OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH

Miejscowość Pacółtowo red. R. Maciszewski I. Maciszewski Obszar AZP nr 31-53 Nr st. na obszarze 44 Nr st. w miejscowości V N 53 25 47 Położenie geograficzne E 19 37 35 PACÓŁTOWO V OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH Ratownicze badania archeologiczne w obrębie inwestycji:,, budowa obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego Inwestor GDDKiA Oddział w Olsztynie Raszyn 2017 r.

SPIS TREŚCI R. Maciszewski 1. WSTĘP s. 3 M. Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY s. 7 T. Kalicki 3. CHARAKTERYSTYKA GEOMORFOLOGICZNA s. 16 R. Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH s. 27 I. Maciszewski, 5. ANALIZA MATERIAŁU CERAMICZNEGO s. 47 R. Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA s. 52 7. DODATKI s. 54

3 Rafał Maciszewski 1. WSTĘP 1 1.1. CHARAKTERYSTYKA STANOWISKA Stanowisko położone jest na E stoku niewielkiego wyniesienia. W chwili podjęcia prac badawczych tereny te stanowiły pole orne. Podłoże glebowe w większości stanowiła glina. Administracyjnie grunty te należą do wsi Pacółtowo, gm. Nowe Miasto Lubawskie, pow. nowomiejski woj. warminsko-mazurskie. ryc. 1.1. Pacółtowo V, numeryczny model terenu wg. www.geomelioportal.pl 1.2. HISTORIA BADAŃ Stanowisko zostało odkryte w wyniku prowadzonych w 2012 r. przez A. Mackiewicza i J. Sobieraja badań powierzchniowych. W ich wyniku znaleziono 11 fragmentów ceramiki 1 Opracowano na podstawie Sprawozdania z badań M. Bieni.

4 wczesnośrednipowiecznej, 5 fragmentów ceramicznych i 1 fragment kafla miskowego z okresu późnego średniowiecza oraz 4 fragmenty naczyń glinianych oraz 1 fragment węgla (?) z okresu nowożytnego. Na tej podstawie autorzy badań wyznaczyli 3 fazy użytkowania stanowiska wraz z jego funkcjami odpowiednimi dla konkretnego przedziału chronologicznego, tj. odpowiednio: osadę wczesnośredniowieczną, osadę późnośredniowieczną oraz ślad osadniczy nowożytny (XVI w.). Na tej podstawie wskazano przedmiotowe stanowisko do badań wyprzedzających budowę obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego. W 2016 r. na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Olsztynie, przeprowadzone zostały przez firmę USUI Sp. z o.o. ratownicze badania wykopaliskowe w ramach prac poprzedzających roboty budowlane przy realizacji ww. inwestycji. Badania rozpoczęto 11 września 2016 r. a zakończono 22 września 2016 roku. W skład zespołu badawczego wchodzili: kierownik badań mgr Mieczysław Bienia, mgr Bogdan Wetoszka oraz dokumentalistka N. Uściłko, jak również 5 pracowników fizycznych. W toku prac badawczych przebadano 27 arów. 1.3. WYNIKI BADAŃ W toku prac badawczych natrafiono łącznie na 37 obiektów archeologicznych, w tym 15 dołków posłupowych i 22 jamy. W 5 z nich, w wypełniskach natrafiono na fragmenty naczyń ceramicznych (9 fragmentów). Pozyskany materiał był jednorodny i w całości związany z osadnictwem nowożytnym (XVIII - XX w.). 1.4. ZASADY PODZIAŁU PRZESTRZENI BADAWCZEJ I DOKUMENTOWANIA ZNALEZISK 1.4.1. PODZIAŁ PRZESTRZENI BADAWCZEJ ryc. 1.2.

5 Podział przestrzeni badawczej oparł się na siatce arowej wyznaczonej w ramach ryc. 1.3. poszczególnego hektara. Poszczególne ary lokalizowane były w oparciu o przynależność do konkretnego hektara oznaczanego symbolem literowym (dużą literą). Poszczególne ary w obrębie hektara oznaczane były cyframi arabskimi od 1 100 począwszy od lewego górnego rogu F ryc. 1.2. Wewnętrznie ar dzielił się na cztery ćwiartki oznaczane małymi literami F ryc. 1.2. Poszczególne jednostki składowe stanowiska archeologicznego, takie jak obiekty, warstwy oraz zabytki ruchome lokalizowane były w oparciu o symbol hektara, numer ara, np. A (hektar)/8 (ar). Poszczególne obiekty oraz warstwy pozaobiektowe numerowane były w zbiorach rozdzielnych cyframi arabskimi (inwentarz warstw pozaobiektowych, inwentarz obiektów). Warstwom obiektowym przyporządkowany był nr obiektu oraz oznaczenie literowe (np. 1a). W przypadku wystąpienia podobiektów nadawano mu numer obiektu głównego oraz oznaczenie cyfrowe (np. 1.1). Wewnętrzny podział stratygraficzny podobiektów rejestrowany był przy pomocy oznaczeń literowych przyporządkowanych numerowi podobiektu (np. 1.1a) C ryc. 1.4. obiekt nr 1 w. 1a w. 1b obiekt nr 1.1 w. 1.1a w. 1c w. 1.1b ryc. 1.4.

6 1.4.2. ZASADY I FORMY DOKUMENTACJI ZNALEZISK. Podstawę dokumentacji archeologicznej stanowiły rysunki planów poszczególnych arów wykonywane dla każdej z ćwiartek w skali 1:20 z nanoszonymi zarysami rzutów poziomych obiektów i warstw pozaobiektowych, ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz liniami cięć profilowych. Obok tego wykonywane były rysunki przekrojów poszczególnych obiektów wykonywane w skali 1:20 z podaną ich numeracją i wartościami niwelacyjnymi (przeliczonymi) oraz z zaznaczoną linią profilową. Dokumentację fotograficzną wykonano w technice cyfrowej w rzutach panoramicznych dla poszczególnego ara i poziomu eksploracyjnego oraz w seriach z ujęciami obejmującymi dwie ćwiartki (a,c i b,d) poszczególnego ara. Dokumentacja opisowa opierała się na sformalizowanych formularzach tzw. kartach. Stosowano: KARTĘ OBIEKTU. Uzupełnieniem wspomnianych form dokumentacyjnych były inwentarze obiektów, zabytków wydzielonych oraz rysunków i fotografii. 1.4.3. ZASADY EKSPLORACJI Przestrzeń badawcza odhumusowywana była mechanicznie (spychacze gąsienicowe) do poziomu podglebia. Pozostałości humusu doczyszczane były za pomocą koparki skarpówki. W dalszej kolejności cała powierzchnia badawcza doczyszczana była ręcznie. Materiał zabytkowy zbierany był z poszczególnego poziomu eksploracyjnego. Obiekty eksplorowane były połówkami bądź ćwiartkami. Zawsze pierwsza część poddana pracom badawczym eksplorowana był warstwami mechanicznymi o miąższości 5 10 cm, numerowanymi cyframi arabskimi, aż do całkowitego wypłycenia się obiektu. Po zarejestrowaniu profilu, pozostała część eksplorowana była w podobny sposób. Warunki glebowe (silnie zwarta glina w dużej mierze przemieszana ze żwirem) uniemożliwiły stosowanie eksploracji negatywowej. Materiał ruchomy metrykowany był w odniesieniu do poszczególnych warstw mechanicznych.

