja termiczna. W epilimnionie temperatura wody osiągała 20,7 C przy zawartości tlenu na poziomie 5,9 mg O 2 /l. Metalimnion zaznaczył się na głębokościach pomiędzy 3 a 6 m. Następował tam spadek temperatury wody do 10,8 C i zawartości tlenu do 0,2 mgo 2 /l. 2. Związki organiczne Wartości ChZT-Cr na wszystkich stanowiskach pomiarowych w analizowanej części zlewni wykraczają poza III klasę czystości wód. ChZT na jeziorze Runowskim DuŜym, do misy którego dostają się oczyszczone ścieki pochodzące z trzech źródeł (podrozdz. 2) osiąga wartość 89,0 mg O 2 /l. Na kolejnym stanowisku na jeziorze Czarmuńskim wartość ta rośnie do 92,6 mg O 2 /l. Związane jest to z silną dostawą materii organicznej poprzez rzekę Orlę. Przepływa ona w dolinie po terenach podmokłych zbierając duŝą ilość substancji. Wartości BZT 5 na poziomie 7,5 mg O 2 /l w pierwszym zbiorniku oraz 5,9 mg O 2 /l w drugim akwenie 23

odpowiadają III klasie czystości. Na kolejnym jeziorze Rościmińskim DuŜym wartość ChZT- Cr ulega zmniejszeniu do 74,1 mg O 2 /l. Jednak nadal odpowiada to wartością pozaklasowym. Spadek związany jest z duŝą objętością zbiornika pozwalającą na rozcieńczenie ładunku ChZT-Cr oraz akumulację części materii organicznej. Wartości BZT 5 ulegają poprawie do poziomu 2,3 mg O 2 /l i odpowiadają II klasie czystości. Kolejne jezioro w zlewni Orli Rościmińskie Małe odnotowuje przyrost stęŝenia ChZT-Cr do pozaklasowego poziomu 77,8 mg O 2 /l. W jego toni następuje takŝe znaczne pogorszenie się wskaźnika BZT 5 osiągając wartość 4,6 mg O 2 /l. Jezioro zlokalizowane najbardziej na południe Witosławskie odnotowuje najgorsze wartości ChZT-Cr ze wszystkich stanowisk pomiarowych w 2006 roku. Na stanowisku 02 połoŝonym najbliŝej miejsca zrzutu oczyszczonych ścieków z oczyszczalni w Witosławiu wartość ChZT-Cr wynosiła aŝ 142,0 mg O 2 /l. Wartość wyŝszą o 2 mg osiągnęło ChZT-Cr w izolowanym plosie na wschodzie. StęŜenia BZT 5 w warstwie powierzchniowej na najgłębszych głęboczkach znalazły się po drugiej stronie skali, osiągając I klasę czystości. Jedynie w dodatkowo badanym stanowisku w okresie letnim (03) wartości BZT 5 wskazywały na II klasę czystości. Tą samą klasą czystości cechowały się wartości BZT 5 w warstwie naddennej. 3. Związki biogenne Fosforany na jeziorze Runowskim DuŜym osiągnęły wartość 0,016 mg P/l. Odpowiadało to I klasie czystości. Na kolejnym jeziorze w ciągu zlewni Orli Czarmuńskim ich stęŝenie uległo zwiększeniu do 0,024 mg P/l. Oznaczało to pogorszenie się klasy czystości. Na jeziorze Rościmińskim DuŜym zawartość fosforanów wynosiła 0,019 mg P/l co znowu odpowiadało I klasie czystości. Na podobnym poziomie dany wskaźnik został odnotowany na jeziorze Rościmińskim Małym. Nieznacznemu pogorszeniu do II klasy uległo stęŝenie fosforanów na jeziorze Witosławskim. StęŜenia oscylujące w granicach I i II klasy czystości prognozowały niewielką produkcję biologiczną w wodach monitorowanych jezior. Średnie stęŝenie fosforu całkowitego w wodach jezior: Runowskiego DuŜego, Czarmuńskiego i Rościmińskiego DuŜego odpowiadało II klasie czystości wynosząc odpowiednio: 0,085 mg P/l, 0,090 mg P/l, 0,060 mg P/l. Pierwszej klasie czystości odpowiada fosfor całkowity na jeziorze Rościmińskim Małym. Najgorszą III klasę czystości - stęŝenie tego wskaźnika odnotowuje się na jeziorze Witosławskim. Fosfor całkowity badany w warstwie naddennej na najgłębszych jeziorach: Rościmińskim DuŜym i Witosławskim osiągnął wartości odpowiadające III klasie czystości. Wzrost stęŝeń tego wskaźnika spowodowany był występowaniem deficytów tlenowych. 24

