INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY

Transkrypt

1 INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W BYDGOSZCZY STAN CZYSTOŚCI CI JEZIORA STELCHNO W 2007 ROKU opracował: mgr Dawid Szatten BYDGOSZCZ 2008

2 SPIS TREŚCI 1. Charakterystyka środowiskowa jeziora Stelchno 4 2. Morfometria misy jeziornej 5 3. Charakterystyka zlewni jeziora Stelchno 8 4. Warunki meteorologiczne w roku Jakość wód jeziora Stelchno w 2007 roku Warunki termiczno-tlenowe Związki organiczne (BZT 5, ChZT-Cr) Związki biogenne Wskaźniki dodatkowe Analizy biologiczne Dopływy oraz odpływy jeziora Stelchno Ocena stanu jednolitych częś ęści wód powierzchniowych Literatura 30 ZAŁĄCZNIK NR 1 Karta i plan batymetryczny jeziora ZAŁĄCZNIK NR 2 Baza danych (rok 2007) ZAŁĄCZNIK NR 3 Wyniki badań biologicznych 3

3 1. CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKOWA JEZIORA STELCHNO Jezioro Stelchno zlokalizowane jest w północnej części województwa kujawsko pomorskiego (ryc. 1.), powiecie świeckim gminie JeŜewo. Misa jeziorna sąsiaduje z czterema wielkoobszarowymi formami ochrony przyrody: - od północnego zachodu z Wdeckim Parkiem Krajobrazowym, - od północnego wschodu i wschodu ze Wschodnim OChK Borów Tucholskich, - od południa z PK Doliny Dolnej Wisły, - od południowego zachodu ze Świeckim OChK. Ryc. 1. PołoŜenie administracyjne jeziora Stelchno Według regionalizacji fizyczno geograficznej Kondrackiego (1978) jezioro Stelchno połoŝone jest w makroregionie Pojezierze Południowopomorskie ( ), mezoregionie Wysoczyzna Świecka (314.73). Współrzędne geograficzne jeziora wynoszą: 53 31,4'N oraz 18 27,8'E. Utwory powierzchniowe występujące w zlewni całkowitej jeziora Stelchno genetycznie związane są z powstaniem szlaku odpływu wód glacjofluwialnych fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia. Piaski i Ŝwiry usypały stoŝki sandrowe wzdłuŝ teraźniejszego biegu rzek Drawy, Gwdy, Brdy i Wdy, uchodząc do Pradoliny Toruńsko Eberswaldzkiej. W niektórych miejscach spod stoŝków sandrowych wystają wzniesienia morenowe (glina morenowa), jednak o nieznacznych róŝnicach wysokościowych. Maksymalna kulminacja terenu w zlewni całkowitej jeziora wynosi 90,8 m n.p.m. i znajduje się we wschodniej jej części (ryc. 2.). NajniŜszą wartość wysokościową notujemy przy jedynym odpływie z 4

4 jeziora (79,2 m n.p.m.). PrzewyŜszenie na badanym obszarze wynosi 11,6 m, co jest wartością niewielką. Pod względem wysokościowym zlewnia jeziora Stelchno jest asymetryczna. Północnowschodnia jej część jest wyŝsza, natomiast jej druga część stanowi zagłębienie terenu, w którym płynie jedyny dopływ jeziora. Ryc. 2. Ukształtowanie pionowe zlewni całkowitej jeziora Stelchno Jezioro Stelchno połoŝone jest w zlewni rzeki Wdy. Sieć wodna zlewni całkowitej badanego jeziora jest dość uboga. Jedyny ciek (bez nazwy) stanowiący dopływ zbiornika przepływa przez północno zachodnią część zlewni. Płynie on zatorfioną doliną zajętą przez zbiorowisko olsowe na odcinku około 3,5 km. Przed ujściem do jeziora Stelchno przepływa przez mniejszy zbiornik wodny (bez nazwy) o powierzchni około 1,0 ha. Omawiany ciek o szerokości około 20 cm, uchodzi do jeziora w północnej części misy jeziornej. Jego przepływ badany wiosną 2007 roku był minimalny i wynosił 0,004 m/s. Odpływ zlokalizowany w północno wschodniej zatoce jeziora Stelchno stanowi ciek o szerokości około 1 metra i głębokości około 25 cm. Jego przypływy kształtowały się w granicach 0,53 m/s w maju do 0,41 m/s w sierpniu. W miesiącach marcu, wrześniu i październiku woda w korycie stagnowała. 2. MORFOMETRIA MISY JEZIORNEJ Jezioro Stelchno o powierzchni 154,5 ha i objętości 7968,7 tys. m 3 jest jednym z większych w województwie zbiorników wodnych na pojezierzu zachodnio pomorskim. Misa jeziora składa się z dwóch zróŝnicowanych morfometrycznie części. Południowa o stosunkowo stromych stokach jest większa, a maksymalna głębokość 10,3 m (punkt pomiarowo 5

5 kontrolny 01) zlokalizowana jest w jej środkowej części. Północna część misy oddzielona jest od głównego plosa przez dwie wyspy o łącznej powierzchni 1,2 ha oraz wypłycenie zlokalizowane na północ od ppk 01. Posiada ona bardziej urozmaicone dno, a stoki jeziora łagodniej opadają w kierunku przegłębień o mniejszych wartościach. Jezioro posiada dwie zatoki: północną (dwudzielną) o maksymalnej głębokości 6,9 m i 2,0 m, zachodnią o maksymalnej głębokości 2,5 m. Współczynnik wydłuŝenia jeziora wynosi 1,6 przy długości maksymalnej 2250 m i szerokości maksymalnej 1335 m. Średnia szerokość natomiast wynosi 686 m. Linia brzegowa posiada łączną długość 8300 m: 7600 m - długość brzegów misy jeziora, 700 m długość brzegów wysp. Ryc. 3. Batymetria jeziora Stelchno Źródło: IRŚ w Olsztyn 6

