WYNIKI PIERWSZEJ ROTACJI BADAN ODCZYNU GLEB POLSKI I ICH ZASOBNOŚCI W PRZYSWAJALNY FOSFOR I POTAS

ROCZNIKI GLEBOZNAW CZE T. X X, Z. 2, W ARSZAW A 1969 KAZIMIERZ BORATYŃSKI, ROMAN CZUBA, STEFAN SKOWROŃSKI WYNIKI PIERWSZEJ ROTACJI BADAN ODCZYNU GLEB POLSKI I ICH ZASOBNOŚCI W PRZYSWAJALNY FOSFOR I POTAS Ośrodek Metodyezno-Naukowy IUNG we Wrocławiu Kierownik prof. dr K. Boratyński WSTĘP Wraz z intensyfikacją uprawy roślin zagadnienie usługowych badań chemiczno-rolniczych dla produkcji rolnej nabierało coraz większego znaczenia. Od dawna widziano zatem potrzebę powoływania specjalnych placówek badawczo-usługowych. Na ziemiach polskich pierwsza stacja chemiczno-rolnicza powstała w 1861 r. w Poznaniu. W 1961 r. obchodziła ona 100-lecie swojej działalności [8]. Do roku 1939 usługowymi badaniami chemiczno-rolniczymi zajmowały się w Polsce cztery placówki: w Dublanach, Poznaniu, Toruniu i Warszawie (częściowo także w Cieszynie i Krakowie). Po wojnie od 1945 r. czynne były cztery stacje chemiczno- -rolnicze: w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu, które obsługiwały poszczególne rejony kraju. Od 1954 r. na podstawie uchwały Prezydium Rządu nr 396/54 z dnia 16.VI.1954 powołano stacje chemiczno-rolnicze we wszystkich województwach. Jako ostatnia rozpoczęła swoją działalność stacja opolska, uruchomiona w czerwcu 1964 r. P e r sonel tej stacji był jednak już skompletowany w 1960 r. i pracował w pomieszczeniach Stacji Chemiczno-Rolniczej w Gliwicach. Zakres prac stacji chemiczno-rolniczych zmieniał się. Tak np. ze stacji poznańskiej wyodrębniła się Stacja Ochrony Roślin, Stacja Oceny W artości Użytkowej Zwierząt, Stacja Oceny Nasion oraz Inspektorat Doświadczalnictwa Terenowego IUNG. Od r. 1945 stacje chemiczno-rolnicze systematycznie rozszerzają zakres prac badawczych nad zasobnością gleb. Prace te zostały przyspieszone po wejściu w życie uchwały nr 343 Komitetu Ekonomicznego Rady M inistrów z 29.VII.1959 r., która zobowiązywała stacje do zakończenia pierwszej rotacji badań nad odczynem i za

348 К. B oratyń sk i, R. Czuba, S. S k ow roński sobnością gleb w fosfor i potas przyswajalny do końca 1965 r. Główne założenia uchwały zostały zrealizowane. W niniejszej publikacji zestawiliśmy wyniki badań uzyskane w ramach pierwszej rotacji (do 30.VI.1966 r.). Wyniki badań stacji chemiczno-rolniczych wykorzystywane są do ważnych celów gospodarczych, a mianowicie: do opracowywania planów nawożenia mineralnego i wapnowania gleb w poszczególnych gospodarstwach indywidualnych i uspołecznionych, do usprawniania rozdziału nawozów mineralnych i usług chemizacyjnych w skali kraju, województw, powiatów i gromad, do opracowywania wytycznych rozwoju przemysłu nawozowego w Polsce oraz importu nawozów m ineralnych i surowców do ich produkcji. Poszczególne stacje chemiczno-rolnicze systematycznie wykorzystywały wyniki uzyskanych badań i publikowały syntezy powiatowe [4, 5 i in.] lub wojewódzkie [3, 9]. Przy opracowywaniu perspektywicznych planów państwowych w zakresie nawożenia dokonano też wstępnej syntezy wyników badań w skali kraju i dane te częściowo opublikowano [1, 2] oraz wykorzystano w odpowiednich opracowaniach. Trzeba ponadto podkreślić, że oprócz badań nad zasobnością gleb stacje chemiczno-rolnicze wykonują liczne inne prace badawczo-usługowe, głównie następujące: kontrole zawartości czystego składnika w nawozach mineralnych i wapnie nawozowym, analizy nawozów organicznych i nadzór nad gospodarką tym i nawozami, analizy próbek gleb pobieranych z profilów glebowych w ramach prac kartograficznych, analizy m ateriału roślinnego z doświadczeń nawozowych, analizy próbek pasz (składniki organiczne i mineralne), opiekę nad niektórym i doświadczeniami nawozowymi, nadzór nad całością gospodarki nawozowej w województwie, szkolenie w zakresie racjonalnego nawożenia, prace metodyczne i naukowe z zakresu nawożenia i metodyki badań gleby, nawozów i m ateriału roślinnego. METODYKA BADAŃ Stacje chemiczno-rolnicze stosują jednolite metody badań, przyjęte również w innych krajach RWPG. Próbki gleb pobierane są za pomocą laski glebowej o ostrzu długości