StęŜenia azotu mineralnego badanego w powierzchniowej warstwie wód podczas wiosennej serii badań odpowiadały (poza jeziorem Runowskim DuŜym) I klasie czystości. Azot w tej formie został wykorzystany przez fitoplankton podczas produkcji biologicznej. StęŜenia azotu mineralnego w jeziorze Runowskim DuŜym (0,46 mg N/l III klasa czystości) są skutkiem m.in. dostarczania oczyszczonych ścieków ze źródeł zanieczyszczeń zlokalizowanych w północnej części obszaru badań. Azot całkowity podczas serii pomiarowych w 2006 roku zawiera się w granicach od II klasy czystości na jeziorze Rościmińskim DuŜym i Witosławskim, poprzez III klasę czystości na jeziorach: Czarmuńskim i Rościmińskim Małym. Poza klasową wartość (2,13 mg N/l) azot całkowity osiągnął na jeziorze Runowskim. Azot amonowy badany w warstwie przydennej na jeziorze Rościmińskim DuŜym osiągnął stęŝenie 2,23 mg N/l, natomiast na jeziorze Witosławskim jego średnie stęŝenie wynosiło 1,43 mg N/l. Odpowiadało to III klasie czystości i powiązane było z występującymi w badanej strefie deficytami tlenowymi. Ryc. 10. ZaleŜność wybranych wskaźników biogennych w zlewni rzeki Orli Analizując wskaźniki biogenne pod względem przestrzennym nie znajdujemy zaleŝności pomiędzy wzrostem powierzchni zlewni całkowitej a ich stęŝeniami. ZaleŜność natomiast występuje pomiędzy wielkością jeziora (ha) a stęŝeniem tych wskaźników. Przy wzroście powierzchni następuje ich rozcieńczenie odzwierciedlające się spadkiem ich stęŝeń. 25

4. Przewodność elektrolityczna właściwa Przewodność elektrolityczna obrazująca ilość soli mineralnych rozpuszczonych w wodzie jeziora na wszystkich stanowiskach osiąga wartości pozaklasowe. NajwyŜszą wartość (580 µs/cm) odnotowało na jeziorze Runowskim DuŜym. Natomiast najniŝsza (493 µs/cm) zaznaczyła się w powierzchniowej warstwie wód jeziora Czarmuńskiego. Ogólnie moŝna stwierdzić znaczne stęŝenie substancji mineralnej w wodach monitorowanych jezior. Dostawa substancji mineralnej odbywa się dwoma drogami: lądową - z terenu zlewni oraz wodną dzięki istniejącym dopływom zasilającym jeziora. 5. Wskaźniki dodatkowe Wody jeziora Runowskiego DuŜego cechowały się wskaźnikiem ph na poziomie 7,9. Ich zasadowość wynosiła 4,1 mval/l, natomiast stęŝenia wapnia i magnezu wynosiły odpowiednio 61,8 mg Ca/l i 13,2 mg Mg/l. Wody jeziora Czarmuńskiego posiadały wyŝsze ph na poziomie 8,6. Takie same ph odnotowały wody jeziora Rościmińskiego DuŜego. Na stanowisku pomiarowym na jeziorze Rościmińskim Małym nie wykonywano oznaczeń wskaźników dodatkowych. Odczyn wód jeziora Witosławskiego oscylował w granicach 8,1 8,3 w warstwie powierzchniowej i 7,6-7,7 w warstwie naddennej. Zasadowość wynosiła od 4,0 mval/l na stanowisku 01 do 3,7 mval/l na stanowisku 03. NajwyŜsze stęŝenia wapnia w warstwie powierzchniowej odnotowano na stanowisku 01 64,2 mg Ca/l. W warstwie naddennej natomiast maksymalne wartości odnotowało stanowisko 02 (66,5 mg Ca/l). Taki sam przebieg odnotowało stęŝenie magnezu. Na stanowisku 01 w powierzchniowej warstwie stęŝenie wyniosło 10,2 mg Mg/l. W warstwie przydennej na punkcie badawczym 02 odnotowano maksymalne stęŝenie na poziomie 11,0 mg Mg/l. NajniŜsze stęŝenia wapnia i magnezu odnotowano na stanowisku 03. Wynosiły one odpowiednio 58,3 i 9,8 mg Mg/l. 6. Analizy biologiczne Widzialność krąŝka