7 Magdalena Nehrebecka-Falkiewicz 2. RYS HISTORYCZNY 2.1. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZARYS DZIEJÓW Miasto powiatowe w północno-wschodniej Polsce, w województwie warmińskomazurskim, położone między Garbem Lubawskim a Pojezierzem, nad rzeką Drwęcą. Odległe o 83 km na południowy zachód od Olsztyna, 195 km na północny zachód od Warszawy (53 25 32 N 19 35 16 E). Pierwotnie miasto nosiło nazwę Nuvenmarkt, a od 1453 r. Neumarkt. Polska nazwa pojawiła się wiele wieków później, jako Nowemiasto-Pomorze (oraz Nowe Miasto nad Drwęcą). Obecną nazwę Nowe Miasto Lubawskie nosi od 1 kwietnia 1937 roku. Do XII wieku Ziemia sasińska Tereny, na których powstało Nowe Miasto, wcześniej zamieszkiwali Sasinowie południowe plemię pruskie, prawdopodobnie wywodzące się z Galindów (jedno z pradawnych plemion zamieszkujących Sarmację, graniczące z Wendami, Sudowinami i Stawanami 1 ), które w wyniku rozproszenia skupisk osadniczych w VIII w., odłączyło się od pobratymców i rozpoczęło proces zasiedlania puszcz nad górną Drwęcą i Welem. Sasinowie mieszkali w osadach, niekiedy otaczanych palisadami i płotami, zakładanych na wzniesieniach i trudno dostępnych miejscach. Plemię Sasinów nie uznawało władzy książąt mazowieckich, którzy od końca XI w. prowadzili przeciwko nim wyprawy z terenów Ziemi Lubawskiej. W czasach rządów Bolesława Krzywoustego, a potem jego synów, Sasinowie byli nękani przez organizowane na ich ziemie wyprawy krzyżowe. Załamanie się tej ekspansji, związane z rozbiciem dzielnicowym w Polsce, spowodowało ponowne przejściowe opanowanie Ziemi Lubawskiej przez Sasinów. 1 Bardziej ku wschodowi ( ) siedzą poniżej Wenedów Galindowie (Galindai), Sudinowie (Sudinoi) i Stawanowie aż do Alanów. Kolendo J., Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV, s. 25, Towarzystwo Pruthenia, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn 2009 za Geographica hypegezis, opis Sarmacji europejskiej (III 5, 7-10), Klaudiusz Ptolemeusz 100-178 r. n.e.

8 Ziemia sasińska stała się w XIII wieku częścią ziem Zakonu Krzyżackiego, a później Prus. Pokrywała się z południową częścią Prus Górnych oraz częściowo z Ziemią Lubawską. Do 1466 roku państwo Zakonu Krzyżackiego Według zapisów Piotra z Dusburga, kronikarza pruskiego, Nowe Miasto zostało założone w 1325 roku przez komtura Otto von Lutterberga. Kronikarz zanotował wtedy, że frater Luterus provincialis Colmensis terre, super litus Drivance civitatem, quo Novum forum dicitur, construxerunt....brat Luter, komtur krajowy ziemi chełmińskiej wybudował nad brzegiem Drwęcy miasto, które nazywa się Nowe Miasto. 2 Najprawdopodobniej miasto powstało w miejscu istniejącej tam uprzednio osady Julenburg. W tym też roku Nowe Miasto otrzymało przywilej lokacyjny. 1466-1772 Korona Królestwa Polskiego Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, na mocy postanowień II pokoju toruńskiego w 1466 r., Nowe Miasto zostało przywrócone Królestwu Polskiemu otrzymując status miasta bezpośrednio poddanego władcy. W 1472 r. weszło administracyjnie w skład starostwa bratiańskiego. Spowodowało to zatargi rady miejskiej z administratorami powiatu i w 1521 r. doprowadziło do poddania się miasta Zakonowi Krzyżackiemu. Cztery lata później, po sekularyzacji Zakonu król Zygmunt I Stary wydał przywilej na mocy którego Nowe Miasto zostało przekazane w dożywocie kasztelanowi płockiemu Janowi Wiećwińskiemu. W XVII w. najazdy szwedzkie doprowadziły miasto do ruiny. W 1629 r. spalone zostały przedmieścia oraz klasztor franciszkański. Dzieła zniszczenia dopełniła epidemia dżumy i wojna północna (1700-1721). 1772-1920 Królestwo Prus W XVIII w. Nowe Miasto znalazło się na ponad 100 lat pod zaborem pruskim. 1 kwietnia 1818 r. stało się stolicą nowoutworzonego powiatu lubawskiego, który powstał z podziału dotychczasowego powiatu michałowskiego. W 1865 r. powołano pierwsze w powiecie lubawskim Towarzystwo Rolnicze reprezentujące interesy Polaków (przekształcone w 1893 r. w Bank Ludowy). 2 Piotr z Dysburga, Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. Sławomir Wyszomirski, s. 233. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.

9 1920-1939 Rzeczpospolita Polska Na mocy traktatu Wersalskiego Nowe Miasto zostało przyznane Polsce. Weszło w skład województwa pomorskiego ze stolicą w Toruniu. Po odzyskaniu niepodległości w 1920 r. przystąpiono do organizowania życia społecznego, gospodarczego i politycznego po przeszło wiekowej niewoli. Okres międzywojenny przyniósł postęp w zakresie rozwoju kultury, oświaty i gospodarki, który trwał do czasu wybuchu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w latach 1939-1945. od 1945 roku Rzeczpospolita Polska Po zakończeniu wojny w 1945 r. Nowe Miasto należało do województwa bydgoskiego, a od 1950 r. do województwa olsztyńskiego. Po kolejnej reformie administracyjnej Nowe Miasto i część powiatu nowomiejskiego znalazło się w granicach województwa toruńskiego. Rozpoczęta 1 stycznia 1999 r. administracyjna reforma kraju przyznała Nowemu Miastu Lubawskiemu siedzibę władz administracyjnych powiatu nowomiejskiego, stwarzając perspektywę kolejnego rozwoju miasta. 2.2. NOWE MIASTO LUBAWSKIE ZABYTKI W założeniu władz zakonnych miasto miało być ważnym ośrodkiem administracyjno-gospodarczym na tym terenie. Świadczyć o tym może rozpoczęcie budowy potężnej świątyni i silnych fortyfikacji obronnych. Nowe Miasto należało do jednych z najmocniej ufortyfikowanych miast Zakonu. 3 Najokazalszym zabytkiem Nowego Miasta jest gotycki kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła. Z XIV w. zachowały się również fragmenty murów miejskich z basztami bramnymi: Bramą Lubawską oraz Brodnicką. W ruinie pozostaje franciszkański klasztor z XVII w. w Łąkach Bratiańskich, należący do sanktuarium nazywanego w czasach świetności Częstochową Północy lub Pruską Częstochową. Wśród nowszych budowli wyróżniają się: ratusz (1776-77) oraz kościół ewangelicki (1824-27), w którym obecnie mieści się kino. 3 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513-historia-herbu-nowego-miasta-lubawskiego.