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 349 20 cm. Na jedną próbkę mieszaną stacje pobierają z gruntów ornych 16 20, a z mineralnych gleb łąkowych 25 30 próbek pojedynczych. Z użytków zielonych próbki pobierane są z mniejszej głębokości, przy zagłębianiu laski tylko do połowy ostrza, czyli z głębokości 0 10 cm. Próbki najczęściej pobierane są do tekturowych pudełek, rzadziej do woreczków. W przypadku używania woreczków skracano maksymalnie czas przechowywania gleby. W okresie kilku tygodni od chwili pobrania próbek gleba jest suszona w tem peraturze pokojowej; bardzo rzadko stosowane są inne sposoby suszenia, jak suszarki i promienniki. Następnie gleba jest rozdrabniana na specjalnych maszynach i przesiewana przez sito o oczkach 2 mm średnicy. Odczyn gleb stacje oznaczają w roztworze ln KC1 metodą potencjometryczną. Wszystkie stacje w ciągu dnia pracy oznaczają ph w takiej samej ilości próbek jak fosfor i potas przyswajalny, tzn. w 400 800 próbkach gleb. Do oznaczania zawartości fosforu i potasu przyswajalnego w glebie stosowana jest w stacjach metoda Egnera-Riehma. Jest ona szczególnie przydatna do badań masowych, ponieważ pozwala oznaczyć w jednym wyciągu glebowym przyswajalny fosfor i potas. W laboratoriach stacji chemiczno-rolniczych zastosowano wiele usprawnień technicznych w używanej aparaturze, co umożliwia uzyskanie stosunkowo dużej wydajności pracy. Zawartość magnezu przyswajalnego w glebie stacje oznaczają metodą Schachtschabela, po wprowadzeniu licznych usprawnień własnych i Ośrodka Metodyczno-Naukowego IUNG we Wrocławiu. Wyniki badań laboratoryjnych przekazywane są rolnikom w postaci map odczynu i zasobności gleb w badane składniki pokarmowe roślin. Od 1963 r. większość stacji chemiczno-rolniczych zamiast ph określa potrzeby wapnowania gleb. Wyniki badań nad odczynem gleb stacje dzielą na 5 grup według klasycznego systemu: ph do 4,5 gleby bardzo kwaśne, 4.6 5,5 gleby kwaśne, 5.6 6,5 gleby lekko kwaśne, 6.6 7,2 gleby obojętne, powyżej 7,2 gleby zasadowe. Przy liczbowych zestawieniach wyników dla większych kompleksów użytków rolnych lub rejonów stosuje się też podział na następujące 3 grupy: ph do 5,5 gleby bardzo kwaśne i kwaśne, 5.6 6,5 gleby lekko kwaśne, powyżej 6,5 gleby obojętne i zasadowe.

350 К. B oratyń sk i, R. Czuba, S. S k ow roński Po wprowadzeniu w 1963 r. zasady podawania oceny potrzeb wapnowania gleb, a nie ich odczynu stacje przyjęły przedstawione w tab. 1 kryteria podziału wyników badań. Pod względem składu mechanicznego stacje dzielą gleby na 3 grupy: gleby lekkie o zawartości do 10% części spławialnych, gleby średnie o zawartości 11 35% części spławialnych, gleby ciężkie o zawartości powyżej 35% części spławialnych. Tabela 1 K ry teria p otrzeb wapnowania g leb na podstaw ie ph stosow ane w sta cja ch ch em iczn o -roln iczych od 1963 r. C r it e r ia o f s o i l lim in g r e q u ir em en ts b a sed on ph v a lu e, b e in g a p p lie d a t th e a g ro c h e m ica l s t a t i o n s s in c e 1963 r. Wapnowanie Lim ing g le b y le k k ie li g h t s o i l s ph w ln KCl - ph in l n KC1 g le b y ś r e d n ie medium s o i l s g le b y c i ę ż k ie h eavy s o i l s U ży tk i z ie lo n e na g le b a c h m in eraln ych G r a ssla n d s on m in eral s o i l s Znak na mapie z a s o b n o ś c i Symbol on th e map o f abundance K onieczn e N e c e ssa r y < 4,5 ^ 5,0 ^ 6,0 < 5,0 ozerw ony p r o s to k ą t red r e c ta n g le Wskazane Recommended 4,6-5,5 5,1-6,0 6,1-7,0 5,1-6,0 ż ó ł t y p r o s to k ą t y e llo w r e c ta n g le l;a leży ogran ic z y ć To be l i a i t e d 5,5 ^ > 6, 0 > 7, 0 > 6,0 n ie b ie s k i p r o s to k ą t b lu e r e c ta n g le Zaliczenia gleby do odpowiedniej grupy dokonuje pracownik stacji w czasie pobierania próbek na polu na podstawie tzw. próby palcowej. Według badań Zembaczyńskiego [7] pracownicy uzyskują przy tej pracy ok. 60% zgodności w stosunku do analizy mechanicznej gleby, wykonanej w laboratorium. Przy wycenie wyników badań laboratoryjnych, dotyczących zawartości fosforu przyswajalnego w glebie, ustalanej metodą Egnera-Rhiema, w pierwszej rotacji badań stacje stosowały liczby graniczne podane w tab. 2. Przy wycenie wyników badań dotyczących zawartości potasu przyswajalnego w glebie w liczbach granicznych, przedstawianych w tab. 3, nie uwzględniano składu mechanicznego gleby, jak w przypadku fosforu, tylko jej ph. W badaniach nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebie posługiwano się liczbami przyjętym i przez Schachtschabela (tab. 4). Poszczególne stacje chemiczno-rolnicze opracowały szczegółowe instrukcje dla swoich rejonów, podające sposoby wykorzystywania w yni-