6 JEZIORO STELCHNO woj. KUJAWSKO-POMORSKIE pow. świecki gm. JeŜewo ewo szerokość geograficzna: 53 31'4" dlugość geograficzna: 18 27'8" dorzecze: WDA WISŁA POWIERZCHNIA (P): zwierciadła wody: 154,5 ha wysp: 1,2 ha GŁĘBOKOŚĆ (G): maksymalna: 10,3 m średnia: 5,1 m względna 0,008 wsk.głęb.: 0,49 OBJĘTOŚĆ (V): 7968,7 tys.m 3 Długość maksymalna (D): 2250 m Szerokość maksymalna (S): 1335 m Długość efektywna: 2025 m Szerokość efektywna: 1465 m wydłuŝenie (D/S): 1,6 Średnia szerokość (P/D): 686 m LINIA BRZEGOWA (L): misy jeziora: 7600 m wysp: 700 m ogółem: 8300 m wsp.rozwoju linii brzegowej: 1,89 wsp. L/P 54 m/ha ROŚLINNOŚĆ WODNA: WYNURZONA: ZANURZONA: powierzchnia: 24,5ha powierzchnia: - ha % pow. zw. wody: 15,8 % % pow. zw. wody: - % % dług. linii brzeg.: 96,6 % Nr ewid. jez.: BY-- --/21 /21-115/62 115/62 POWIERZCHNIE I OBJĘTOŚCI BATYMETRYCZNE powierzchnia objętość warstwy izobata określona izobatą pasa między izobatami między izobatami m ha ha % tys. m 2 % 0,0 154,5 1,0 139,1 2,5 122,8 5,0 88,8 7,5 36,4 10,0 1,8 15,4 9,9 1467,3 18,4 16,3 10,6 1963,0 24,6 34,0 22,0 2633,3 33,1 52,4 33,9 1517,5 19,1 34,6 22,4 385,8 4,8 1,8 1,2 1,8 0,0 opracował: B.Pawlak sondował: M.Liszkowski ilość sondowań na 100 ha: 385 data pomiarów: grudzień 1961 r. INSTYTUT RYBACTWA ŚRÓDLĄDOWEGO w Olsztynie 7

7 Dzięki powyŝszym wartościom współczynnik rozwoju linii brzegowej kształtuje się na poziomie 1,89. Wpływ zlewni na jezioro obrazuje jeszcze jeden wskaźnik (długość linii brzegowej na jeden hektar powierzchni jeziora), gdzie w tym przypadku odpowiada on 54 metrom. W tych dwóch przypadkach są to wartości stosunkowo niewielkie. Wskaźnik odsłonięcia (Wo) wynosi 30,3, co ukazuje wysoką podatność zbiornika na warunki meteorologiczne (mieszanie warstw wody wywołane wiatrem). Powierzchnia określona izobatą 1,0 m (139,1 ha) stanowi 90% całej powierzchni jeziora oraz 82% całej objętości wód misy. Izobata 5,0 m (88,8 ha) natomiast stanowi 57% całej powierzchni jeziora oraz 24% objętości wód. Najgłębsze miejsca, których izobata wynosi 10 m stanowią jedynie 1,2 % całej powierzchni oraz 0,1% całej objętości jeziora. 3. CHARAKTERYSTYKA ZLEWNI JEZIORA STELCHNO Zlewnia całkowita jeziora wynosi 15,97 km 2. W sposobie jej uŝytkowania dominują grunty orne (43,8%) oraz lasy (37,6%). Pola uprawne skupiają się na niŝszej - zachodniej części zlewni całkowitej. Lasy natomiast porastają wyŝej połoŝoną - wschodnią część zlewni. W strukturze uŝytkowania zlewni bezpośredniej o powierzchni 8,02 km 2, kolejność dominującego typu zagospodarowania przestrzeni jest odwrotna (tab. 1.). Lasy stanowią ponad połowę jej areału. Tab. 1. Struktura uŝytkowania terenu zlewni bezpośredniej i całkowitej jeziora Stelchno WYSZCZEGÓLNIENIE bezpośrednia całkowita km 2 % km 2 % lasy 4,32 54,1 6,01 37,6 uŝytki zielone 0,07 0,9 0,17 1,0 wody 0,02 0,7 1,88 11,8 grunty orne 3,19 39,8 6,99 43,8 inne 0,42 5,2 0,92 5,8 OGÓŁEM 8,02 100,0 15,97 100,0 Źródło: Burtymowicz K., i inni, 1990, Ocena zasobów wodnych cz.4, IMGW Słupsk Elementem mogącym niekorzystnie wpłynąć na stan czystości wody badanego zbiornika jest rozbudowa istniejącego ośrodka rekreacyjnego wraz z zapleczem na plaŝy północnej zatoki jeziora Stelchno. Równie niepokojącym zjawiskiem w ostatnich latach jest znaczne powiększenie się terenów przeznaczonych pod zabudowę letniskową, wzdłuŝ drogi pomiędzy miejscowościami JeŜewo i Borce. Zabudowa ta znajduje się bezpośrednio na skłonie prowadzącym do misy jeziora. Korzystnie dla stanu troficznego jeziora Stelchno przedstawia się nieznaczna moŝliwość wzbogacania wewnętrznego wód w biogeny. Współczynnik powierzchni dna czynnego do objętości epilimnionu wynosi 0,01. Równie korzystnie dla jakości wód przedstawia się procent wymiany wód w ciągu roku opiewający na 10%. Mniej korzystnie przedstawia się głębokość średnia misy jeziornej (5,1 m) oraz wskaźniki zlewniowe: objętość jeziora do długości linii brzegowej (1,05) oraz sposób zagospodarowania zlewni bezpośredniej (róŝnorodność). 8