10 Zamek do 1343 r. (inne źródła podają rok 1359) służył za siedzibę wójtów miasta, z nieznanych przyczyn przeniesioną później do zamku w Bratianie. Dziś już wiemy gdzie dokładnie znajdował się warowny zamek chroniący mieszkańców miasta. ( ) Warto jednak odnotować (w ramach ciekawostki), że jeszcze kilka lat temu historycy oraz miejscowi pasjonaci podawali dwie prawdopodobne lokalizacje. Jedni twierdzili, że nowomiejska twierdza stała między fosą a Drwęcą niedaleko istniejącej do dnia dzisiejszego bramy Brodnickiej, a inni z kolei umieszczali go za nowomiejskim kościołem. Wiemy, że w XV wieku zamek został przebudowany na młyn wodny, a w 1621 roku spełniał rolę więzienia starostów Bratiańskich. Historycy twierdzą, że istniał on jeszcze w XVII wieku, a później został zniszczony prawdopodobnie podczas wojen polsko-szwedzkich. 4 Mury otaczające miasto zbudowane były z 21 baszt łupinowych, otwartych od strony miasta, 3 baszt okrągłych, kwadratowej wieży w narożniku, 3 gotyckich wieży bramnych oraz 2 baszt mostowych. Dodatkowo miasto otaczała podwójna fosa z międzywałem, zasilana wodami rzeki Drwęcy. Najbardziej czytelne fragmenty miejskich fortyfikacji znajdują się w części południowej miasta, na zachód od Baszty Brodnickiej; wzdłuż ulicy Okólnej oraz w części północno-wschodniej w pobliżu gotyckiego kościoła parafialnego p.w. św. Tomasza, gdzie zachowały się również relikty narożnej baszty okrągłej. Na bocznych ścianach obu baszt bramnych: Brodnickiej i Lubawskiej widoczne są ślady po dawnych przejściach na mury, dzięki którym można odtworzyć ich pierwotną wysokość, która wynosiła od 4 do 5 metrów. 5 Budowę wszystkich fortyfikacji obronnych ukończono przed końcem XIV wieku. Baszta Bramy Lubawskiej (Bratiańskiej, Baszta Bramy Lubawskiej z XIV w.; fot. citnowemiastolubawskie Łąkowskiej) to jedna z zachowanych wież bramnych. Została wybudowana w stylu gotyckim, na planie kwadratu w drugiej połowie XIV w. Jest wysoka, masywna, ceglana, o dwuspadowym dachu. Pierwotnie zwieńczenie baszty obiegały wystające, drewniane ganki, które zostały zlikwidowane w XVIII w. W XV-XVI w. przed bramą wybudowano barbakan 4 Chełkowski T., Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowieczne-fortyfikacje-obronne.html [20 X 2010]. 5 Mackiewicz A., Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Narodowy Instytut Dziedzictwa. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne-784?langset=true [6 XII 2014].

11 złożony z dwóch okrągłych baszt, połączony z bramą tzw. szyją bramną. Dwa stulecia później, w XVIII w. barbakan został rozebrany, a z dachu wieży usunięto sterczyny. Przejście dla przechodniów zostało przebite dopiero po 1920 r. Jak pisze prof. dr hab. Jarosław Poraziński, UMK w Toruniu, prezes Stowarzyszenia Archiwistów Polskich, bramy w Nowym Mieście Lubawskim miały formę ufortyfikowanych wież zakończonych blankami, z przejazdem o podwójnych wrotach, przy czym Bramę Lubawską poprzedzała dodatkowa wieża z ruchomą kratą i urządzeniami do podnoszenia mostu zwodzonego ( ), który połączony był z mostem stałym przerzuconym ponad podwójną fosą. 6 Baszta Bramy Lubawskiej w 1836 r. została zaadaptowana na więzienie sądowe. Mieścił się w niej również areszt miejski i straż pożarna. Po II wojnie światowej znajdowało się w niej schronisko turystyczne. Dziś mieści się tam komenda Związku Harcerstwa Polskiego. Baszta Bramy Brodnickiej (Kurzętnickiej) to druga z dwóch bram obronnych. Ma charakter masywnej wieży, wzniesionej z czerwonej cegły, na planie kwadratu, o czterospadowym dachu krytym dachówką. Podobnie, jak w baszcie Bramy Lubawskiej, w latach 20. XX w. zostało przekute w niej przejście. Brama Brodnicka stanowiła pierwotnie wyjazd z miasta na teren zamku i dalej do mostu na rzece Drwęca. W XIX w. w baszcie mieściło się archiwum miejskie. Obecnie znajduje się w niej Muzeum Ziemi Lubawskiej. Poza murami, między fosą a rzeką znajdowały się przedmieścia Nowego Miasta. Składały się w większości z małych drewnianych chatek zamieszkiwanych przez najuboższych. Bogatsi mieszczanie mieszkali w murowanych domach w obrębie fortyfikacji, w lepiej chronionej i co za tym idzie, bezpieczniejszej części miasta. W 1860 r. ówczesne władze Nowego Miasta Lubawskiego zdecydowały się na rozbiórkę murów, baszt i jednej z bram. Było to spowodowane postępującymi procesami urbanizacji i przyrostem demograficznym. Baszta Bramy Brodnickiej z fragmentem muru miejskiego; fot. citnowemiastolubawskie Bazylika św. Tomasza Apostoła to najokazalsza budowla Nowego Miasta i miejsce, w którym ocalało najwięcej zabytków miasta. W bazylice zachowany jest wielkiej rzadkości 6 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772, wyd. Nowe Miasto Lubawskie: Urząd Miasta, 1992.

12 ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim przechowywania w świątyni chorągwi żałobnych. Bazylika posiada zachowaną chorągiew żałobną Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, zmarłego w 1643 roku. W kościele zachowały się również: płyta nagrobna rycerza krzyżackiego Kunona von Liebensteina, zmarłego w 1391 roku i renesansowy nagrobek Mikołaja Działyńskiego, zmarłego w 1604 roku. 7 Jest to kościół w stylu gotyckim, którego budowę rozpoczęto w 1325 r. Już w roku założenia miasta powstały dwa zachodnie przęsła prezbiterium. Przez kolejne 25 lat, do 1350 r. zbudowano korpus o niskich, ośmiobocznych filarach, dolną część wieży z dużym oknem nad portalem i wieloboczną wieżyczkę przy północnej części fasady. W drugiej połowie XIV w. podwyższono nawę główną przez wprowadzenie układu bazylikowego. Wtedy również powstały służki z głowicami baldachimowymi i figurką mężczyzny i maswerkowe wsporniki sklepienia, a także sterczynowoblendowy szczyt nawy oraz miejsca po niezrealizowanych łukach odporowych. Po 1400 r. zostało przedłużone prezbiterium o trójboczne zamknięte oskarpowane przęsło, zwieńczone nad zamknięciem attyką z blendami i wimpergami. Po 1460 r. główną nawę nakryto czteroramiennym sklepieniem gwiaździstym oraz podwyższono wieżę. Na początku XVII w. dobudowano kaplicę grobową rodu Działyńskich (starostów bratiańskich obrońców katolicyzmu) w narożu między nawą południową a prezbiterium. Bazylika Św. Tomasza Apostoła; fot. Podkomorzy Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=3612250 Bazylika św. Tomasza Apostoła zyskała rozgłos, kiedy w 1882 r. została przeniesiona do niej słynąca z łask i cudów figura Najświętszej Marii Panny Matki Boskiej Łąkowskiej ze spalonego kościoła w Łąkach (klasztor franciszkański w Łąkach Bretańskich). Perełką ołtarza głównego Bazyliki, wykonanego ok. 1630 r. jest umieszczona tam cudowna figura Matki Boskiej Łąkowskiej z 1402 roku, wysoka na 100 cm. Matka Boża na prawej ręce trzyma Dzieciątko, z twarzą zwróconą ku sobie, które tuli się w Jej ramionach, w lewej zaś Madonna trzyma berło. W kościele znajduje się też kilka bardzo cennych rzeźb: 7 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

13 figura Madonny Tronującej z Dzieciątkiem z 1390 roku oraz rzeźba grupowa przedstawiająca jedną ze stacji Drogi Krzyżowej Dźwiganie Krzyża z XV wieku. 8 Na początku XX w. zbudowano nową plebanię i kaplicę cmentarną oraz w znacznej mierze odnowiono kościół. Od 1971 r. kościół posiada status bazyliki mniejszej, a w marcu 2012 r. erygowano przy nim Nowomiejską Kapitułę Kolegiacką tym samym kościół otrzymał godność kolegiaty. 8 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu/index.php/bazylika_mniejsza_%c5%9bw._tomasza_aposto%c5%82a_w_now ym_mie%c5%9bcie_lubawskim [17 września 2015].