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 351 Tabela 2 Wycena z a w a r to ś c i f o s f o r u p rzy sw a ja ln eg o w g le b i e /w mg na 100 g g le b y / E s tim a tio n o f abundance o f s o i l i n a v a ila b le phosp h oru s / i n mg p er 100 g o f s o i l / Z asobność g le b y w F2 5 p r z y sw a ja ln y Abundance o f s o i l in a v a ila b le P2^5 ph С 5,5 5,6-6,0 6,1-6,5 > 6,5 g le b y le k k ie - l i g h t s o i l s Z ła - Bad ś r e d n ia - Medium Dobra - Good < 5, 5 5,6-1 1,0 1 1,0 ^ 6, 0 6,1-1 2,0 > 1 2, 0 < 6,5 6, 6-1 3,0 > 1 3, 0 < 7,5 7, 6-1 5,0 > 1 5,0 g le b y ś r e d n ie - medium s o i l s Z ła - Bad o r e d n ia - Medium Dobra - Good * ^ 3, 5 3,6-7,0 > 7, 0 ^ 4,0 4,1-8,0 > 8,0 < : 4,5 4,6-9,0 > 9,0 < 5,0 5,1-1 0,0 > 1 0, 0 g le b y c i ę ż k ie - h eavy s o i l s Z ła - Bad Ś r e d n ia - Medium Dobra - Good < 2,5 2,6-5,0 > 5,0 < 3,0 3,1-6,0 > 6, 0 < 3,5 3,6-7,0 > 7,0 < 4,0 4,1-8,0 > 8,0 ków badań w gospodarce nawozowej oraz dawki nawozów mineralnych, dostosowane do najważniejszych elementów produkcji polowej. Oprócz zaleceń szczegółowych, przeznaczonych dla poszczególnych gospodarstw indywidualnych, państwowych i spółdzielczych, stacje spo- Tabela p Wycena z a w a r to ś c i p o ta su p r z y sw a ja ln eg o w g le b i e /n g /1 0 0 g g le b y / E s tim a tio n o f abundance o f s o i l i n a v a ila b le p o ta ssiu m /m g /1 0 0 g o f s o i l / Z asobność g le b y w przysw ajaln y Abundance o f s o i l in a v a ila b le ^ 0 ph g le b y ph o f s o i l < ; 5,0 5,1-6,0 6,1-7,0 о in A Znak na m apie z a s o b n o ś c i Symbol on th e map o f abundance Z ła Bad < 1 0,0 < 9,0 ^ 8,0 < 7,0 czerw ony t r ó j k ą t red t r i a n g l e ś r e d n ia Medium 1 0,1-2 0,0 9,1-1 8,0 8,1-1 6,0 7,1-1 4,0 ż ó ł t y t r ó j k ą t y ie llo w t r i a n g l e D obra Good > 2 0,0 > 1 8,0 > 1 6, 0 > 1 4, 0 n ie b ie s k i t r ó j k ą t b lu e t r i a n g l e

352 К. B oratyński, R. Czuba, S. S k ow roński T a b e l a 4- Wycena z a w a r to ś c i magnezu p rzy sw a ja ln eg o w g le b ie wg S ch a ch tsc h a b el a /w mg na 100 g g le b y / E s tim a tio n o f abundance o f s o i l in a v a ila b le m agnesium, a f t e r S c h a c h ts c h a o e l / i n mg p e r 100 g o f s o i l / Z asobność g le b y w Mg p rzy sw a ja ln y Abundance o f s o i l in av -:-il ab l e I.'g G leby le k k ie L ig h t s o i l s G leby ś r e d n ie blidium ^s o ils G leby c i ę ż k ie Heavy s o i l s Z ła - Bc-d о \ 0-5,4 0-5,9 ô r e d n ia - Medium 2,5-5»0 о L4- u\ KN >-> 5,0 > 7, 0 i-i A о rządziły zestawienia wyników badań w skali gromadzkich rad narodowych, powiatów i województw. W opracowaniach tych posługiwano się systemem bonitacyjnym, zaproponowanym przez Riehma [6], polegającym na kwalifikowaniu wyników badań danych powierzchni użytków rolnych do odpowiednich klas zasobności. Wyniki badań przedstawia się w procentach ogólnej powierzchni użytków rolnych badanych terenów według grup zasobności. Na przykład dla rejonu A stwierdzono, że 50% użytków rolnych wykazuje złą zasobność w fosfor przyswajalny, 30% średnią i 20% dobrą. W celu scharakteryzowania stanu zasobności za pomocą jednego wskaźnika liczbowego Riehm zaproponował stosowanie B o n ita c ja wyników b a d a n ia g le b B o n it a tio n o f s o i l i n v e s t ig a t i o n r e s u l t s Tabela 5 W skaźnik b o n ita c y jn y B o n ita tio n in d e x Ocena s t o p n ia z ak w aszen ia E s tim a tio n o f a c i d i f i c a t i o n d eg ree O cena z a s o b n o ś c i g le b w p r zy sw a ja ln y f o s f o r i p o ta s E s tim a tio n o f abundance o f s o i l s i n a v a ila b le p h osp h oru s and p o ta ssiu m K la sa z a s o b n o ś c i Abundance c l a s s 8 1-1 0 0 b ardzo n is k ie b ardzo dobra I v e r y low v e r y good 6 1-8 0 n is k ie dobra I I low good 4 1-6 0 ś r e d n ie ś r e d n ia I I I medium medium 21-40 w ysokie - h igh z ła - bad IV 0-20 bardzo w ysokie bardzo z ła V v e r y h ig h v e r y bad

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 353 tzw. bonitacji pozytywnej lub negatywnej. Przy bonitacji pozytywnej do wartości procentowej, obejmującej gleby o zasobności dobrej (w tym przypadku 20%), dodaje się połowę wartości procentowej dotyczącej gleb o średniej zasobności (czyli w naszym przypadku 15). Otrzymana liczba 35 charakteryzuje dany kompleks użytków rolnych. Przy bonitacji negatywnej wykazujemy udział gleb o złej zasobności, a mianowicie do wartości obrazującej procentowy udział gleb o złej zasobności dodajemy połowę analogicznej liczby charakteryzującej gleby o średniej zasobności. W naszym przypadku otrzymalibyśmy 50 + 15 = 65. Riehm zaproponował podział użytków rolnych na klasy zasobności w zależności od wielkości wyliczonego wskaźnika bonitacyjnego. Propozycję Riehma, przyjętą rów nież w Polsce, podajemy w tab. 5. T a b e l a b P o w ie rzch n ia użytków r o ln y c h zbadana p rzez p o sz c z e g ó ln e s t a c j e c h e n ic z n o -r o ln ic z e w ramach p ie r w s z e j r o t a c j i A rea o f a g r ic u lt u r a l la n d s in v e s t ig a t e d by p a r t ic u la r A groch em ical S t a t io n s w ith in th e f i r s t c y c le o f i n v e s t ig a t i o n s Województwo P r o v in ce P o w ie rzch n ia zbadanych użytków r o ln y c h \ч ha I n v e s t ig a t e d area o f a g r ic u lt u r a l la n d s in ha I l o ś ć pobranych p róbek glebow ych Number o f ta k en s o i l sam ples B ia ły sto k 1 506 600 657 930 B yd goszcz 1 575 600 705 555 Gdańsk 659 000 298 597 K atow ice 555 700 522 210 K ie lc e 1 104 coo 525 721 K o sza lin 816 700 429 865 Kraków 975 500 617 511 L ub lin 1 555 000 647 113 Łódź 865 700 485 297 O lsz ty n 1 255 000 776 704 O pole 585 600 575 665 Poznań 1 768 200 858 000 R zeszów 1 084 400 516 405 S zcz ecin 583 800 584 883 7/arszawa 1 004 400 685 241 W rocław 1 158 800 575 7 ł'r3 Z ielo n a Góra 615 500 292 057 P o lsk a - Poland 17 588 500 9 12S 156