8 Ryc. 4. Zlewnia całkowita jeziora Stelchno 9

9 4.. WARUNKI METEOROLOGICZNE W 2007 ROKU W roku 2007 temperatury powietrza kształtowały się w granicach od -13 C w lutym do 37,6 C pod koniec lipca (ryc. 5.). Średnia roczna temperatura wyniosła 10,4 C. Podczas badań jeziora Stelchno temperatura powietrza wynosiła: Tab. 2. Temperatura powietrza w czasie badań jeziora Stelchno (rok 2007) data temperatura [ C] podczas badań (maksymalna) data temperatura [ C] podczas badań (maksymalna) ,6 (18,4) ,8 (21,3) ,9 (13,4) ,9 (18,3) ,3 (23,7) ,8 (23,4) ,5 (28,6) ,9 (6,9) Źródło: pomiary automatyczne st. Plac Poznański - WIOŚ Bydgoszcz Przebieg temperatury ukazuje długą, chłodną wiosnę trwającą do połowy kwietnia. Po tym okresie wystąpiło szybkie podwyŝszenie temperatury powietrza (pierwsza fala upałów) trwające do końca czerwca. Lipiec oraz sierpień charakteryzował się temperaturami oscylującymi w granicach 20 C. Pod koniec września nastąpiła druga fala upałów, po której nastąpił szybki spadek temperatury powietrza Tpow (podczas badań) Tpow (maksymalna) Ryc. 5. Przebieg temperatury powietrza podczas badań w 2007 roku Źródło: pomiary automatyczne st. Plac Poznański - WIOŚ Bydgoszcz Opad atmosferyczny w 2007 roku w okolicach Bydgoszczy wyniósł ponad 300 mm, co jest wartością bardzo niewielką. Maksimum opadowe przypadało na miesiące letnie (VI VIII), natomiast spadek sum opadów nastąpił późną wiosną oraz jesienią suma opadu atmosferycznego marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik Ryc. 6. Przebieg miesięcznych sum opadów atmosferycznych podczas badań w 2007 roku Źródło: pomiary automatyczne st. Plac Poznański - WIOŚ Bydgoszcz 10

10 Wilgotność względna powietrza w roku 2007 kształtowała się w przydziale od 12% (kwiecień) do 100%. Średnia wilgotność względna powietrza wynosiła 73% wilgotność względna powietrza marzec kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik Ryc. 7. Przebieg średniej miesięcznej wilgotności powietrza podczas badań w 2007 roku Źródło: pomiary automatyczne st. Plac Poznański - WIOŚ Bydgoszcz Prędkości wiatru podczas badań w 2007 roku prezentuje tabela 3. MoŜna stwierdzić, Ŝe rok 2007 był rokiem wietrznym. Podczas badań (poza marcem i wrześniem) siła wiatru przekraczała 3 m/s. Tab. 3. Kierunek i prędkość wiatru podczas badań w 2007 roku data prędkość prędkość kierunek data wiatru [m/s] wiatru [m/s] kierunek ,7 SEE ,9 SW ,7 WS ,5 WS ,5 SSW ,5 S ,3 WSW ,8 ENE Źródło: pomiary automatyczne st. Plac Poznański - WIOŚ Bydgoszcz 5.. JAKOŚĆ WÓD JEZIORA STELCHNO W 2007 ROKU 5.1. Warunki termiczno - tlenowe Podczas pierwszych w 2007 roku pomiarów na jeziorze Stelchno temperatura powierzchniowych warstw wody wynosiła 3,7 C. Warstw a przydenna była chłodniejsza o 0,2 C. Zawartość rozpuszczonego w wodzie tlenu w całym profilu głębokościowym oscylowała w granicach 15,0 mg O 2 /l. Ryc. 8. Temperatura wody jeziora Stelchno [st.c] warstw powierzchniowej i przydennej w 2007 roku 11

11 Miesiąc później warstwa powierzchniowa nagrzała się do 10,9 C, co uwidoczniło się większą (2,3 C) róŝnicą temperatur w porównaniu z warstwą przydenną. Nasycenie tlenem w całym profilu wynosiło około 14,0 mg O 2 /l. W maju nastąpiło pierwsze wykształcenie się warstwy skokowej pomiędzy 5, a 8 m głębokości. Warstwa powierzchniowa wody nagrzała się do 22,1 C, natomiast przydenna osiągnęła temperaturę 12,7 C. Przy dnie występowały deficyty tlenowe na poziomie 0,9 mg O 2 /l. W kolejnych miesiącach (VI VIII) następował spadek ilości rozpuszczonego w wodzie tlenu z 11,3 mg O 2 /l do 5,8 mg O 2 /l. Pułap sięgał 7 m głębokości. Nastąpiło równieŝ zmniejszenie miąŝszości metalimnionu do około 1m. Temperatura powierzchniowej warstwy oscylowała w granicach 20 C, przydennej natomiast w granicach C. PodwyŜszenie się temperatury wody warstw naddennych warunkować mogło przyśpieszenie przebiegu przemian mikrobiologicznych w danej warstwie. We wrześniu temperatura powierzchniowej warstwy wody spadła do 15,6 C. Nastąpiło wyrównanie ilości rozpuszczonego w wodzie tlenu w granicach 5 6 mg O 2 /l w całej głębokości profilu. W październiku temperatura w całym przekroju pionowym osiągnęła 9,5 C a procent nasycenia tlenem powierzchniowej warstwy wody wyniósł 81%. Ryc. 9. Zawartość rozpuszczonego w wodzie tlenu [mg O 2 /l] jeziora Stelchno w warstwach powierzchniowej i przydennej w 2007 roku Wykresy izoplet temperatury i rozpuszczonego w wodzie tlenu (ryc. 11.) ukazują: a) charakterystyczny dla dymiktycznych jezior przebieg izoplet w zaleŝności od głębokości w badanym pionie termiczno tlenowym ulegającym znacznemu zróŝnicowaniu w zaleŝności od pory roku oraz warunków meteorologicznych, b) zmienność zasięgu głębokości oraz miąŝszość stref: epi-, meta-, hypolimnionu w zaleŝności od pory roku i warunków meteorologicznych. W przebiegu profilu termicznego na przestrzeni czasu zauwaŝyć moŝna tachymiksję wywołaną zaistniałą w 2007 roku sytuacją atmosferyczną (rozdz. 4.) polegającą na długotrwałym mieszaniu się warstw wody (długa wiosna) i wykształceniu ostrej o małej miąŝszości warstwy metalimnionu. Monitorowane jezioro charakteryzuje się duŝą zmiennością warunków termicznotlenowych wywołanych przez czynniki meteorologiczne. 12