Secchiego odzwierciedla pośrednio wielkość produkcji biologicznej w danej chwili w wodach jeziora. Na jeziorze Runowskim DuŜym osiągnęła ona wartość 0,8 m co było wartością bardzo słabą. Na jeziorze Czarmuńskim przeźroczystość wody poprawiła się o 10 cm, lecz nadal nie odpowiadało to normą III klasy czystości. Na kolejnym jeziorze zlewni Orli jeziorze Rościmińskim DuŜym, przeźroczystość wód wzrosła o kolejne 10 cm i osiągnęła w ten sposób III klasę czystości. Na mniejszym jeziorze Rościmińskim Małym widzialność krąŝka Secchiego znowu została ograniczona do 0,8 m. Na największym powierzchniowo jeziorze Witosławskim przeźroczystość wody osiągnęła 1,5 m odnotowując najlepszy wynik z analizowanych zbiorników. 26

Wartość chlorofilu a jest bezpośrednią miarą wielkości produkcji biologicznej w wodach jeziora. W wodach jeziora Runowskiego DuŜego w okresie wiosennym stęŝenie chlorofilu a osiągnęło wartość 26,7 mg/m 3. Odpowiadało to III klasie czystości wód. W składzie fitoplanktonu dominowały złotowiciowce i okrzemki, których maksymalnie odnotowano 6,5 mln osobników w 1 litrze wody. Sucha masa sestonu na poziomie 14,8 mg/l oscyluje w granicach nie odpowiadających normą. Latem na monitorowanym jeziorze nastąpiło nieznaczne zwiększenie produkcji biologicznej. StęŜenia chlorofilu a odpowiadały II klasie czystości, a rozkwit fitoplanktonu nastąpił w ilości 7 mln osobników w 1 litrze. W składzie gatunkowym dominowały sinice. Wielkość suchej masy sestonu uległa wzrostowi do 17,6 mg/l. Jezioro Czarmuńskie charakteryzowało się produkcją biologiczną na wyŝszym poziomie niŝ ww. zbiornik wodny. Wartość chlorofilu a w okresie wiosennym wynosiła 40,6 mg/m 3. Zdecydowanie wykraczało to poza normę III klasy czystości. W składzie fitoplanktonu brakowało dominującego gatunku W maksymalnie odnotowanych 12 mln osobników w 1 litrze wody, po równo prym wiodły złotowiciowce i okrzemki. Latem nastąpiło ograniczenie produkcji biologicznej. W składzie gatunkowym dominowały zielenice (8mln osobników / 1 l). Wartość chlorofilu a zmalała do 33,7 mg/m 3, lecz nadal nie odpowiadała ona normą. Sucha masa sestonu osiągnęła średnią wartość 11,8 mg/l wskazującą na III klasę czystości tego wskaźnika. W wodach jeziora Rościmińskiego Małego bujny rozkwit fitoplanktonu nastąpił w okresie wiosennym. Dominującym gatunkiem fitoplanktonu były okrzemki w maksymalnej ilości 8 mln osobników w 1 litrze. Wartość chlorofilu nie odpowiadała normą i wynosiła 26,7 mg/m 3. Wiosną brakowało dominującego gatunku glonów. Zielenice i sinice dzieliły po równo próbkę z 5 mln osobników w 1 litrze. Latem wartość chlorofilu a na poziomie 10,7 mg/m 3 odpowiadała II klasie czystości. Wielkość suchej masy sestonu zmalała latem w porównaniu z okresem wiosennym z 11,2 mg/l do 6,0 mg/l. W jeziorze Czarmuńskim wartości chlorofilu a odpowiadające III klasie czystości stwierdzono podczas obu serii badawczych. Sucha masa sestonu w okresie wiosennym odpowiadała III klasie czystości (9,2 mg/l), latem osiągnęła wartości pozaklasowe 14,4 mg/l. W składzie wiosennego fitoplanktonu dominowały okrzemki w maksymalnie odnotowanej ilości 4 mln osobników w 1 litrze wody jeziornej. W wodach jeziora Witosławskiego stęŝenie chlorofilu a osiągało zróŝnicowane wartości. Na stanowisku 01 osiągnęło wartość pozaklasową (30,2 mg/m 3 ), natomiast na stanowisku zachodnim 17,4 mg/m 3 co odpowiadało III klasie. W składzie fitoplanktonu 27