354 К. B oratyński, R. Czuba, S. Sk ow roń sk i WYNIKI BADAŃ NAD ODCZYNEM I ZASOBNOŚCIĄ GLEB W pierwszej rotacji badań stacje chemiczno-rolnicze do dnia 31.XII. 1965 r. pobrały 9 128 136 próbek gleb reprezentujących 17 388 300 ha użytków rolnych, co stanowi około 85% użytków rolnych. Nie badano małych działek przyzagrodowych, ogródków działkowych, niektórych użytków zielonych, zwłaszcza położonych na glebach torfowych oraz niektórych wsi i PGR, nie mających map katastralnych, umożliwiających praw idłowe pobranie próbek. Powierzchnię użytków rolnych, zbadaną przez stacje w poszczególnych województwach, i liczbę pobranych próbek gleby zestawiono w tab. 6. Bonitacja pozytywna zasobności gjeb w potos ~ Positive bonitation of soi! obundonce in potassium 0+10 71-20 21+30 31+40 41+50 51+60 61+70 71+80 01+30 91-100 Nie badane-non determined Rys. 1. Mapa bonitacyjna odczynu gleb (I rotacja badań do roku 1966) Map of bonitation of soil acidity (cycle I of investigations till 1966)

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 355 O D C Z Y N G L E B Wyniki badań nad odczynem gleb w skali województw podajemy w tab. 7, a w skali powiatów na mapie (rys. 1). Na terenie kraju w 58% zbadanych użytków rolnych stwierdzono bardzo kwaśny i kwaśny odczyn gleb, w 25% odczyn lekko kwaśny i w 17% odczyn obojętny lub zasadowy. Według klasyfikacji Riehma stopień zakwaszenia gleb polskich jest wysoki. Różnice w zakwaszeniu gleb poszczególnych województw są jednak znaczne. Największym udziałem gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych odznaczają się województwa koszalińskie, łódzkie i rzeszowskie, w których gleby te stanowią ponad 70% zbadanych użytków rolnych. Konsekwentnie najm niejszym udziałem gleb obojętnych i zasadowych odznaczają się również te same województwa. Wskaźnik bonitacyjny w tych przypadkach jest niższy od 20. Są to więc województwa o bardzo wysokim udziale gleb zakwaszonych, tzw. klasy V, uważanych Tabela 7 W yniki badań nad odczynem g le b R e s u lt s o f s o i l a c i d i t y d e te r m in a tio n Województwo P r o v in ce b.kw aśny i kwaśny v e r y a c id and a c id Odczyn g le b w % S o i l a c i d i t y i n % lekko kwaśny w eak ly a c id o b o ję tn y i z a sa d, n e u tr a l and a lk a lin e W skaźnik b o n i t a c j i Dozvtvvme i P o s it i v e b o n it a - t i o n in d e x B ia ły sto k 59 26 15 28 B yd goszcz 44 25 31 ^3 Gdańsk 50 31 19 35 K atow ice 60 24 16 28 K ie lc e 52 23 25 37 K o s z a lin 82 15 3 10 Kraków 63 21 16 27 L ublin 53 20 27 37 Łódź 79 13 8 15 O lsz ty n 55 28 17 31 Opole 55 34 i l 28 Poznań 48 28 24 38 R zeszów 75 17 8 17 S zczecin 49 35 16 33 Warszawa 63 24 13 25 Wrocław 50 38 12 31 Z ielo n a Góra 66 26 8 21 P o lsk a - Poland 58 25 17 30

356 К. B oratyń sk i, R. Czuba, S. S k ow roński za najmniej korzystne w tym systemie bonitacyjnym. Najmniejszy udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych stwierdzono w województwach: bydgoskim, poznańskim i szczecińskim, najwyższy natomiast udział gleb obojętnych i zasadowych występuje w województwach: bydgoskim, lubelskim i kieleckim. Według systemu bonitacyjnego Riehma najbardziej korzystnymi wskaźnikami odczynu gleb odznaczają się województwa: bydgoskie, poznańskie, kieleckie i lubelskie, jednak do III kl., do tzw. średniego zakwaszenia, zaliczyć można tylko gleby województwa bydgoskiego, pozostałe zaś do klas niższych. Bardziej szczegółowy obraz stanu zakwaszenia gleb polskich przedstawia mapa (rys. 1). Na jej podstawie można stwierdzić, że w niektórych rejonach kraju gleby odznaczające się wyższym ph zawierają z natury wapń, jak np. rędziny. Są to pewne powiaty w województwach: lubelskim, kieleckim, krakowskim i kilka powiatów w innych rejonach kraju. Po drugie, istotnie wyższym ph odznaczają się również niektóre powiaty o stosunkowo wysokim zużyciu wapna nawozowego. Są to powiaty o średnich lub lekkich glebach, np. niektóre powiaty województw: bydgoskiego, poznańskiego, wrocławskiego i opolskiego. Przedstawione wyniki badań nad odczynem gleb polskich, szczególnie w skali powiatów, mogą być cennym m ateriałem w planowaniu zapotrzebowania rolnictwa na wapno nawozowe. ZASOBNOŚĆ GLEB W FOSFOR PRZYSWAJALNY Wyniki badań nad zasobnością gleb w fosfor przyswajalny podajemy w tab. 8. Według obowiązujących w pierwszej rotacji badań liczb granicznych (tab. 2) w skali kraju stwierdzono, że 56% zbadanych użytków rolnych wykazuje zasobność złą, 29% zasobność średnią i 15% dobrą. Jeśli weźmiemy pod uwagę stosunkowo łagodne kryteria przyjęte w Polsce do wyceny wyników badań laboratoryjnych (małe liczby graniczne), stwierdzony udział procentowy gleb w grupach zasobności należy uznać za niekorzystny. Generalnie zatem w skali kraju gleby wymagają intensywnego nawożenia fosforowego. Na podstawie zestawienia wyników charakteryzujących poszczególne województwa (tab. 8) nie można wyróżnić rejonów o glebach wyraźnie zasobnych w fosfor przyswajalny. Widoczne są już jednak znaczne różnice między województwami. W ydaje się, że stwierdzone różnice są przede wszystkim wynikiem odpowiedniej gospodarki nawozowej w polu, a w dalszej kolejności dopiero można je tłumaczyć innymi czynnikami, np. naturalnym i zasobami gleb. Największym udziałem gleb o złej zasobności odznaczają się województwa: rzeszowskie, krakowskie i kieleckie, a więc województwa nie-