12 Ryc. 10. Izoplety temperatury oraz ilości rozpuszczonego w wodzie tlenu w pionach termiczno-tlenowych jeziora Stelchno w 2007 roku 13

13 Ryc. 11. Profile termiczno tlenowe jeziora Stelchno (rok 2007) 14

14 Według projektu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.) wody jeziora Stelchno pod względem nasycenia hypolimnionu tlenem przyjmując wartość 13,2 % zaklasyfikowane zostały powyŝej stanu dobrego jakości wód Związki organiczne StęŜenia wskaźników BZT 5 oraz ChZT-Cr obrazuje wzbogacenie wód jeziora w związki organiczne pochodzenia zarówno autochtonicznego jak i allochtonicznego. W warstwie powierzchniowej wód wartości BZT 5 nie przekraczały 2,0 mg O 2 /l w okresie wiosennym. W miesiącach letnich wartości BZT 5 obniŝyły się do jeszcze niŝszego poziomu. StęŜenia ChZT-Cr w powierzchniowej warstwie wód zawierały się od około 30 mg O 2 /l w miesiącach chłodniejszych, do prawie 39 mg O 2 /l podczas szczytu sezonu wegetacyjnego. W warstwie przydennej wartości ChZT-Cr oscylowały w granicach 30 mg O 2 /l. Ryc. 12. StęŜenie związków organicznych [mg O 2 /l] wód jeziora Stelchno w 2007 roku W porównaniu z wartościami, jakie przyjmowały wskaźniki związków organicznych w wodach jeziora Stelchno zauwaŝyć moŝna, Ŝe wartości BZT 5 uległy pogorszeniu (zmiana około 23%) w porównaniu z poprzednimi okresami badawczymi w latach 1997 i 2005, gdy odpowiadały one I klasie czystości. Wartości ChZT-Cr uległy poprawie (zmiana około 15%) w porównaniu z wcześniejszymi seriami pomiarowymi, gdy odpowiadały II klasie czystości. 15

15 Ryc. 13. Średnie wartości BZT 5 i ChZT-Cr w wodach jeziora Stelchno Związki biogenne W okresie wiosennym zawartość fosforanów w wodach jeziora prognozuje wielkość produkcji pierwotnej w okresie letnim. Wiosną w warstwie powierzchniowej stęŝenie tej substancji osiągnęło maksymalną wartość 0,030 mg P/l. Niska wartość (0,016) oznaczana była prawie przez cały rok monitoringowy. Tylko w sierpniu stęŝenie fosforanów w warstwie powierzchniowej osiągnęło wartość 0,090 mg P/l, co związane było z zakwitem sinicowy wód. Tak wysoka wartość wywołana była dostawą związków fosforu z warstw naddennych w wyniku znacznego ocieplenia się tych wód bądź w wyniku dostawy fosforu przez zooplankton. W warstwie przydennej wartości oscylowały w granicach 0,016 mg P/l, podwyŝszeniu uległy równieŝ w sierpniu dzięki dostawie z osadów. Ryc.14. StęŜenie fosforanów (2007) 16

16 Fosfor ogólny w 2006 roku cechował się innym przebiegiem niŝ fosforany. Wiosną jego stęŝenie nie przekraczało 0,050 mg P/l. Maksymalną wartość osiągnął w maju (0,110 mg P/l), kiedy miał miejsce pierwszy masowy zakwit fitoplanktonu. Następnie poziom fosforu ogólnego zmalał do poziomu 0,030 0,04 mg P/l. Drugiemu zakwitowi wody na Jeziorze Stelchno towarzyszyło drugie maksimum stęŝenia fosforu ogólnego (0,120 mg P/l). Od tego momentu poziomu zawartość fosforu zaczęła maleć do poziomu 0,020 mg P/l. Średnie stęŝenie fosforu ogólnego w wodach jeziora Stelchno wynosiło 0,051 mg P/l. Zgodnie z projektem rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.). wody zaliczone zostały powyŝej stanu dobrego jakości wód. Ryc.15. StęŜenie fosforu ogólnego (2007) Wskaźnik Carlsona (1976) określający poziom trofii w badanym jeziorze przyjął wartości charakterystyczne dla wód mezotroficznych. Porównując stęŝenia fosforu ogólnego w seriach pomiarowych prowadzonych na jeziorze Stelchno w poprzednich latach nie zauwaŝamy wyraźnych zmian i nawiązują one poziomem do odnotowanej w 2005 roku I klasy czystości. Zaznaczają się one jednak w przypadku stęŝeń fosforanów (ryc. 18.) gdzie zauwaŝalny jest wyraźny trend wzrostowy stęŝenia tego wskaźnika zarówno w warstwie powierzchniowej jak i naddennej. 17

17 Ryc. 16. Średnie stęŝenie fosforanów w wodach jeziora Stelchno (lata ) Związki azotu w warstwie powierzchniowej wiosną oscylowały w granicach 0,746 0,664 mg N/l. Po tym okresie nastąpiło gwałtowne obniŝenie się ich stęŝenia. Od miesiąca lipca, a więc od maksimum okresu wegetacyjnego, stęŝenie azotu ogólnego znacząco wzrosło do poziomu powyŝej 1,0 mg N/l. Azot amonowy przez cały okres monitorowania jeziora w 2007 roku oscylował w naturalnych dla wód powierzchniowych granicach 0,040 mg N/l. Tab. 4. StęŜenia związków azotu w wodach jeziora Stelchno w 2007 roku miesiące III IV V VI VII VIII IX X AZOT OGÓLNY [mg N/l] w.powierzchniowa w.przydenna AZOT AMONOWY [mg N/l] w.powierzchniowa w.przydenna Średnie stęŝenie azotu ogólnego w wodach jeziora Stelchno wynosiło 0,861 mg N/l. Zgodnie z projektem rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.). wody zaliczone zostały powyŝej stanu dobrego jakości wód. StęŜenia azotu ogólnego w całkowitym przedziale czasowym, jakim prowadzony był monitoring jeziora Stelchno, wzrosły z 0,71 mg N/l (1997 rok) do poziomu 0,86 mg N/l podczas ostatnich badań Wskaźniki dodatkowe Przewodność elektrolityczna obrazująca zawartość w wodzie powierzchniowej soli mineralnych oscylowała w granicach od 301 ms/cm w kwietniu do 321 ms/cm w październiku. MoŜna zauwaŝyć wzrost przewodności elektrolitycznej w wodach jeziora badanym w czasie. W warstwie naddennej wartości konduktywności zawierały się pomiędzy 318 ms/cm (wrzesień), a 341 ms/cm 18