dominowały okrzemki. W jednym litrze wody odnotowano maksymalnie 17 mln osobników. Wartości suchej masy sestonu w okresie wiosennym na wszystkich stanowiskach odpowiadały III klasie czystości. Latem nastąpiło znaczne ograniczenie produktywności wód jeziora Witosławskiego w głównych plosach. Na stanowiskach 01 i 02 stęŝenia chlorofilu a odpowiadały II klasie czystości. Jedynie na stanowisku 03 (wschodnim plosie) stęŝenie chlorofilu a nie odpowiadało normą. 7. Stan czystości dopływów Monitorowane jeziora zaliczane są do typu przepływowego. Ich główny dopływ oraz odpływ zarazem stanowi rzeka Orla. W 2006 roku objęta była ona monitoringiem wód płynących. Na badanym odcinku charakteryzowała się ona III klasą czystości. Decydujący wpływ na osiągniętą klasę miały wskaźniki tlenowe BZT 5 oraz substancje biogenne związki azotu. Podczas wiosennej serii pomiarowej zbadany został odpływ z jeziora Rościmińskiego DuŜego. Cechował się on podwyŝszonymi wartościami ChZT-Cr dochodzącymi do 52,8 mg O2/l. Wartości konduktywności elektrolitycznej równieŝ nie odpowiadały normą. Świadczyło to o silnej dostawie soli mineralnych z terenów rolniczych. Stan wód pod względem sanitarnym nie budził zastrzeŝeń i odpowiadał I klasie czystości. 28

6. ZMIANY JAKOŚCI WÓD MONITOROWANYCH JEZIOR Wody jezior: Runowskiego DuŜego, Czarmuńskiego, Rościmińskiego DuŜego i Małego po raz pierwszy zostały objęte monitoringiem w 2006 roku. Jedynie jezioro Witosławskie badane było w 1997 roku. Tab. 8. Wybrane wartości stęŝeń zanieczyszczeń na jeziorze Witosławskim wskaźnik JEZIORO WITOSŁAWSKIE 1997 2006 zmiana [%] śred. nas. hypolimnionu tlenem [%] lato dno 0,3 1,3-333 ChZT-Cr [mgo2/l] lato pow. 51,3 141,0-175 BZT5 [mgo2/l] lato pow. 2,3 1,9 + 17 BZT5 [mgo2/l] lato dno 8,3 3,5 + 58 fosforany [mg P/l] wiosna pow. 0,047 0,021 + 55 fosforany [mg P/l] lato dno 0,494 0,135 + 73 fosfor całkowity [mg P/l] lato dno 0,537 0,160 + 70 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato pow. 0,092 0,045 + 51 azot mineralny [mg N/l] wiosna pow. 0,58 0,16 + 72 azot amonowy [mg N/l] lato dno 2,41 1,43 + 41 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato pow. 1,76 1,36 + 23 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna pow. 534 536 0 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato pow. 35,1 15,5 + 56 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato pow. 9,6 7,8 + 19 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato 0,9 1,5 - miano Coli typu kałowego 0,2 1 - wynik punktacji 3,27 2,60 KLASA CZYSTOŚCI poza klasą III klasa - I klasa czyst. II klasa czyst. III klasa czyst. n.o.n. klasa czyst. Ogólnie moŝna stwierdzić, Ŝe stan czystości wód jeziora Witosławskiego uległ poprawie. Z 16 badanych wskaźników tylko jeden uległ pogorszeniu. Były nimi średnie nasycenie hypolimnionu tlenem oraz ChZT-Cr. Średnie wartości ich stęŝeń pogorszyły się odpowiednio o 330% i 175% i zostały zaklasyfikowane jako poza klasowe. Poprawie uległy stęŝenia związków biogennych (azotu i fosforu) oraz chlorofilu a. Stan bakteriologiczny wód takŝe uległ poprawie i odpowiada obecnie I klasie czystości. 29