14 2.3. BIBLIOGRAFIA Białuński G. 1999 Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich Olsztyn Chełkowski T. 2010 Średniowieczne fortyfikacje obronne Nowego Miasta Lubawskiego. [On-line]. Protokół dostępu: https://ziemialubawska.blogspot.com/2010/10/sredniowiecznefortyfikacje-obronne.html Falkowski J. 2006 Ziemia lubawska Toruń Górski K. 1977 Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Historia... 2013 Historia Herbu Nowego Miasta Lubawskiego [Online]. IT Nowe Miasto Lubawskie. Protokół dostępu: http://www.itnowemiasto.pl/index.php/component/k2/item/513- historia-herbu-nowego-miasta-lubawskieg Karpus Z. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach II wojny światowej (1939-1945), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Korecki A. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Drugiej Rzeczypospolitej (1920-1939), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Kolendo J. 2009 Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych, Pruthenia, Tom IV Korejwo M.T. 2007 Archiwum Państwowe w Olsztynie. Informator o zasobie archiwalnym Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Olsztyn Warszawa ks. Taliński A. 1989 Dzieje parafii Nowe Miasto Lubawskie do 1772 roku Lublin Leksykon... 2015 Leksykon Kultury Warmii i Mazur, Bazylika Mniejsza św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim (XIV w.). [On-line]. Centr. Edu. i Inicjatyw Kulturalnych, Olsztyn. Protokół dostępu: http://leksykonkultury.ceik.eu Mackiewicz A. 2014 Miejskie mury obronne, Nowe Miasto Lubawskie. [On-line]. Protokół dostępu: https://zabytek.kobidz24.pl/pl/obiekty/miejskie-mury-obronne- 784?langset=true Nowe Miasto Lubawskie... 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej 1466-1772 Nowe Miasto Lubawskie

15 Okulicz-Kozaryn Ł. Okulicz-Kozaryn Ł. 1983 Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów Warszawa 2000 Dzieje Prusów Wrocław Piotr z Dysburga 2004 Kronika Ziemi Pruskiej, część III, 360. O wybudowaniu wielu miast i zamków, tłum. S. Wyszomirski Poraziński J 1992 Nowe Miasto Lubawskie w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej (1466-1772), [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Powierski J. 1971 Przekaz Dusburga o najazdach pruskich i przejściowej okupacji ziemi chełmińskiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1971, nr 4 Pszczółkowska K. 2010 Perła ziemi lubawskiej, Spotkania z Zabytkami, nr 3-4 Wajda K.. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1772-1914, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów, red. M. Wojciechowski Wojciechowski M. 1992 Nowe Miasto Lubawskie w latach 1914-1920, [w:] Nowe Miasto Lubawskie. Zarys dziejów red. M. Wojciechowski Toruń Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie Nowe Miasto Lubawskie

16 dr hab. Tomasz Kalicki profesor Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 3. EKSPERTYZA GEOARCHEOLOGICZNA 3.1. ZARYS FIZYCZNOGEOGRAFICZNY REGIONU Omawiane stanowiska znajdują się w obrębie mezoregionu fizycznogeograficznego Garbu Lubawskiego (315.25) wchodzącego w skład Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego- (315.2) (Kondracki 1978) (ryc. 1). Ryc. 3.1. Lokalizacja stanowisk archeologicznych na obwodnicy Nowego Miasta Lubawskiego (www.google.earth) Garb wyróżnia się wyraźnie na tle sąsiednich jednostek wysokością przekraczającą 200 m n.p.m., a kulminuje w Górze Dylewskiej (312 m n.p.m.). Również deniwelacje przekraczają lokalnie 100 m, co powoduje, że temperatury na tym obszarze są niższe o około 1 o, a opady wyższe o około 50 mm od otaczających obszarów. 16

17 W czasie fazy poznańskiej ostatniego zlodowacenia (vistulian) garb rozdzielał dwa loby (wiślański i mazurski) lądolodu skandynawskiego. Jednak garb nie jest tylko formą akumulacyjną, gdyż pod osadami glacjalnymi, w jego podłożu występują dyslokowane iły trzeciorzędowe. Ryc. 3.2. Mapa geomorfologiczna doliny Drwęcy pomiędzy Nowym Miastem Lubawskim a Kurzętnikiem (oprac. Z. Churski) (Galon 1972) 17

19 Zachodnią granicę Garbu Lubawskiego, również na interesującym nas obszarze, stanowi Dolina Drwęcy (315.23), bardzo wyraźnie zaznaczająca się w morfologii terenu (ryc. 2). Ma ona charakter pradoliny, którą odpływały wody proglacjalne w fazie pomorskiej (16,2 ka BP). W rzeźbie Garbu dominują wyniesione, faliste wysoczyzny morenowe (wysokości względne 2-5 m, nachylenie do 5 o ), z licznymi zgłębieniami związanymi z nierównomierną 19

20 działalnością lądolodu oraz skomplikowanymi i zróżnicowanymi procesami deglacjacji arealnej. Brzeżne części wysoczyzny rozcięte są gęstą siecią młodych dolinek erozyjnych (denudacyjnych, fluwialno-denudacyjnych i fluwialnych) z okresu późnego glacjału i holocenu (ryc. 2). Pofalowaną rzeźbę wysoczyzny morenowej urozmaicają ciągi stadialnych moren recesyjnych od fazy poznańskiej do pomorskiej (por. Galon 1972). Jeziora są nieliczne, a ich największa koncentracja występuje na południowo-wschodnim skłonie koło Dąbrówna. Jedynym większym ciekiem drenującym wysoczyzny morenowe Garbu jest Wel, lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Na całej swej długości rzeka wykorzystuje rynnę glacjalną przepływając przez położone w niej jezioro rynnowe - Jezioro Lidzbarskie. 3.2. STANOWISKA ARCHEOLOGICZNE 3.2.1. PACÓŁTOWO V Stanowisko położone jest na pofalowanej wysoczycznie morenowej wznoszącej się 132-134 m n.p.m., w pobliżu krawędzi tej wysoczyzny, która jest rozcięta gęsta siecią dolinek erozyjnych. N południe od stanowiska wznosi się kulminacja wysoczyzny przekraczająca 140 m n.p.m. (ryc. 3.). Jest to obszar rolniczy. Ryc. 3.3. Położenie stanowiska Pacółtowo V 20

21 Na stanowisku odsłania się glina morenowa (odsłonięcie 30-40 cm) z eratykami do 20-30 cm średnicy. W jej stropie występuje holoceńska gleba brunatna, z wyraźnym poziomem orki (ryc. 4). Ryc. 3.4. Pacółtowo V. Glina morenowa z eratykami i holoceńską glebą brunatną w stropie 3.2.2. BRATIAN XX Stanowisko położone jest u zbiegu Drwęcy i rzeki Wel na lewym zboczu doliny Drwęcy (ryc. 5). Znajdują się tutaj wyrobiska starej piaskowni, częściowo już nieczynne i zasypane gruzem oraz innymi śmieciami antropogenicznymi. W najbardziej północnym wyrobisku są ślady współczesnej dzikiej eksploatacji. 21

22 Ryc. 3.5. Położenie stanowisk Bratian XX i Bratian XVI Ryc. 3.6. Bratian XX. Ślady dzikiej eksploatacji w północnym wyrobisku Piaskownia eksploatowała osady piaszczystego sandru dolinnego, rynnowo warstwowane w dolnej części i poziomo warstwowane w górnej części (ryc. 7). 22

23 Ryc. 3.7. Bratian XX. Poziomo warstwowane piaski sandru dolinnego 3.2.3. BRATIAN XVI Stanowisko położone jest w dnie rynny glacjalnej wykorzystywanej przez Wel (ryc. 5, 8). W lewym zboczu rynny zaznaczają się wyraźnie dwa półkoliste podcięcia, co wskazuje na to, że rynna była tutaj poszerzana wskutek lateralnej migracji koryta rzeki Wel. Pod zboczem rynny w obrębie półkolistych podcięć zachowane są paleomeandry wypełnione torfami. Wskazuje na to ekspertyza terenowa wykonana w południowej części przekroju poprzecznego na stanowisku Bratian XVI. 23