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 357 Tabela 8 V /yniki badań nad z a s o b n o ś c ią g le b w f o s f o r p r zy sw a ja ln y I n v e s t i g a t io n r e s u l t s on abundance o f s o i l s in a v a ila b le phosp h oru s Województwo P r o v in ce Z asobność g le b w f o s f o r w fo Abundance o f s o i l s in p hosphorus, % z ł a bad ś r e d n ia Eiediuu dobra good W skaźnik b o n i t a c j i pozytyw nej P o s it i v e b o n it a t io n in d e x B ia ły sto k 69 24 7 19 B yd goszcz 57 58 25 44 Gdańsk 41 28 31 45 K atow ice 63 28 9 23 K ielc e 71 20 9 19 K osza lin 50 36 14 32 Kraków 77 17 6 15 L ub lin 51 30 19 34 Łódź 55 33 12 29 O lsz ty n 49 35 16 54 O pole 49 32 19 35 Poznań 48 36 16 34 R zeszów 86 10 4 9 S zcz ecin 49 29 22 57 Warszawa 61 29 10 25 Wrocław 47 30 23 38 Z ielo n a Góra 56 31 13 29 P olsk a - Poland 56 29 15 30 koniecznie o glebach ubogich z natury. Są to jednak rejony od lat zużywające małe ilości nawozów m ineralnych przy stosunkowo niezłej uprawie mechanicznej i starannej agrotechnice w pryw atnych drobnych gospodarstwach rolnych. Równocześnie stosunkowo najmniejszy udział gleb o złej zasobności w fosfor przyswajalny stwierdzono w województwach: bydgoskim, gdańskim, wrocławskim i poznańskim. Szczególnie charakterystyczne są tu wyniki uzyskane dla Bydgoszczy i Poznania, są to bowiem województwa o znacznym udziale gleb średnich i lekkich, od lat jednak stosujące względnie intensywne (w stosunku do średniej krajowej) nawożenie fosforowe. W systemie bonitacyjnym zaproponowanym przez Riehma najbardziej korzystne wskaźniki bonitacyjne (tab. 8) wykazują również województwa: gdańskie, bydgoskie i wrocławskie, a najmniej korzystne: Białystok, Kielce, Kraków i Rzeszów. Pierwsze dwa należałoby w skali Riehma zaliczyć

358 К. B o ra ty ń sk i, R. C zuba, S. S k o w r o ń sk i do klasy III o średniej zasobności, natomiast Wrocław obok 10 dalszych województw do klasy IV o zasobności złej, a użytki rolne pozostałych czterech województw (Białystok, Kielce, Kraków i Rzeszów) do klasy n ajniższej V, odpowiadającej glebom o zasobności bardzo złej. Załączona mapka zasobności gleb w fosfor przysw ajalny (rys. 2) obrazuje omawiane zagadnienia powiatami. Widać z niej, że średnie dla województw nie w ynikają z bardzo wysokich lub bardzo niskich wskaźników dla małej liczby powiatów, lecz odpowiednie przedziały zawartości fosforu przyswajalnego w glebie przeważnie dotyczą grupy powiatów. Z A SO B N O ŚĆ G LEB W PO TA S P R Z Y SW A JA L N Y Zasobność gleb polskich w potas przyswajalny, stwierdzoną w badaniach prowadzonych przez stacje chemiczno-rolnicze, przedstawiono donitocjo pozytywno zasobności g/eö w fosfôr Positive ôon/totion of soit oôundcncs in phosphorus 0+10 11+20 21+30 31+40 41-50 51-60 61+70 71+80 81+30 91+100 Niebodone-Nondetermined Rys. 2. Mapa bonitacyjna zasobności gleb w fosfor (I rotacja badań do roku 1966) Map of bonitation of soil abundance in phosphorus (cycle I of investigations till 1966)

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 359 Tabela 9 W yniki badań nad z a s o b n o ś c ią g le b w p o ta s p rzy sw a ja ln y I n v e s t i g a t io n r e s u l t s on abundance o f s o i l s in a v a ila b le p o ta ssiu m W ojewództwo Provin ce Zasobność g le b w p o ta s w % z ł a bad Abundance o f s o i l s i n p o ta ss iu m, % ś r e d n ia medium dobra good W skaźnik b o n i t a c j i pozytyw nej..p o s it iv e b o n ita t io n in d e x B ia ły sto k 65 51 4 19 B yd goszcz 59 31 10 25 Gdańsk 55 31 14 30 Katow ice 69 24 7 19 K ielc e 80 16 4 12 K o s z a lin 72 24 4 16 Kraków 55 38 7 26 L u b lin 62 29 9 24 Łódź 90 8 2 6 O lsz ty n 49 41 10 30 O pole 48 38 14 33 Poznań 81 15 4 11 R zeszów 68 26 6 19 S z c z e c in 47 40 13 33 Warszawa 77 19 4 13 Wrocław 44 41 15 36 Z ielo n a Góra 70 24 6 18 P olsk a - Poland 65 28 7 21 w tab. 9. Wyniki w skali kraju przedstawiają się gorzej niż w przypadku fosforu przyswajalnego. Udział gleb o złej zasobności w potas przyswajalny wynosi aż 65fl/o, o średniej 28% i o dobrej tylko 7%. Podobnie jak w przypadku fosforu nie stwierdzono również województw o użytkach wykazujących wyraźne zapasy potasu przyswajalnego. Również podobnie jak w przypadku fosforu stwierdzono występowanie dość dużych różnic regionalnych w zasobności gleb w potas. Największym udziałem gleb o złej zasobności w potas przyswajalny odznaczają się województwa: łódzkie, poznańskie i kieleckie, a najm niejszym wrocławskie, szczecińskie i opolskie. Z kolei największy udział gleb o dobrej zasobności w potas przysw ajalny w ykazują gleby województw: wrocławskiego, gdańskiego i opolskiego, a najm niejszy łódzkiego, białostockiego, kieleckiego, koszalińskiego, poznańskiego i warszawskiego, a więc rejony o przewadze gleb lekkich. W skali Riehma najkorzy- 8 R o c z n ik i g le b o z n a w c z e