18 (czerwiec). Zgodnie z projektem rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.) średnia wartość przewodnictwa przyjmując wartość średnią na poziomie 315 ms/cm zakwalifikowane zostało powyŝej stanu dobrego jakości wód. Odczyn wody przedstawiany za pomocą wskaźnika ph w wodach jeziora osiągał wartości od 8,1 do 8,5. Jedynie w sierpniu odczyn zmalał do poziomu 7,6 zarówno w warstwie powierzchniowej jak i naddennej. Zasadowość ogólna w warstwie powierzchniowej zawiera się w przedziale od 2,10 (VI, X) do 2,44 w szczycie okresu wegetacyjnego. Ogólny węgiel organiczny (OWO) przyjmuje wartości od 9,9 mg C/l (VI) do 13,3 mg C/l (X) w warstwie powierzchniowej oraz od 9,0 mg C/l (VI) do 11,9 mg C/l (IX) w warstwie naddennej. Zawartość w warstwie powierzchniowej krzemionki oscyluje w granicach od 3,5-3,7 mg/l (VIII, X) do poniŝej 0,1 mg/l (VI, IX). W warstwie przydennej maksymalna wartość krzemionki (8,9 mg/l) odnotowana została w sierpniu. Zawartość w warstwie powierzchniowej wapnia oscyluje w granicach od 41,0 mg Ca/l (VI, IX) do 34,3 mg Ca/l (X). W warstwie przydennej maksymalna wartość krzemionki (49,0 mg Ca/l) odnotowana została w sierpniu Analizy biologiczne Stan sanitarny wód jeziora Stelchno nie budzi zastrzeŝeń. W prawie wszystkich miesiącach wartości wskaźnika miano Coli typu kałowego wynosił powyŝej 1. Jedynie w miesiącu sierpniu poziom tego parametru wyniósł 0,2. W porównaniu z wynikami osiągniętymi podczas poprzednich badań monitoringowych przeprowadzonych w 2005 roku stan sanitarny uległ nieznacznemu pogorszeniu. Przebieg stęŝeń chlorofilu a ukazuje dwie fazy zakwitu w wodach jeziora Stelchno (ryc. 19.). Pierwszy zakwit miał miejsce w kwietniu, gdzie dominującym gatunkiem były okrzemki z rodzaju Fragillaria crotonensis. Biomasa fitoplanktonu osiągnęła wartość 0,34 mg/l w jednym litrze wody znajdowało się 199,5 tys. osobników, lecz była to wartość stosunkowo niewielka. Ograniczyło to przeźroczystość wody z 5 m w okresie homotermii wiosennej do 2,3 m. Drugi zakwit wody miał miejsce w lipcu. Ilościowo w wodach jeziora brakowało dominującego gatunku fitoplanktonu, lecz wagowo ponad 86% stanowiły organizmy z gatunku Dinophyceae. Biomasa fitoplanktonu w jednym litrze wody osiągnęła wartość 2,20 mg. W następnych miesiącach wskaźniki odzwierciedlające obfitość fitoplanktonu w wodach jeziora Stelchno zaczęły systematycznie maleć. Na uwagę zasługuje wartość widzialności krąŝka Secchiego w miesiącu marcu (stan homotermii wiosennej) oraz październiku (koniec okresu wegetacyjnego). W marcu przy wartości chlorofilu a 3,0 µg/l przeźroczystość wód wynosiła 5 m. Przy takiej samej wartości chlorofilu a w miesiącu październiku widzialność krąŝka Secchiego ograniczona została jedynie do 1,6 m. Wynikać to moŝe z dostawy materii zatrzymanej w naddennych warstwach wód w wyniku rozpoczęcia procesu miksji lub obecności znacznej ilości organizmów zooplanktonowych w powierzchniowej warstwie wód jeziora. 19

19 Ryc. 17. Przebieg wskaźników odzwierciedlających rozwoju fitoplanktonu w wodach jeziora Przezroczystość wód mierzona za pomocą krąŝka Secchiego na jeziorze Stelchno przyjmuje średnią wartość na poziomie 3,0 m, co klasyfikują ją powyŝej stanu dobrego jakości wód. (projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.). W wodach jeziora Stelchno podczas badań w 2007 roku zarówno w ilościowym jak i wagowym składzie fitoplanktonu występowało 11 głównych gatunków. Podczas pierwszych pomiarów (marzec 2007 rok) Cyanoprocaryota i Bacillariophyceae stanowiły 88% ilościowego składu gatunkowego fitoplanktonu. Dominowały one równieŝ wagowo w pobranej próbce wody. W kwietniu, gdy nastąpił wcześniej wspomniany pierwszy zakwit wód dominowały Bacillariophyceae stanowiąc 96% składu ilościowego. W miesiącu maju Cyanoprokaryota odbudowały swą strukturę, stanowiąc połowę składu fitoplanktonu. W czerwcu nastąpiła ponowna dominacja Bacillariophyceae w składzie ilościowym, lecz zauwaŝyć moŝna rozwój silny rozwój pozostałych gatunków: Chrysophyceae, Chlorophyta oraz Cryptophyceae. Stanowiły one 1/5 ilości fitoplanktonu w wodzie jeziora. W lipcu brakowało dominującego gatunku. W jednym litrze wody znajdowało się 172,5 tys. osobników, a ich biomasa wynosiła 2,20 mg/l. W kolejnych dwóch miesiącach nastąpiła ponowna dominacja gatunkowa Cyanoprokaryota przy mniejszym współudziale Chlorophyta. W ostatnim miesiącu przeprowadzanych badań monitoringowych w jednym litrze wody określono 123 tys. osobników z wszystkich wyŝej oznaczonych grup. Wartość średnia chlorofilu a wynosi 4,2 ug/l klasyfikując wody jeziora Stelchno do I klasy jakości wód powierzchniowych (projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.). 20