24 Ryc. 3.8. Położenie stanowiska Bratian XVI Na stanowisku wykonano wkopy do głębokości około 50 cm w przekroju poprzecznym dna doliny (ryc. 9). Ryc. 3.9. Schemat wykopów sondażowych na stanowisku Bratian XVI We wkopach odsłaniają się osady budujące dno doliny. W pobliżu współczesnej rzeki piaski przykryte są około 20 cm warstwą pozakorytowych piasków organicznych tworzących widoczny w rzeźbie dna doliny wał przykorytowy. W stronę zbocza doliny, pod którym występuje wypełniony torfami paleomeander na piaskach organicznych zalega warstwa osadów klastycznych z licznymi fragmentami cegieł, której miąższość rośnie ku zboczu 24

25 osiągając tam miąższość do 50 cm (ryc. 10). Tekstura i struktura osadów wskazuje na to,że mamy tu do czynienia z nasypem antropogenicznym, który był wsypywany w zatorfione obniżenie podzboczowe, co pozwalało na wykorzystywanie rolnicze całego dna doliny. Ryc. 3.10. Bratian XVI, profil C. Fragmenty cegieł (pomarańczowe punkty) w nasypie zalegającym na pozakorytowych osadach organicznych (czarna warstwa) 3.2.4. KURZĘTNIK XIII Stanowisko położone jest na wysoczyźnie morenowej na wysokości 150-160 m n.p.m. Na południe od stanowiska wysoczyzna rozcięta jest przez skomplikowany i silnie rozczłonkowany system dolinek erozyjnych uchodzący do doliny Drwęcy. W obrębie 25

26 wysoczyzny zaznacza się szereg zatorfionych, bezodpływowych obniżeń. Są to zalądowione oczka polodowcowe. Nad jednym z takich obniżeń położone jest stanowisko (ryc. 11, 12). Ryc. 3.11. Położenie stanowiska Kurzetnik XIII Ryc. 3.12. Kurzętnik XIII. Zatorfione zagłębienie bezodpływowe na wysoczyźnie morenowej 26

27 Rafał Maciszewski 4. CHARAKTERYSTYKA FORM, ROZMIARÓW, FUNKCJI I CHRONOLOGII OBIEKTÓW OSADNICZYCH Obiekty archeologiczne są to naziemne lub wziemne konstrukcje, złożone bądź proste (jednoelementowe) lub też relikty takich konstrukcji manifestujące się w postaci widocznych na poziomie eksploracyjnym odcisków negatywowych. Zazwyczaj klasyfikuje się je pod względem funkcjonalnym. Zamiennie stosuje się także określenie archeologiczne zabytki nieruchome. Lista tego typu obiektów jest bardzo długa i trudno ją uznać za zamkniętą. W ramach stanowiska Pacółtowo V wśród odkrytych i zadokumentowanych obiektów archeologicznych wydzielono tylko 2 typy funkcjonalne, dołki posłupowe i jamy. 4.1. DOŁKI POSŁUPOWE Tzw. dołki posłupowe stanowią najczęściej spotykany, obok jam, typowy rodzaj obiektu archeologicznego. Są to różnego kształtu i rozmiarów pozostałości konstrukcji drewnianych stanowiących element stanowiska archeologicznego. Z punktu widzenia interpretacji funkcjonalnej nieruchomych zabytków archeologicznych podstawą zaklasyfikowania do kategorii dołków posłupowych są zazwyczaj ich niewielkie rozmiary zarówno w przekroju poziomym jak i pionowym. W przeważającej większości przypadków są pozbawione ruchomego materiału zabytkowego, co uniemożliwia bezpośrednie datowanie. Generalnie, słup, jako forma konstrukcji występuje w dwóch wariantach, jako jeden z elementów konstrukcyjnych złożonej struktury przestrzennej (budowle słupowe, palisady itd.) lub jako forma samodzielna (słupy graniczne, totemiczne itp.). Pod względem form związania z podłożem można wydzielić słupy wkopywane, wbijane oraz wstawiane. W pierwszym wariancie słup lokowany jest w uprzednio wykopanym dole. Zazwyczaj w takim przypadku jest on tępo zakończony w celu zapobieżenia osiadania konstrukcji. Słupy wbijane tworzą ostro zakończony, zbliżony do trójkąta profil natomiast stawiane manifestują się w postaci płytkich, w przekroju nieckowatych lub prostokątnych zagłębień w podłożu o odmiennym od otoczenia wypełnisku. Na stanowisku Pacółtowo V wydzielono 15 dołków posłupowych, z czego 4 zawierały materiał pozwalający na jego klasyfikację kulturową i chronologiczną. 4.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE DATOWANE Na podstawie materiału ceramicznego występującego w wypełniskach dołków posłupowych stwierdzono, że we wszystkich przypadkach są to obiekty związany z osadnictwem nowożytnym z przełomu XVII i XVIII w.. Pod względem kształtu przekroju pionowego należą do 2 grup, obiektów o profilu łódkowatym i nieckowatym.

28 4.1.1.1. DOŁKI POSŁUPOWE DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 12 A 29 dołek posłupowy 19 A 22 dołek posłupowy 40x40x10 owalny łódkowaty 1 nowożytność 60x60x10 nieregularny łódkowaty 1 nowożytność Reprezentatywny dla tej grupy wydaje się być obiekt nr 12 F tab. 4.1., 4.2.. Nr 12 hektar A ar 29 funkcja dołek posłupowy kształt plan owalny profil łódkowaty a 12 0 20 cm ryc. nr 4.1. rys. R. Maciszewski wymiary długość 40 cm szerokość 40 cm głębokość 10 cm zabytki ruchome ceramika X kości krzemienie metale inne identyfikacja kulturowo chronologiczna faza zasiedlenia nowożytność chronologia XVII/XVIII w. wypełnisko opis warstw: 12a - jasno brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką materiału organizcnego

29.1.1.2. DOŁKI POSŁUPOWE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 4 A 14 dołek posłupowy 26 A 17 dołek posłupowy 20x20x20 owalny nieckowaty 1 nowożytność 30x20x12 owalny nieckowaty 1 nowożytność Dla tej grupy charakterystyczny jest obiekt nr 26. Nr 26 hektar A ar 17 funkcja dołek posłupowy kształt plan owalny profil nieckowaty a a 26 0 20 cm ryc. nr 4.2. rys. R. Maciszewski wymiary długość 30 cm szerokość 20 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika X kości krzemienie metale inne identyfikacja kulturowo chronologiczna faza zasiedlenia nowożytność chronologia XVII/XVIII w. wypełnisko opis warstw: 26a - rudo brązowy zgliniony drobnoziarnisty piasek z niewielką domieszką materiału organicznego

30 4.1.2. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE 4.1.2.1. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 34 A 34 dołek posłupowy 20x20x20 nieregularny czerpakowaty Grupę dołków posłupowych o profilu czerpakowatym, nie posiadających w wypełniskach zabytków datujących reprezentował tylko 1 obiekt nr 34 F tab. 4.3., 4.4.. Nr 34 hektar A ar 34 funkcja dołek posłupowy kształt plan nieregularny profil czerpakowaty a 34 a 0 20 cm ryc. nr 4.3. rys. R. Maciszewski wymiary długość 20 cm szerokość 20 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 34a - jasno brązowy zgliniony drobnoziarnisty piasek z niewielką domieszką materiału organicznego