360 К. B o ra ty ń sk i, R. C zuba, S. S k o w r o ń sk i stniejsze wskaźniki bonitacyjne zasobności gleb w potas przysw ajalny w y kazują województwa: wrocławskie, opolskie i szczecińskie, a najmniej korzystne łódzkie, poznańskie i kieleckie. Według systemu bonitacyjnego Riehma wskaźnik zasobności w potas przyswajalny dla kraju znajduje się na pograniczu zasobności złej i bardzo złej, jest więc znacznie gorszy niż w przypadku fosforu przyswajalnego. W klasach I do III nie znalazło się ani jedno województwo w przypadku potasu przyswajalnego, a w klasie IV, czyli w przedziale złej zasobności tylko 8 województw, natomiast pozostałe 9 województw znalazło się w klasie V najniższej, do której zaliczamy gleby o bardzo złej zasobności w potas przyswajalny. Z mapki zasobności gleb w potas przysw ajalny (rys. 3) można wnioskować, że o zasobności gleb w ten składnik w pierwszej kolejności decyduje chyba rodzaj i typ gleby, a w mniejszym stopniu, chociaż rów- Bonitacja pozy ty и/по odczynu gteb - Positive bonitotion of soi/ oddity 0-10 11+20 21+30 31+40 W +50 51+60 51+70 71-60 61+90 91+100 Nie bodone-non determined Rys. 3. Mapa bonitacyjna zasobności gleb w potas (I rotacja badań do roku 1966) Map of bonitation of soil abundance in potassium (cycle I of investigations till 19'66)

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 361 nież widocznym, intensywność nawożenia potasem. Na poparcie tej hipotezy można przytoczyć występowanie gleb zasobniejszych w potas w południowej, zachodniej i północnej części Polski, natom iast gleby najmniej zasobne występują przeważnie w środkowej części Polski, a więc w rejonach gleb piaszczystych. O pewnym wpływie nawożenia potasowego na zawartość tego składnika świadczą wyniki uzyskane dla w ojewództwa bydgoskiego oraz częściowo dla poznańskiego, opolskiego i wrocławskiego, szczególnie w rejonach gleb lekkich, gdzie zasobność w potas kształtuje się przeważnie korzystniej w powiatach o wysokim zużyciu potasu niż w powiatach o bardzo niskim nawożeniu tym składnikiem. Należy jednak zauważyć, że przytoczone rozważania są tylko hipotetyczne, pomimo że otrzymane wyniki wyraźnie sugerują takie tłumaczenie sprawy. Na zasobność gleb w potas przysw ajalny (podobnie jak w fosfor i wiele innych składników) niemały wpływ w yw ierają też inne czynniki, jak gospodarka obornikowa, nawozy zielone, opady atmosferyczne, wysokość zbieranych plonów i kultura rolna. WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ NAD ZAWARTOŚCIĄ MAGNEZU PRZYSWAJALNEGO W GLEBACH Badania nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebach nie są prowadzone w stacjach chemiczno-rolniczych w takich rozmiarach, jak badania nad zasobnością gleb w fosfor i potas przyswajalny, zakres prac nad magnezem rozszerza się jednak z roku na rok. Dotychczas podsumowano wyniki badań wykonanych do 30.VI.1967 r., które pozwalają już na wstępne sformułowanie opinii o zawartości magnezu przysw ajalnego w naszych glebach. W yniki badań nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebach podajemy w tab. 10. Łącznie wszystkie stacje zbadały 306 710 próbek gleby, z tego wyceniły 251 650 próbek reprezentujących 2737 tys. ha użytków rolnych kraju. Taka powierzchnia, stanowiąca ponad 13% użytków rolnych Polski, pozwala na wstępne wnioskowanie. W skali kraju 31% próbek wykazało złą zasobność w magnez przyswajalny, 34% średnią i 35% dobrą. Wskaźnik bonitacyjny w klasyfikacji Riehma dla kraju równy 53 jest więc znacznie korzystniejszy niż w przypadku fosforu i potasu. Występują jednak znaczne różnice w bonitacji wyników w rozbiciu na poszczególne województwa. Największy udział gleb o złej zasobności w magnez przyswajalny wykazują województwa: łódzkie, szczecińskie i koszalińskie, a więc województwa o raczej lżejszych glebach. Najmniejszym udziałem gleb wykazujących złą zasobność w ten składnik odznaczają się województwa: rzeszowskie, białostockie, olsztyń- 8*