20 Ryc. 18. Skład ilościowy fitoplanktonu podczas badań w 2007 roku. Tab. 5. Biomasa gatunków fitoplanktonu jeziora Stelchno podczas badań w 2007 roku skład III IV V VI VII VIII IX X gatunkowy biomasa [mg/l] CYANOPROKARYOTA (Sinice) CHRYSOPHYCEAE (Złotowiciowce) BACILLARIOPHYCEAE (Okrzemki) DINOPHYCEAE (Bruzdnice) CRYPTOPHYCEAE (Kryptofity) CHLOROPHYTA (Zieleńce) EUGLENOPHYTA (Eugleniny) RAZEM:

21 W składzie gatunkowym sinic (Cyanoprokaryota) podczas pierwszych badań na jeziorze Stelchno dominującymi ilościowo oraz wagowo osobnikami były Oscillatoria sp. - powyŝej 95%. W kolejnych miesiącach większość w danym gatunku stanowiły osobniki Chroococcus, Anabena oraz Gomphosphaeria naegeliana charakterystyczna dla wód o małej Ŝyzności. Pod koniec serii pomiarowej w 2007 roku znaczący udział przypadał na gatunek z rodzaju Microcystis. W składzie gatunkowym okrzemek (Bacillariophyceae) dominującymi rodzajami osobników były Astrionella formosa (marzec oraz sierpień), Fragillaria sp. (środek okresu wegetacyjnego) oraz Melosira (pod koniec okresu monitoringowego). Ryc. 19. Rozkład gatunkowy sinic (Cyanoprokaryota) i okrzemek (Bacillariophyceae) w wodach jeziora Stelchno (2007 rok) 22

22 We wrześniu 2007 roku zostały przeprowadzone badania kolejnego biologicznego elementu jakości wody - makrolitów na jeziorze Stelchno w 9 transektach (tab. 4.). Powierzchnia fitolitoralu (N) wyniosła 58,1 ha, przy średniej głębokości występowania roślinności w całym jeziorze na poziomie 5,0 m. Średnie pokrycie roślinnością dna wynosiło 88%. Roślinność jeziora stanowią łąki ramieniowe z kępowo występującą osoką aloesowatą stanowiące konkurencję pokarmową dla fitoplanktonu. Wskaźnik zróŝnicowania fitocenotycznego (H) przyjął wartość 1,64. Wysoka wartość wskazuje na dobry stan wód jeziora Stelchno. Wskaźnik maksymalnego zróŝnicowania fitocenotycznego wyniósł 2,40. WyraŜenie rzeczywistej powierzchni zajmowanej przez makrofity w stosunku do powierzchni potencjalnej dostępnej dla roślin odbywa się za pomocą wskaźnika zasiedlenia (Z). W przypadku jeziora Stelchno wynosi on 1,83 i wskazuje na dobrą klasę jakości wód. Makrofitowy indeks stanu ekologicznego (ESMI = 0,838) spełniający wymogi Ramowej Dyrektywy Wodnej klasyfikuje jezioro Stelchno do I klasy jakości wód. (projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.). Najpospolitszym gatunkiem makrofitów na jeziorze Stelchno była krynicznica tępa (Nitellopsis obtusa). Pokrywała ona ponad 1/3 powierzchni fitolitoralu jeziora. Występowała w 8 transektach na głębokości od 2,0 do 5,5 m. Kolejnymi dwoma dominującymi gatunkami były trzcina pospolita (Pharagmites australis) oraz ramienica omszona (Chara tomentosa). Pokrywały one równieŝ około 1/3 powierzchni fitolitoralu. Kolejnym makrolitem pokrywającym 3% powierzchni fitolitoralu był wywłócznik kłosowy (Myriophyllum spicatum) odnotowany na 3 transektach. ZbliŜoną wartość powierzchni odnotowała rdestnica pływająca (Potamogeton natans). Pozostałe gatunki (Statiotes aloides, Potamogeton comprersus, P. lucens, Juncus infexus, Urticularia vulgaris) pokrywały około 1% powierzchni fitolitoralu. 23

23 TRANSEKTY ZBIOROWISKA Nitellopsis obtusa Ceratophyllum demersum Myriophyllum spicatum Statoides aloides Potamogeton natans Potamogeton compresus Phraggmites australis Chara tomentosa Juncus infexus Potamogeton lucens Urticularia vulgaris I N E % *B-B 4 20% B-B 2 10% B-B 2 5% B-B 1 <0,1% B-B r <0,1% B-B r II N E % B-B 2 25% B-B 2 <0,1% B-B r 40% B-B 3 25% B-B 2 Tab. 6. Zbiorowiska makrolitów w jeziorze Stelchno (2007 rok) III IV V Va VI N N N N N E E E E E % 5% 60% 60% B-B 3 B-B 1 B-B 4 B-B 4 <0,1% 20% 7% B-B r B-B 2 B-B 2 <0,1% 5% 3% B-B r B-B 1 B-B 1 <0,1% <0,1% 5% B-B r B-B r B-B 1 <0,1% 20% 25% B-B r B-B 2 B-B 2 50% B-B 3 19% B-B 2 70% B-B 4 5% B-B 1 5% B-B 1 25% B-B 2 50% B-B 3 *B-B skala Brauna-Blanqueta obrazująca udział powierzchni zajmowanej przez kaŝde zbiorowisko 5% B-B 1 25% B-B 2 5% B-B 1 VII VIII N N E E % <0,1% B-B 3 B-B r 10% 50% B-B 2 B-B 3 5% B-B 1 50% 50% B-B 3 B-B 3 <0,1% B-B r 5% B-B 1 <0,1% B-B r RAZEM: % fitolitoralu 29,90 36,12 12,12 14,64 2,68 3,23 0,69 0,83 3,37 4,07 0,01 0,01 17,44 21,07 15,57 18,80 0,67 0,81 0,33 0,40 0,01 0,01 82,79 100,00 fitolitoral [ha] 20,98 8,51 1,88 0,48 2,36 0,01 12,24 10,92 0,47 0,23 0,01 58,1 24