31 4.1.2.2. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 2 A 14 dołek posłupowy 5 A 13 dołek posłupowy 6 A 13 dołek posłupowy 13 A 28 dołek posłupowy 14 A 27 dołek posłupowy 15 A 26 dołek posłupowy 35 A 35 dołek posłupowy 15x15x10 kolisty nieckowaty 10x10x10 kolisty nieckowaty 40x40x20 nieregularny nieckowaty 20x20x10 kolisty nieckowaty 10x10x10 kolisty nieckowaty 40x40x15 kolisty nieckowaty 10x10x10 kolisty nieckowaty Wśród dołków posłupowych nie datowanych o profilu nieckowatym za charakterystyczny można uznać obiekt nr 15 F tab. 4.5., 4.6.. Nr 15 hektar A ar 26 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil nieckowaty a a b 15 0 20 cm ryc. nr 4.4. rys. R. Maciszewski wymiary długość 40 cm szerokość 40 cm głębokość 15 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne identyfikacja kulturowo chronologiczna

32 faza zasiedlenia chronologia wypełnisko opis warstw: 15a - jasno brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek 15b - brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego 4.1.2.3. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU NIEREGULARNYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 17 A 21 dołek posłupowy 30x30x10 kolisty nieregularny Grupa dołków posłupowych o profilu nieregularnym reprezentowana była tylko przez 1 obiekt nr 17. Nr 17 hektar A ar 21 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil nieregularny a a 17 0 20 cm ryc. nr 4.5. rys. R. Maciszewski wymiary długość 30 cm szerokość 30 cm głębokość 10 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 17a - brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek

33 4.1.2.4. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU TRAPEZOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 3 A 14 dołek posłupowy 20x20x20 kolisty trapezowaty Obiekt nr 3 jako jedyny zaliczony został do grupy dołków posłupowych pozbawionych w wypełniskach materiału datującego i z profilem trapezowatym. Nr 3 hektar A ar 14 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil trapezowaty a 3 a 0 20 cm ryc. nr 4.6. rys. R. Maciszewski wymiary długość 20 cm szerokość 20 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 3a - beżowo szary drobnoziarnisty lekko zgliniony [piasek

34 4.1.2.5. DOŁKI POSŁUPOWE NIE DATOWANE O PROFILU TRÓJKĄTNAWYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 16 A 21 dołek posłupowy 40x40x12 owalny trójkątnawy Tak jak w poprzednim przypadku dołki posłupowe nie datowane o przekroju pionowym trójkątnawym reprezentowane były tylko przez 1 obiekt nr 16. Nr 16 hektar A ar 21 funkcja dołek posłupowy kształt plan kolisty profil trójkątnawy a a 16 0 20 cm ryc. nr 4.7. rys. R. Maciszewski wymiary długość 40 cm szerokość 40 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 16a - szaro brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z wytrąceniami beżowego piasku

35 4.2. JAMY Termin jama w nomenklaturze archeologicznej stanowi de facto narzędzie pojęciowe umożliwiające ogólną klasyfikację nieruchomych zabytków archeologicznych takich jak wszelkiego rodzaju doły, stanowiące elementy składowe stanowiska archeologicznego, których rzeczywista funkcja zazwyczaj nie jest możliwa w większości przypadków do określenia. Stanowią wprawdzie trwały ślad osadniczy, ale ich rozmieszczenie w obrębie osad może być przypadkowe i niezwiązane bezpośrednio z samą strukturą osadnictwa. Na stanowisku Pacółtowo V zespół jam liczył 22 obiektów, z czego 3 zawierały w wypełniskach fragmenty naczyń ceramicznych umożliwiające ich klasyfikację chronologiczno kulturową. 4.2.1. JAMY DATOWANE Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 8 A 12 jama 100x100x22 kolisty łódkowaty 1 nowożytność 10 A 11 jama 100x100x80 nieregularny nieckowaty 1 nowożytność 31 A 31 jama 60x60x21 kolisty nieckowaty 3 nowożytność W grupie jam zawierających w wypełniskach materiał ceramiczny pozwalający na ustalenie ich chronologii 1 obiekt posiadał profil o kształcie łódkowatym (nr 8 F tab. 4.7., 4.8.) a 2 obiekty o kształcie nieckowatym (nr 10, 31). Nr 8 hektar A ar 12 funkcja jama kształt plan kolisty profil łódkowaty

36 a 8 b a 0 20 cm ryc. nr 4.8. rys. R. Maciszewski wymiary długość 100 cm szerokość 100 cm głębokość 22 cm zabytki ruchome ceramika X kości krzemienie metale inne identyfikacja kulturowo chronologiczna faza zasiedlenia nowożytność chronologia XVII/XVIII w. wypełnisko opis warstw: 8a - brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materialu organicznego 8b - jasno brązowy drobnoziarnusty zgliniony piasek Spośród 2 obiektów o przekroju pionowym nieckowatym za reprezentatywny można uznać obiekt nr 10 F tab. 4.9., 4.10.. Nr 10 hektar A ar 11 funkcja jama kształt plan kolisty profil nieckowaty

37 a a 10 0 20 cm ryc. nr 4.9. rys. R. Maciszewski wymiary długość 100 cm szerokość 100 cm głębokość 80 cm zabytki ruchome ceramika X kości krzemienie metale inne identyfikacja kulturowo chronologiczna faza zasiedlenia nowożytność chronologia XVII/XVIII w. wypełnisko opis warstw: 10a - ciemno brunatny drobnoziarnisty lekko zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego. 4.2.2. JAMY NIE DATOWANE W zespole jam nie zawierających w wypełniskach materiału datującego na podstawie kształtu przekroju pionowego wydzielono 6 typów. 4.2.2.1. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU CZERPAKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 1 A 15 jama 110x100x20 nieregularny czerpakowaty Obiekty o profilu czerpakowatym reprezentował tylko 1 jama nr 1. Nr 1

38 hektar A ar 15 funkcja jama kształt plan nieregularny profil czerpakowaty a a 1 0 20 cm ryc. nr 4.10. rys. R. Maciszewski wymiary długość 110 cm szerokość 100 cm głębokość 20 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 1a - ciemno szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organicznego i wytraceniami seledynowo pomarańczowej gliny 4.2.2.2. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU ŁÓDKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 18 A 22 jama 80x80x12 kolisty łódkowaty Podobnie jak w przypadku poprzednim jamy z profilem łódkowatym reprezentowane były przez 1 obiekt nr 18. Nr 18 hektar A ar 22 funkcja jama

39 kształt plan kolisty profil łódkowaty a a 1 0 20 cm ryc. nr 4.11. rys. R. Maciszewski wymiary długość 80 cm szerokość 80 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 18a - szaro beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek 4.2.2.3. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIECKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 11 A 30 jama 100x100x32 nieregularny nieckowaty 20 A 23 jama 50x50x12 nieregularny nieckowaty 22 A 24 jama 60x60x12 owalny nieckowaty 24 A 25 jama 50x50x12 owalny nieckowaty 25 A 16 jama 66x56x13 nieregularny nieckowaty 32 A 32 jama 60x60x10 nieregularny nieckowaty 33 A 33 jama 60x60x30 nieregularny nieckowaty 36 A 7 jama 50x50x12 owalny nieckowaty 4.12. Dla jam o profilu nieckowatym za reprezentatywny uznano obiekt nr 11 F tab. 4.11., Nr 11 hektar A ar 30

40 funkcja jama kształt plan nieregularny profil nieckowaty a c b b a c 11 0 20 cm ryc. nr 4.12. rys. R. Maciszewski wymiary długość 100 cm szerokość 100 cm głębokość 32 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 11a - jasno pomarańczowa lekko spiaszczona glina 11b - szaro brunatny drobnoziarnisty zgliniony piasek 11c - pomarańczowa glina 4.2.2.4. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU NIEREGULARNYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 7 A 12 jama 140x100x25 owalny nieregularny 9 A 11 jama 100x100x12 nieregularny nieregularny 21 A 23 jama 100x100x12 nieregularny nieregularny 27 A 18 jama 150x112x31 owalny nieregularny 28 A 19 jama 100x100x23 owalny nieregularny 29 A 19 jama 100x100x12 kolisty nieregularny 30 A 20 jama 100x90x21 owalny nieregularny 23 A 24 jama 80x80x13 owalny trapezowaty 37 A 8 jama 50x50x12 owalny workowaty

41 Spośród jam o profilu nieregularnym za reprezentatywny można uznać obiekt nr 7. Nr 7 hektar A ar 12 funkcja jama kształt plan owalny profil nieregularny a a 7 0 20 cm ryc. nr 4.13. rys. R. Maciszewski wymiary długość 140 cm szerokość 100 cm głębokość 25 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 7a - szaro beżowy drobnoziarnisty zgliniony piasek z domieszką materiału organizcznego 4.2.2.5. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU TRAPEZOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 23 A 24 jama 80x80x13 kolisty trapezowaty Grupę jam o profilu trapezowatym reprezentował 1 obiekt nr 23.