7. WNIOSKI Jezioro Runowskie DuŜe odpowiada III klasie czystości, mimo iŝ pięć wskaźników osiągnęło wartości pozaklasowe. Były nimi ChZT-Cr odzwierciedlające zanieczyszczenie wód w substancje organiczne. Ponadto normy przekroczyły wartości azotu całkowitego. Wysoka produkcja biologiczna w jeziorze ukazuje się wysokimi wartościami wskaźników suchej masy sestonu. Zakwity okrzemek w okresie wiosennym oraz sinic latem ograniczają przejrzystość wód do niecałego metra. Najkorzystniej przedstawiają się stęŝenia fosforanów w okresie wiosennym. Podsumowując moŝna stwierdzić, Ŝe na słabą klasę czystości duŝy wpływ mają takŝe ładunki substancji allochtonicznych pochodzących z punktowych źródeł zanieczyszczeń. Jezioro pod względem bakteriologicznym nie budzi zastrzeŝeń. Tab. 9. Ocena stanu czystości wód jeziora Runowskiego DuŜego na podstawie badań wiosennych 10-05-2006 i letnich 01-09-2006 wskaźnik okres i miejsce poboru próbek wody wartość ocena ChZT-Cr [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 89,0 4 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 7,5 3 fosforany [mg P/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,016 1 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 0,085 2 azot mineralny [mg N/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,46 3 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 2,13 4 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna warstwa powierzchniowa 580 4 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 19,4 3 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 16,2 4 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato (wart. średnia) 0,8 4 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 3,20 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano Coli typu kałowego 1 1 Kolejny zbiornik wodny jezioro Czarmuńskie cechuje się podobnym przebiegiem wartości wskaźników zanieczyszczeń co ww. jezioro. RównieŜ wartości substancji organicznych (ChZT-Cr) nie odpowiadają normą. Większa produkcja biologiczna w wodach jeziora odzwierciedla się wyŝszymi stęŝeniami chlorofilu a. Niskie wartości azotu mineralnego i azotu ogólnego podczas badań wiosennych świadczą o wykorzystaniu go przez organizmy fitoplanktonowe. Pozanormatywne wartości konduktowości wody odzwierciedlają znaczną ilość rozpuszczonych soli mineralnych w toni wodnej. Stan bakteriologiczny weryfikowany za pomocą miano Coli odpowiada II klasie czystości. Reasumując badania wód jeziora Czarmuńskiego przeprowadzone w 2006 roku klasyfikują je do III klasy czystości. 30

Tab. 10. Ocena stanu czystości wód jeziora Czarmuńskiego na podstawie badań wiosennych 08-05- 2006 i letnich 21-08-2006 wskaźnik okres i miejsce poboru próbek wody wartość ocena ChZT-Cr [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 92,6 4 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 5,9 3 fosforany [mg P/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,024 2 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 0,090 2 azot mineralny [mg N/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,09 1 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 1,66 3 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna warstwa powierzchniowa 493 4 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 37,2 4 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 11,8 3 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato (wart. średnia) 0,9 4 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 3,00 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano Coli typu kałowego 0,2 2 Jezioro Rościmińskie DuŜe osiągnęło niską, III klasę czystości. Cechuje się słabym natlenieniem warstw przydennych. Odzwierciedla się to podwyŝszoną koncentracją fosforanów i azotu amonowego w tej strefie. Wiosenna