24 5.6. Dopływy oraz odpływy jeziora Stelchno Jezioro Stelchno posiada jeden dopływ i odpływ omówiony pod względem hydrograficznym w podrozdziale 1.4. Ich średnie przepływy wynoszą odpowiednio 0,004 m3/s oraz 0,040 m3/s stąd ilość ładunku napływającego jak i odpływającego z misy zbiornika jest niewielka. StęŜenia badanych wskaźników zanieczyszczeń na dopływie do jeziora Stelchno świadczą o znacznym obciąŝeniu cieku materią mineralną (podwyŝszone wartości przewodnictwa elektrolitycznego) oraz organiczną (BZT 5, ChZT-Cr). Zawartość substancji biogennych oscyluje w podobnych granicach, co podczas poprzednich serii pomiarowych. Pod względem sanitarnym dopływ jeziora Stelchno nie budzi zastrzeŝeń. Tab. 7. Średnie wartości wskaźników zanieczyszczeń na dopływie do jeziora Stelchno wskaźnik jednostka wartość średnia wskaźnika ph ,0 przewodnictwo ms/cm 483,0 391,0 515,0 tlen rozp. mgo2/l - 8,3 11,7 BZT 5 mgo2/l 2,1 10,2 4,3 ChZT-Cr mgo2/l 68,4 62,1 57,1 N NH4 mgn/l 0,18 0,08 <0,04 N NO3 mgn/l 0,16 0,11 0,03 N ogólny mgn/l 1,74 0,98 1,52 PO 4 mgp/l 0,003 0,009 0,030 P ogólny mgp/l 0,043 0,038 0,050 miano Coli* * najgorsza wartość wskaźnika Ryc. 20 Dopływ do jeziora Stelchno punkt pomiarowo-kontrolny 21 ( ) 25

25 Tab. 8. Średnie wartości wskaźników zanieczyszczeń na odpływie z jeziora Stelchno wskaźnik jedn. wartość średnia wskaźnika rok IV VI VIII VIII ph ,2 8,6 8,2 7,9 8,1 przewodnictwo ms/cm 320,0 281,0 311,0 309,0 317,0 315,0 310,0 tlen rozp. mgo2/l - 9,7 15,0 11,6 22,0 18,0 8,7 BZT 5 mgo2/l 2,0 1,3 1,6 2,2 1,5 1,3 1,5 ChZT-Cr mgo2/l 30,8 30,3 31,8 33,7 32,8 31,0 29,8 N NH4 mgn/l 0,35 0,08 0,04 <0,04 <0,04 <0,04 <0,04 N NO3 mgn/l 0,06 0,08 0,03 0,03 0,04 0,03 0,03 N ogólny mgn/l 0,890 0,725 1,017 0,834 1,034 1,124 1,074 PO 4 mgp/l 0,003 0,021 0,020 <0,016 <0,016 <0,016 0,03 P ogólny mgp/l 0,032 0,060 0,030 0,04 0,03 <0,02 0,034 miano Coli* - 0,4 0,1 0,02 2 0,02 0,7 2 * najgorsza wartość wskaźnika W 2007 roku wartości wskaźników obrazujących obciąŝenie wód w substancje organiczne osiągały zbliŝone wartości do poprzednich serii pomiarowych. StęŜenia BZT 5 oscylowały w granicach wartości odpowiadających w poprzednich latach I klasie czystości. ObciąŜenie wód mierzone wskaźnikiem ChZT-Cr zwiększyło się średnio o około 2 mg O 2 /l. StęŜenie azotu amonowego odnotowanego w 1997 roku na poziomie 0,35 mg N/l systematycznie maleje osiągając podczas ostatnich badań wartość poniŝej 0,04 mg N/l. Taki sam trend zmian obserwowany jest w przypadku azotu azotanowego. Wzrost stęŝeń natomiast osiągnęła forma ogólna azotu osiągając wartość średnią 1,017 mg N/l. Związki fosforu oscylują w granicach wyników osiąganych podczas poprzednich serii pomiarowych. Ryc. 21. Odpływ z jeziora Stelchno punkt pomiarowo-kontrolny 31 ( ) Na uwagę zasługuje stan sanitarny wód odpływu, który utrzymuje się na danym stanowisku od 1997 roku po zbliŝonym poziomie. Odpowiadał on podczas poprzednich badań II klasie czystości. Związane moŝe być to z bliskością zabudowy rekreacyjnej na zboczach prowadzących do misy jeziora Stelchno. 26