42 Nr 23 hektar A ar 24 funkcja jama kształt plan kolisty profil trapezowaty a 2 a 0 20 cm ryc. nr 4.14. rys. R. Maciszewski wymiary długość 80 cm szerokość 80 cm głębokość 13 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 23a - brązowy średnio ziarnisty zgliniony piasek 4.2.2.6. JAMY NIE DATOWANE O PROFILU WORKOWATYM Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 37 A 8 jama 50x50x12 kolisty workowaty 37. Grupa jam o przekroju pionowym workowatym ograniczyły się do jednego obiektu nr Nr 37 hektar A ar 8

43 funkcja jama kształt plan kolisty profil workowaty a 37 a 0 20 cm ryc. nr 4.15. rys. R. Maciszewski wymiary długość 50 cm szerokość 50 cm głębokość 12 cm zabytki ruchome ceramika kości krzemienie metale inne faza zasiedlenia identyfikacja kulturowo chronologiczna chronologia wypełnisko opis warstw: 37a - brunatno brązowy średnioziarnisty zgliniony piasek 4.3. PODSUMOWANIE Na stanowisku Pacółtowo V zarejestrowano, przebadano i zadokumentowano 37 obiektów. Pod względem podziału funkcjonalnego w skład tego zespołu weszły dołki posłupowe oraz jamy. Dołki posłupowe stanowiły 41% zbioru a jamy 59%. wykres 4.1. W grupie dołków posłupowych 27% zawierało w wypełniskach materiał datujący. Natomiast wśród jam datowanych było tylko 14%.

W grupie dołków posłupowych najliczniej reprezentowane były obiekty o przekroju pionowym nieckowatym, stanowiąc 60%. Obok nich, z frekwencją już tylko 12% wystąpiły obiekty z profilem łódkowatym. Dołki posłupowe o profilu czerpakowatym, nieregularnym, trapezowatym i trójkątnawym posiadały frekwencje na poziomie 7% każdy. W obrębie zespołu jam najliczniej reprezentowane były obiekty z przekrojem pionowym nieckowatym, stanowiąc 45%. Na drugim miejscu uplasowały się obiekty z profilem nieregularnym (32%). Jamy z profilem łódkowatym stanowiły 8% a z profilem czerpakowatym, trapezowatym i łódkowatym 5% każda. 44

45 4a. ZESTAWIENIE OBIEKTÓW Nr INW. Nr OBIEKTU LOKALIZACJA (hektar/ar) FUNKCJA WYSOKOŚĆ (w m n.p.m.) DŁUGOŚĆ x SZEROKOŚĆ x GŁĘBOKOŚĆ (w cm) KSZTAŁT ZABYTKI RUCHOME CHRONOLOGIA UWAGI plan profil ceramika kości metal inne 1. 1 A 15 jama 132,12 110x100x20 nieregularny czerpakowaty 2. 2 A 14 dołek posłupowy 132,11 15x15x10 kolisty nieckowaty 3. 3 A 14 dołek posłupowy 132,14 20x20x20 kolisty trapezowaty 4. 4 A 14 dołek posłupowy 132,12 20x20x20 kolisty nieckowaty X nowożytność 5. 5 A 13 dołek posłupowy 132,16 10x10x10 kolisty nieckowaty 6. 6 A 13 dołek posłupowy 132,16 40x40x20 nieregularny nieckowaty 7. 7 A 12 jama 132,13 140x100x25 owalny nieregularny 8. 8 A 12 jama 132,12 100x100x22 kolisty łódkowaty X nowożytność 9. 9 A 11 jama 132,10 100x100x12 nieregularny nieregularny 10. 10 A 11 jama 132,09 100x100x80 nieregularny nieckowaty X nowożytność 11. 11 A 30 jama 132,26 100x100x32 nieregularny nieckowaty 12. 12 A 29 dołek posłupowy 132,28 40x30x10 owalny łódkowaty X nowożytność 13. 13 A 28 dołek posłupowy 132,19 20x20x10 kolisty nieckowaty 14. 14 A 27 dołek posłupowy 132,18 10x10x10 kolisty nieckowaty 15. 15 A 26 dołek posłupowy 132,22 40x40x15 kolisty nieckowaty 16. 16 A 21 dołek posłupowy 132,24 40x40x12 kolisty trójkątnawy 17. 17 A 21 dołek posłupowy 132,23 30x30x10 kolisty nieregularny 18. 18 A 22 jama 132,18 80x80x12 kolisty łódkowaty 19. 19 A 22 dołek posłupowy 132,19 60x60x10 nieregularny łódkowaty X nowożytność 20. 20 A 23 jama 132,28 50x50x12 nieregularny nieckowaty 21. 21 A 23 jama 132,24 100x100x12 nieregularny nieregularny 22. 22 A 24 jama 132,22 60x60x12 kolisty nieckowaty 23. 23 A 24 jama 132,22 80x80x13 kolisty trapezowaty 24. 24 A 25 jama 132,29 50x50x12 kolisty nieckowaty 25. 25 A 16 jama 132,18 66x56x13 nieregularny nieckowaty 26. 26 A 17 dołek posłupowy 132,23 30x20x12 owalny nieckowaty X nowożytność 27. 27 A 18 jama 132,19 150x112x31 owalny nieregularny 28. 28 A 19 jama 132,19 100x100x23 kolisty nieregularny

29. 29 A 19 jama 132,17 100x100x12 kolisty nieregularny 30. 30 A 20 jama 132,21 100x90x21 owalny nieregularny 31. 31 A 31 jama 132,26 60x60x21 kolisty nieckowaty X nowożytność 32. 32 A 32 jama 132,22 60x60x10 nieregularny nieckowaty 33. 33 A 33 jama 132,21 60x60x30 nieregularny nieckowaty 34. 34 A 34 dołek posłupowy 132,22 20x20x20 nieregularny czerpakowaty 35. 35 A 35 dołek posłupowy 132,27 10x10x10 kolisty nieckowaty 36. 36 A 7 jama 132,04 50x50x12 kolisty nieckowaty 37. 37 A 8 jama 132,06 50x50x12 kolisty workowaty 46

tab. 4.1. Pacółtowo V, AZP 31-53/44 Plan obiektu nr 12 fot. B. Wetoszka tab. 4.2. Pacółtowo V, AZP 31-53/44 Profil obiektu nr fot. B. Wetoszka

tab. 4.3. Pacółtowo V, AZP 31-53/44 Plan obiektu nr 34 fot. B. Wetoszka tab. 4.4. Pacółtowo V, AZP 31-53/44 Profil obiektu nr 34 fot. B. Wetoszka

47 Igor Maciszewski 5. ANALIZA ZABYTKÓW RUCHOMYCH. 5.1. WPROWADZENIE Kolekcja zabytków związanych z nowożytnym etapem zasiedlenia stanowiska Pacółtowo V jest dosyć uboga. W jej skład wchodzi 10 ułamków ceramiki. Specyfikacja występowania poszczególnych zabytków przedstawiona została w tabeli 5.1 Tabela 5.1. Pacółtowo V, AZP 31-53/44. Specyfikacja zabytków ruchomych. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Nr obiektu Lokalizacja Zabytki ruchome 1 15a 1- fragmenty ceramiki 4 13b 1- fragmenty ceramiki 8 11b 1 - fragmenty ceramiki 10 30b 1 - fragment ceramiki 12 28a 1 - fragment ceramiki 19 23a 1 - fragment ceramiki 26 17b 1 - fragment ceramiki 31 31c 3 - fragmenty ceramiki 5.2. CERAMIKA 5.2.1. ANALIZA MORFOLOGICZNA I STYLISTYCZNA Cała kolekcja ceramiki nowożytnej została podzielona w oparciu o system zaproponowany przez A. Buko (Buko 1990) odpowiednio zmodyfikowany na potrzeby niniejszego opracowania, który wydziela cztery kategorie wielkościowe: I- Całe naczynia (min. 90% zachowane) II- fragmenty naczyń umożliwiające pełną rekonstrukcję naczynia.