zawartość soli mineralnych ukazuje spływ substancji allochtonicznej do misy jeziora. Pozanormatywne wartości ChZT-Cr w połączeniu z duŝą produkcją biologiczną ukazuje eutroficzny charakter jeziora. StęŜenia chlorofilu a oraz suchej masy sestonu odpowiadające III klasie czystości potwierdzają stan trofii. Tab. 11. Ocena stanu czystości wód jeziora Rościmińskiego DuŜego na podstawie badań wiosennych 08-05-2006 i letnich 21-08-2006 wskaźnik okres i miejsce poboru próbek wody wartość ocena śred.nasyc.hypolimnionu tlenem [%] lato 0,8 4 ChZT-Cr [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 74,1 4 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 2,3 2 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa naddenna 2,5 2 fosforany [mg P/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,019 1 fosforany [mg P/l] lato warstwa naddenna 0,235 4 fosfor całkowity [mg P/l] lato warstwa naddenna 0,350 3 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 0,060 2 azot mineralny [mg N/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,20 1 azot amonowy [mg N/l] lato warstwa naddenna 2,23 3 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 1,31 2 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna warstwa powierzchniowa 520 4 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 18,7 3 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 8,6 3 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato (wart. średnia) 1,0 3 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 2,73 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano Coli typu kałowego 0,5 2 31

Na podstawie wskaźników ogólna ocena stanu czystości jeziora Rościmińskiego Małego wskazuje na III klasę czystości. Wyniki nie odpowiadające normą zanotowały wskaźniki obrazujące warunki tlenowe (tlen rozpuszczony), zawartość materii organicznej (ChZT) oraz materii mineralnej (konduktowość wody). Jezioro Rościmińskie Małe pod względem sanitarnym nie budzi zastrzeŝeń. Na przykładzie tego małego zbiornika wodnego widać wyraźnie wpływ antropopresji na stan czystości jeziora. Tab. 12. Ocena stanu czystości wód jeziora Rościmińskiego Małego na podstawie badań wiosennych 09-05-2006 i letnich 09-08-2006 wskaźnik okres i miejsce poboru próbek wody wartość ocena tlen rozpuszczony [mg O2/l] lato warstwa naddenna 0,2 4 ChZT-Cr [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 77,8 4 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 4,6 3 fosforany [mg P/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,020 1 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 0,105 3 azot mineralny [mg N/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,12 1 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 1,72 3 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna warstwa powierzchniowa 559 4 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 22,5 3 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 11,8 3 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato (wart. średnia) 0,8 4 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 3,00 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano Coli typu kałowego 33 1 Ostanie analizowane jezioro zlokalizowane w górnej części zlewni rzeki Orli jezioro Witosławskie osiągnęło III klasę czystości wód. To jezioro, jak i poprzednie cechuje się słabymi warunkami tlenowymi. StęŜenie substancji organicznej (ChZT-Cr) równieŝ nie odpowiada normą. Wysoka produktywność wód jeziora wpływa na wartości wskaźnika chlorofilu a oraz przejrzystość wody. Ogólna ocena stanu czystości wód jeziora Witosławskiego jest jednak zadowalająca biorąc pod uwagę wcześniej osiągniętą (1997 rok) klasę czystości. 32