К. B oratyński, R. Czuba, S. S k ow roński W yniki badan nad z a s o b n o sc ią g le b w magnez p rzy sw a ja ln y I n v e s t ig a t io n r e s u l t s on abundance o f s o i l s in a v a ila b le magnesium Tabela 10 Województwo P r o v in ce IlOoĆ zbadanych próbek Number o f s o i l sam ples a n a ly sed I l o t e w y cen ionych próbek г.'umber o f s o i l sam ples e stim a te d P o w ie rzch n ia zbadanych użytków r o ln y c h w ha A rea o f a g r ic u lt u r a l la n d s in v e s t ig a t e d i n ha W tym zasob ność g le b w magnez przysw ajalny W /0 I n c lu d in g abundance o f s o i l s in a v a ila b le magnesium, in z ła bad ś r e d n ia medium dobra good W skaźnik b o n i t a c j i pozytyw nej P o s it i v e b o n it a t io n in d e x B ia ły sto k 17 300 17 500 1 90,0 10 24 66 78 Bydgoszcz 32 621 23 O^rO 2 6 4,0 28 42 30 51 Gćsńsk 7 408 1 177 11.9 22 46 32 55 K atow ice 21 776 21 776 1 5 2,3 49 20 31 41 K ie lc e 11 203 11 203 2 3 5,2 24 38 38 57 K oszalin 15 070 15 070 2 6,7 55 39 6 25 Kraków 21 2 1 21 29I 3 9,1 30 31 39 54 L ublin 19 958 12 438 3 3,6 48 37 15 33 Łódź 11 ООО 8 930 1 94,0 67 21 12 22 O lsz ty n 22 408 6 716 1 5 2,7 14 73 13 49 Opole 3 120 3 120 2 9 2,0 14 45 41 63 Poznań 31 370 31 370 1 2 7,7 29 38 33 52 Rzeszów 9 760 9 760 2 93,9 7 26 67 80 S zczecin 7 349 2 332 2 2,9 58 29 13 27 Wars zawa 4 555 - - - - - - Wrocław 34 904 34 904 3 4 9,0 21 34 45 62 Z ielo n a Góra 35 617 31 223 352,0 34 50 36 51 P o lsk a - P olan d 306 710 231 650. 2 7 3 7,0 31 34 35 52 skie i opolskie. Z kolei największy udział gleb zasobnych w ten składnik wykazują województwa: rzeszowskie, białostockie i wrocławskie, a najm niejszy koszalińskie, łódzkie, olsztyńskie i szczecińskie. Według bonitacji Riehma najkorzystniejsze wskaźniki stwierdzono w województwach: rzeszowskim, białostockim, opolskim i wrocławskim, a najmniej korzystne w łódzkim, koszalińskim i szczecińskim. Nie byłoby chyba celowe szczegółowe komentowanie stwierdzonego stanu zasobności gleb w magnez przyswajalny. Inne badania w ykazują

B adania odczynu i zasob ności gleb P o lsk i 363 bowiem, że kształtuje się ona pod wpływem licznych czynników. Zaw artość magnezu przyswajalnego w glebie w dużym stopniu zależy od składu mechanicznego gleby; im więcej w niej części koloidalnych, tym wyższa zawartość magnezu przyswajalnego. W glebach ornych duży wpływ na ilość magnezu w glebie wywiera nawożenie organiczne i nie jest w ykluczone, że dotychczas ten czynnik w sposób dominujący kształtował zawartość magnezu w glebie. Również wysokość zbieranych plonów w pływa na zawartość magnezu przyswajalnego w glebie, asortym ent stosowanych nawozów m ineralnych i inne czynniki. Poszczególne stacje chemiczno-rolnicze zaangażowane są w różnym stopniu w badaniach nad zawartością magnezu w glebach, prace te jednak prowadzone są we wszystkich województwach. Pod względem liczby zbadanych próbek przoduje województwo zielonogórskie, wrocławskie, bydgoskie i poznańskie. Każda stacja tych województw zbadała już ponad 30 tys. próbek gleb na zawartość magnezu przyswajalnego. Oznacza się go w dwóch rodzajach próbek glebowych: w próbkach pobieranych z użytków rolnych w ramach systematycznych badań nad odczynem i zasobnością gleb w fosfor i potas przyswajalny, ponadto w próbkach pochodzących z profilów glebowych, opracowanych w ramach przygotowywanych map glebowo-rolniczych. Z tego głównie względu poszczególne stacje zbadały znacznie więcej próbek niż wyceniły, gdyż wyceniane są przeważnie próbki pobierane z w arstw y ornej, natomiast próbki pochodzące z profilów glebowych nie są wyceniane według klas zasobności. PODSUMOWANIE WYNIKÓW I WNIOSKI Rezultaty pierwszej rotacji badań, dokonanych przez stacje chemiczno-rolnicze nad odczynem gleb polskich i ich zasobnością w fosfor i potas przyswajalny, pozwalają na opracowanie perspektywicznych założeń w gospodarce nawozowej. Wyniki badań nad odczynem gleb, zestawione powiatami i województwam i na tle mapy składu mechanicznego gleb, daią podstawę do obliczenia potrzeb w zakresie wapna nawozowego w perspektywie kilku,, a nawet kilkunastu lat. Po uwzględnieniu źródeł wapna dla rolnictwa mapa odczynu gleb pozwala na rozpatrzenie zagadnienia wapnowania gleb również z punktu widzenia transportu i innych aspektów ekonomicznych. Stwierdzony stan ph gleb wykazuje, że potrzeby w zakresie wapnowania są bardzo duże. Wyniki badań nad zasobnością gleb w fosfor przyswajalny świadczą o konieczności stosowania tego składnika we wszystkich regionach kraju.