26 6. OCENA STANU JEDNOLITYCH CZĘŚ ĘŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Ocena stanu ekologicznego jeziora Stelchno zgodna z wymogami Ramowej Dyrektywny Wodnej 2000/60/WE określana jest na podstawie elementów biologicznych (podstawowych) oraz elementów hydromorfologicznych i fizyczno-chemicznych (wspomagających). Według projektu rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych art. 38 a ust. 3 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019, z późn. zm.) biologiczny element jakości wód - fitoplankton prezentowany za pomocą wskaźnika chlorofil a (4,2 ug/l) w przypadku jeziora Stelchno przyjmuje I klasę jakości wód. Makrofitowy Indeks Stanu Ekologicznego (ESMI 0,808) równieŝ klasyfikuje wody badanego jeziora do I klasy jakości wód. Fizyko-chemiczne elementy jakości wód wspomagające element biologiczny przyjmują następujące wartości: - przezroczystość wód mierzona za pomocą krąŝka Secchiego SD 3,0 m - powyŝej stanu dobrego jakości wód, - średnie nasycenie hipolimnionu tlenem 13,2 % powyŝej stanu dobrego jakości wód, lecz na osiągnięty wynik miała wpływ majowa seria pomiarowa, gdy odtlenienie warstw hipolimnionu nie osiągnęło jeszcze znaczących wartości (62,0 %) - w pozostałych miesiącach średnie nasycenie hipolimnionu tlenem oscylowało w granicach 3,3 % (poni poniŝej stanu dobrego jakości wód), - przewodność elektrolityczna (konduktancja) 315 ug/cm powyŝej stanu dobrego jakości wód, - azot ogólny 0,861 mg N/l - powyŝej stanu dobrego jakości wód, - fosfor ogólny 0,051 mg P/l - powyŝej stanu dobrego jakości wód. Wskaźniki hydromorfologiczne (wspomagające) określające reŝim hydrologiczny: wielkość i dynamika przepływu wody, zmiana poziomu tafli jeziornej w ciągu roku hydrologicznego, połączenie z częściami wód podziemnych oraz czas retencji odpowiada warunkom niezakłóconym. Poziom wód jeziora Stelchno oscylował w ciągu roku ± 10 cm. Wymiana wody w ciągu roku hydrologicznego wynosi 10%, co dodatnio wpływa na moŝliwości retencyjne wody w misie jeziora Stelchno. Warunki morfologiczne jeziora Stelchno są silnie związane z genezą monitorowanego zbiornika. Litoral jeziora jest bardzo łagodny, co pozwala na występowanie licznych łąk ramieniowych. Prawie całe dno pokryte jest osadami piaszczystymi z nielicznie występującymi pojedynczymi głazami. W strefie fitolitoralu nie stwierdzono akumulacji gytii, jedynie w zagłębieniach dna następowało nagromadzenie się niewielkiej miąŝszości warstwy materii organicznej. Akumulacja materii (mineralnej i organicznej) odbywa się jedynie w izolowanych częściach jeziora (ryc. 24.) przy dopływie (bez nazwy) w północnej części misy jeziornej oraz dwóch zatokach. Brzegi jeziora Stelchno w około 96% nie są przekształcone antropogeniczne. Przekształcone około 4% długości brzegów (ok.330 m) polega na zaadoptowaniu ich pod funkcję rekreacyjną: - strzeŝona plaŝa w północnej zatoce (przy Ośrodku w JeŜewie), - dzikie plaŝe w południowej części monitorowanego jeziora, - pomosty wykorzystywane do wędkarstwa. Na uwagę zasługuje silnie rozbudowana strefa buforowa roślinności wokół jeziora, mogąca przechwytywać znaczny ładunek materii organicznej i mineralnej z terenu zlewni. Posiada ona 27

27 zróŝnicowaną szerokość. Od ok. 450 m w zachodniej części zlewni bezpośredniej do kilku metrów na terenach uŝytkowanych rolniczo w północnej i zachodniej części zlewni bezpośredniej. Poza w/w strefą rozwija się pas roślinności wodnej wynurzonej (powierzchnia ok. 24,5 ha) pokrywający 15,8% zwierciadła wody i 96,6% długości linii brzegowej jeziora. Tworzy ona kolejną strefę buforową dla allochtonicznej materii, stanowiąc jednocześnie źródło autochtonicznego wzbogacania wód jeziora w substancje biogenne. Podsumowując grupa wskaźników hydromorfologicznych (wspomagających) zaklasyfikowana została powyŝej stanu dobrego jakości wód. Ryc. 22. Roślinność jeziora Stelchno na tle warunków morfologicznych Klasyfikacja jezior określająca stopień zaawansowania rozwojowego zbiorników (Rejewski 1981) na podstawie wskaźników zróŝnicowania fitocenotycznego (H), zasiedlenia (Z) oraz iloczynu sukcesji (Is) klasyfikuje monitorowane jezioro do grupy młodych. Klasyfikacja stanu troficznego TSI (Carlson 1976) zalicza wody jeziora Stelchno do stanu mezotroficznego. 28

28 Ryc. 23. Pas roślinności brzegowej w północnej części jeziora Stelchno ( ) Ryc. 24. Roślinność wodna jeziora Stelchno - grąŝel Ŝółty (Nuphar lutea) ( ) 29

29 Podsumowując, klasyfikacja wód jeziora Stelchno pod względem jakości jednolitych części wód powierzchniowych określona na podstawie projektu rozporządzenia klasyfikuje jezioro do I klasy jakości wód i tym samym pozwala zaliczyć badane jezioro do dobrego stanu ekologicznego wód. 6.. LITERATURA 1. Burtymowicz K., i inni, 1990, Ocena zasobów wodnych jezior województwa bydgoskiego cz.4, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Słupsk 2. Carlson E. Robert, 1976, A trophic state index for lakes, Limnology and Oceanography vol. 22, San Francisco 3. Goszczyński J., Jutrowska E., 1998, Ocena stanu czystości jeziora Stelchno na podstawie badań prowadzonych w 1997 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Bydgoszcz 4. Kajak Z., 1998, Hydrobiologia limnologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 5. Kłosowscy S., G., 2001, Rośliny wodne i bagienne, Oficyna Wydawnicza Mulico, Warszawa 6. Kondracki J., 1978, Geografia fizyczna Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 7. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H., 1994, Wytyczne Monitoringu podstawowego jezior, Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa 8. Makarewicz J., 2006, Informacja o stanie czystości wód jeziora Stelchno na podstawie badań monitoringowych w 2005 roku, Inspekcja Ochrony Środowiska WIOŚ Bydgoszcz, Bydgoszcz 9. Opracowanie podstaw metodycznych dla Monitoringu biologicznego wód powierzchniowych w zakresie makrolitów i pilotowe zastosowanie dla części wód reprezentujących wybrane kategorie i typy tom II jeziora, 2006, Ciecierska H. i inni (red.), IOŚ, AR w Poznaniu, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Warszawa, Poznań, Olsztyn 30