Tab. 13. Ocena stanu czystości wód jeziora Witosławskiego na podstawie badań wiosennych 09-05- 2006 i letnich 09-08-2006 wskaźnik okres i miejsce poboru próbek wody wartość ocena śred.nasyc.hypolimnionu tlenem [%] lato 1,3 4 ChZT-Cr [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 141,0 4 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa powierzchniowa 1,9 1 BZT5 [mgo2/l] lato warstwa naddenna 3,5 2 fosforany [mg P/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,021 2 fosforany [mg P/l] lato warstwa naddenna 0,135 4 fosfor całkowity [mg P/l] lato warstwa naddenna 0,160 3 fosfor całkowity [mg P/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 0,045 1 azot mineralny [mg N/l] wiosna warstwa powierzchniowa 0,16 1 azot amonowy [mg N/l] lato warstwa naddenna 1,43 3 azot całkowity [mg N/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 1,36 2 przewodność elektrolityczna [µs/cm] wiosna warstwa powierzchniowa 536 4 chlorofil a [mg/m3] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 15,5 3 sucha masa sestonu [mg/l] wiosna i lato (śred.) warstwa pow. 7,8 2 widzialność krąŝka Secchiego [m] wiosna i lato (wart. średnia) 1,5 3 Wynik punktacji i sumaryczna klasa czystości wód 2,60 = III klasa Weryfikacja klasy czystości ze względu na miano Coli typu kałowego 1 1 Podsumowując, monitorowane jeziora wykazały się pewną prawidłowością. Wszystkie jeziora moŝna zaliczyć do zbiorników eutroficznych. Tylko stopień ich eutrofizacji jest róŝny. Jeziora głębsze o większej objętości toni wodnej (Rościmińskie DuŜe i Witosławskie) cechują się mniejszą eutrofią. Zbiorniki płytkie (Runowskie DuŜe, Czarmuńskim oraz Rościmińskie Małe) charakteryzują się eutrofią bardziej zaawansowaną. Łącznie na 65 analizowanych wskaźników, 42 charakteryzowały się pozaklasowymi wartościami. Prawidłowością w monitorowanych jeziorach były słabe warunki tlenowe w toni jeziora. Odzwierciedlało się to (w przypadku wszystkich jezior) podwyŝszonymi wartościami fosforanów i azotu amonowego w przydennych warstwach misy jeziornej. RównieŜ ChZT-Cr we wszystkich zbiornikach znacznie przekraczał normy III klasy czystości. Ostatnim wskaźnikiem, który zawsze nie odpowiadał normą było przewodnictwo elektrolityczne. Świadczyło to o duŝej zawartości soli mineralnych stanowiących składnik pokarmowy dla fitoplanktonu. W czasie homotermii wiosennej intensywna produkcja biologiczna spowodowała zmniejszenie puli biogenów w trofogenicznej warstwie jeziora. Stąd zadowalające wartości azotu mineralnego, fosforanów i fosforu całkowitego w tej strefie. Stan sanitarny nie budził większych zastrzeŝeń. 33

8. LITERATURA Cyfrowa baza danych pokrycia terenu Polski - Corine Land Cover, 1990 Cyfrowa mapa podziału hydrograficznego Polski (MPHP) Dane Instytutu Rybactwa Śródlądowego (IRŚ) w Olsztynie, 1962, Karty i plany batymetryczne badanych jezior Kondracki J., 2002, Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994, Wytyczne Monitoringu podstawowego jezior, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa Ocena zasobów jezior województwa bydgoskiego cz.ii katalog jezior, zlewnie rzek Wełny i Noteci do Gwdy, 1990, Brodzińska B. i inni, IMGW, Poznań 34