48 III- duże ułamki naczyń obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja oraz brzusiec), a także partie przydenne (dno, stopka oraz brzusiec) IV-stosunkowo niewielkie fragmenty naczyń, obejmujące więcej niż jeden element morfologiczny naczynia, a więc partie przybrzeżne (wylew, szyja i górna część brzuśca), partie przydenne (dno, stopka i część dolnej partii brzuśca bądź dno i fragment dolnej części brzuśca), a także elementy zawierające środkowe partie naczynia (znaczne części brzuśca i szyję). V- fragment obejmujący jeden element morfologiczny naczynia (część wylewu, brzuśca lub dna). W przypadku ceramiki, będącej przedmiotem niniejszego opracowania wszystkie fragmenty plasują się w grupie V. Wydaje się, że większość z ułamków należała do naczyń cienkościennych, aczkolwiek duży stopień fragmentaryzacji zbioru nie upoważnia nas do wydawania jednoznacznych osądów. Wśród ułamków charakterystycznych wyróżniono dwa fragmenty; jeden wylew i jeden ułamek zdobiony (ryc. 5.1, 5.2). ryc.. 5.1 Pacółtowo V, wwybrane zabytki ruchome z okresu nowożytnego (aut. fot. I. Maciszewski).

49 Ryc. 5.2. Pacółtowo V, wybrane zabytki ruchome z okresu nowożytnego (aut. rys. I. Maciszewski). Systematyka morfologiczna oparta została o system zaproponowana przez J. Kruppe (Kruppe 1961), zmodyfikowany na potrzeby niniejszego opracowania. Jedyny fragment dna to ułamek naczynia o dnie płaskim, pozbawionym stopki ani podsypki. Ornamentowany fragment brzuśca dekorowany był wertykalnie ułożonymi liniami wykonanymi przy pomocy delikatnego rylca. Niewielka liczebnie kolekcja oraz jej mocne rozdrobnienie uniemożliwiły rozpoznanie typów pojemników.

50 5.2.2. ANALIZA TECHNOLOGICZNA Analizę technologiczną omawianego zbioru przeprowadzono w oparciu o systematykę zaproponowaną przez L. Kajzera (Kajzer 1986,, 1990). W omawianym zbiorze zaobserwowano występowanie jedynie grup C, D i E. Cechą, która łączy wszystkie zarejestrowane na stanowisku zabytki ceramiczne, jest fakt wykonania ich z lokalnej gliny żelazistej. GRUPA C W tej grupie znajdują się naczynia wypalane również w atmosferze redukcyjnej. Ceramika z grupy C to ceramika stołowa. Wykonana jest techniką toczenia na szybkoobrotowym kole, zaś domieszką jest tylko drobnoziarnisty piasek. Zarejestrowano 5 ułamków naczyń wykonanych w tej technologii. GRUPA D Jest ona barwy od kremowej po jasnopomarańczową. Zazwyczaj są to naczynia cienkościenne, starannie wykonane, najczęściej dobrze wypalone w atmosferze utleniającej. Domieszka jaką można zauważyć w przełomach to najczęściej drobnoziarnisty lub średnioziarnisty piasek. Zarejestrowano 2 ułamki naczyń wykonanych w tej technologii. GRUPA E Ceramika grupy E to ceramika, której wyróżnikiem jest jej szkliwienie. W przypadku omawianego materiału jest to ceramika wypalana w atmosferze utleniającej. Przełomy są jednobarwne, najczęściej o grubości 3-5 mm. W większości przypadków do schudzenia masy ceramicznej wykorzystanej do wyrobu ceramiki grupy E użyto małej lub średniej ilości drobnoziarnistego piasku. Pozyskano 3 fragmenty wykonane w tej technologii. 5.3. CHRONOLOGIA Trudno jest jednoznacznie określić chronologię materiałów ceramicznych, opierając się jedynie na ustaleniach technologicznych. Biorąc pod uwagę bardzo niewielką próbę materiału i brak cech czułych z punktu widzenia prowadzonych tu rozważań, można jedynie określić

51 ramy chronologiczne ogólnie na późną nowożytność, tj. XVIII XX wiek. Wskazują na to bardzo dobra technologia wypału i brak występowania gt utożsamianych ze starszymi horyzontami, przede wszystkim gt B. Z drugiej strony nie zarejestrowano ceramiki gt F, co pozwoliło przyjąć, iż nie jest ona współczesna Podobne znaleziska znane są zarówno z pobliskich stanowisk, m. in. Bratian XX, (Maciszewski R., I. 2017), jak i ogólnie z terenów Warmii (Classen 1942) i okolic, np. Elbląga (Marcinkowski 2009). 5.4. BIBLIOGRAFIA Buko A. 1990 Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań Wrocław Classen K. H. 1942 Ostpreussen Weimar Kajzer L. 1986 Opracowanie zbioru ceramiki naczyniowej z wieży Karnkowskiego w zamku w Raciążku Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 34, nr 3 Kajzer L. 1991 W sprawie waloryzacji masowych zbiorów ceramiki późnośredniowiecznej i nowożytnej Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, r. 39, nr 4 Kruppe J. 1961 Studia nad ceramiką XIV wieku ze Starego Miasta w Warszawie Kruppe J. 1990 Narodziny archeologii późnośredniowiecznej i staropolskiej Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, nr 36 Wrocław Warszawa Kraków Marcinkowski M. 2009 Lokalna wytwórczość garnacarska w Elblągu. Cz. 2 okres nowożytny (XVI XIX w.) Pomorania Antiqua, t. 22

52 Rafał Maciszewski 6. ANALIZA PRZESTRZENNA I FAZY ZASIEDLENIA STANOWISKA W oparciu o pozyskany w toku prac materiał zabytkowy na stanowisku Pacółtowo V wydzielono 1 fazę zasiedlenia związaną z osadnictwem w okresie nowożytnym na przełomie XVII i XVIII w. Na podstawie analizy przestrzennej dyslokacji poszczególnych typów obiektów wydzielonych pod względem funkcjonalnym nie stwierdzono występowania strefowości w ich rozmieszczeniu F ryc. 6.1. W tym przypadku zwraca ponadto uwagę fakt całkowitego braku form konstrukcji wziemnych charakterystycznych dla trwałego osadnictwa, w postaci konstrukcji mieszkalnych czy gospodarczych (paleniska, piece, półziemianki, ziemianki, relikty konstrukcji naziemnych itp.. Biorąc to pod uwagę można wysunąć hipotezę, iż przebadany obszar stanowi tylko strefę penetracyjną związaną ze znajdująca się w pobliżu a nie rozpoznaną osadą lub siedliskiem.

ryc. 6.1. plan zbiorczy 53

Pacółtowo V, mapa 1:5000