364 К. B o ra ty ń sk i, R. C zuba, S. S k o w r o ń sk i Intensyfikacja produkcji polowej bez stosowania silniejszego nawożenia fosforowego nie w ydaje się możliwa. Zagadnienie potasu przyswajalnego w skali kraju przedstawia się podobnie jak fosforu, biorąc jednak ogólnie, gleby są uboższe w potas niż w fosfor przyswajalny. Wydaje się, podobnie jak przy fosforze, że stwierdzone w badaniach różnice w zasobności gleb w potas przysw ajalny kształtowane są przede wszystkim naturalnym i właściwościami gleby, a więc ich składem mechanicznym, a następnie sposobami prowadzenia gospodarki polowej, szczególnie w zakresie nawożenia organicznego i m i neralnego. Uzyskane w badaniach wyniki świadczą o konieczności intensywnego nawożenia potasem we wszystkich województwach, zasobność bowiem w ten składnik jest zła lub bardzo zła. Zasobność gleb w magnez przysw ajalny jest według dotychczas przyjętych kryteriów znacznie lepsza niż w fosfor i potas, zestawione wyniki świadczą jednak o dużym zróżnicowaniu gleb pod względem zawartości tego składnika. W tej sytuacji niezbędne staje się prowadzenie systematycznych badań nad zawartością magnezu przyswajalnego w glebach. LITERATURA [1] Boratyński J.: Niektóre zagadnienia nawożenia fosforowego i nawozów fosforowych. Aktualne zagadnienia nawożenia mineralnego. Warszawa 1962. [2] Boratyński K., Czuba R.: Ocena zaopatrzenia rolnictwa w nawozy mineralne do 1962 r. i orientacyjne potrzeby w roku 1970. Postępy Nauk Roln., 2, 1964. [3] Kopczyński F., Wesołowski R.: Praktyczne wykorzystanie map glebowych. Poznań 1962. [4] Kubali к H., Zembaczyński A.: Zasobność i potrzeby nawozowe gleb województwa zielonogórskiego. Cz. I. Powiat Gorzów Wlkp., Cz. II. Powiat Sulęcin. Zielona Góra 1966 1967. [5] P i skuł a K.: Odczyn i zasobność gleb powiatu Kętrzyn. Roczniki Nauk Roln., t. 86-A-l, 1962. [6] Witter B., Bergmann W. i inn.: Ergebnisse und Auswertung des III Turnus der systematischen Bodenuntersuchungen der DDR. 1961 1965 Sitzungsberichte, t. 15, z. 6, Deutsche Akademie der Landwirtschaftswissenschaften zu Berlin. [7] Zembaczyński A.: Porównanie wyników oznaczeń składu mechanicznego gleb metodami połową i laboratoryjną. Roczniki Gleboznawcze, dodatek do t. 15, 1965. [8] Zespół autorów: 100-lecie Stacji Chemiczno-Rolniczej w Poznaniu. Poznań 1961 r. [9] Zespół autorów: Wyniki badań i zalecenia Stacji Chemiczno-Rolniczej w Bydgoszczy. Bydgoszcz 1967.

B adania od czynu i zasob ności gleb P o lsk i 365 К. Б О Р А Т Ы Н Ь С К И, Я. Ч У Б А, С. С К О В РО Н Ь С К И РЕЗУЛЬТАТЫ ПЕРВОЙ РОТАЦИИ ОБСЛЕДОВАНИЯ В ПОЛЬШЕ РЕАКЦИИ ПОЧВ И ИХ ОБЕСПЕЧЕННОСТИ УСВОЯЕМЫМ ФОСФОРОМ И КАЛИЕМ Н а у ч н о -м ет о ди ч еск и й Ц ентр И.А.У.П., В р оц л ав Резюме В 1966 году агрохимическими станциями закончена в Польше первая ротация обследования реакции почв и их обеспеченния усвояемым фосфором и калием. В масштабе страны испытанию подлежало около 85 /о площади земельных угодий (17.388.300 га), с которой были отобраны и исследованы 9.128.136 почвенные образцы. Установлено, что реакция почв в 58% исследованных земель очень кислая и кислая (ph до 5,5), в 25% слабо-кислая (ph 5,6 6,5) и в 17% нейтральная или щелочная (ph выше 6,5). Обеспеченность почв усвояемым фосфором и калием неудовлетворительна. Слабо обеспечены фосфором 56 /о почв, средне 29%, а хорошо 15^/о; слабо обеспечены калием почвы 65% земельных угодий, средне 28%, а хорошо лишь только 7%. На около 13% площади земельных угодий испытывалось также содержание усвояемого магния. В общем п о ч б ы показывали лучшую обеспеченность усвояемым магнитом, чем усвояемыми формами фосфора и калия. Хорошая обеспеченнотсь усвояемым магнитом, чем усвояемыми формами фосфора и калия. Х о рошая обеспеченность усвояемым магнием была обнаружена на 31% обследованной площади, средняя на 34% и слабая на 35%. Однако в некоторых воеводствах положение оказалось неблагоприятно также в отношении содержания в почве усвояемого магния. Вышесказанное приводит к заключению, что обеспеченность почв магнием следует изучать также регулярно, как обеспеченность фосфором и калием, дает это возможность рационально пользоваться магниевыми удобрениями. К. BO RATYŃSK I, R. CZUBA, S. SKO W RO ŃSKI RESULTS OF THE FIRST CYCLE OF INVESTIGATIONS CONCERNING ACIDITY OF POLISH SOILS AND THEIR ABUNDANCE IN AVAILABLE PHOSPHORUS AND POTASSIUM M eth o d ica l R esea rch C en tre, I n stitu te for C u ltiv a tio n, F e r tiliz a tio n and S o il S c ie n c e, B ra n ch D iv isio n in W rocław. H ead: P r o f. Dr K. B o ra ty ń sk i Summary In 1966 there was completed the first cycle of the investigations, carried out by the Agrochemical Stations, concerning acidity of Polish soils and their abundance in available phosphorus and potassium. The investigations comprising the whole

366 K- B oratyński, R. Czuba, S. S k ow roński territory of this country were carried out on about 85 /o of arable lands (17,388,300 hectares), at which 9,128,136 soil samples were taken and analysed. It has been stated that 58 /o of soils of the agricultural lands investigated are very acid and acid ones (ph under 5.5), 25 /o of soils show weakly acid reaction (ph 5.6 6.5) and 17% neutral or alkaline reaction (ph above 6.5). Available pshosphorus and potassium content in soils is insufficient one. Low available phosphorus content was stated in 56%, medium in 29% and high in 15% of soils, while low available potassium content was in 65%, medium in 28% and high only in 7% of soils. On about 13% of agricultural lands also available magnesium content was determined. On the whole, there was better abundance of soils in available magnesium than in available forms of phosphorus and potassium. High available magnesium content was found in 31%, medium in 34% and low in 35% of soils. Nevertheless, in some provinces the situation with available mag nesium in soils is very bad one. For this reason, it would be purposeful to investigate magnesium resources in soil systematically, like in the case of phosphorus and potassium, so as to enable a reasonable magnesium fertilization. Wpłynęło do redakcji w grudniu 1968 r.