PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XLII, Nr l 1998 STRUKTURA GNIAZD NIEKTÓRYCH ZIEMNYCH PSZCZÓŁ SAMOTNIC (Hymenoptera, Apoidea) Andrzej Ruszkowski, Mieczysław Biliński, Janina Gosek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Oddział Pszczelnictwa, ul. Kazimierska 2, 24-100 Puławy Streszczenie W latach 1974-1977 badaliśmy (głównie w hodowli i pułapkach gniazdowych) strukturę gniazd niektórych ziemnych pszczół samotnic, jak: El/cera longicornis (L.), E. interrupta Baer, E. polonica Ruszkowski, Tetra/ania dentata Klug, Amegilla quadrifasciata Villers, Anthophora quadrimaculata Panzer, Melitturga clavicornis Latreille, Andrena gelriae v.d, Vecht., A. ovatula Kirby, Melina leporina Panzer, M hispanica Friese i Rhophitoides canus (Eversmann). Zbadano wymiary gniazd i ich części, komórek larwalnych i kokonów oraz liczbę komórek w gnieździe. Słowa kluczowe: pszczoły samotnice, gniazdo, kokon, kornutka, spójnica. WPROW ADZENIE Strukturę gniazd miesiarek - Megachile Latr., murarki lucernowej - Osmia coerulescens (L.) oraz wałczatek (Heriades Spin.) i nożycówek (Chelostoma Latr.) opisaliśmy we wcześniejszych pracach (G o s e k i in. 1992, 1995 oraz R u s z k o w s k i i in. 1992, 1995ab). Obecna publikacja dotyczy struktury gniazd niektórych, gnieżdżących się w ziemi gatunków pszczół samotnic z rodziny porobnicowatych Anthophoridae, pszczolinkowatych Andrenidae, spójnieowatych Melittidae i smuklikowatych - Halictidae (opisanej częściowo we wcześniejszym opracowaniu powielonym (Ruszkowski i in. 1974, 1975, 1976, 1977, 1979). Wybór miejsc gniazdowania przez te gatunki ziemne omówiliśmy w pracy poprzedniej (R u s z k o w s k i i in. 1998). Uwzględnione w tej pracy zostały następujące gatunki: porobnica przepaskowana - Amegilla quadrifasciata Villers, porobnica ruda - Anthophora quadrimaculata (Panzer) i porobnica mularka - A. p/agiata Illiger, kornutka koniczynowa - Eucera longicornis (Linnaeus), wykowa - E. interrupta Baer i polska - E. polonica Ruszkowski; rozrożka chabrowa - Tetralonia dentata Klug, tcutnica lucernowa - Melitturga clavicornis Latreille, zbierka pospolita - Panurgus calcaratus Scopoli, pszczolinka koniczynowa - 283
Andrena gelriae v. d. Vecht, wierzbowo-lucernowa - A. ovatula Kirby, koniczynowo-iucemowa - A. labialis Kirby i złocista - A. fulva (Mtiller); spój nica lucernowa - Melitta leporina Panzer iwykowa - M hispanica Friese, obrostka pospolita - Dasypoda hirtipes Panzer oraz wigorczyk lucernowiec - Rhophitoides canus (Eversmann). Przy tym własne obserwacje uzupełnialiśmy danymi z literatury, a dane o porobnicy mularce i pszczolince koniczynowo-lucernowej zaczerpnęliśmy wyłącznie z literatury. Własne badania nad gniazdami ziemnych pszczół samotnic prowadziliśmy w latach 1974-1976 w klatkach hodowlanych i w izolowanej szklarni (częściowo w ramach tematu polsko-amerykańskiego - R u s z k o w s k i i in. 1974, 1975, 1976, 1977, 1979) i w pułapkach gniazdowych rozstawianych w terenie. Trochę również obserwacji (głównie nad lokalizacją kolonii gniazdowych) zebraliśmy podczas badań terenowych w okolicach Puław w latach 1987-1991. Metodyka badań opisana została w pracach wcześniejszych (np. G o s e k i in. 1992, R u s z k o w s k i i in. 1998). ł. Wymiary gniazd i komórek WYNIKI Ogólna wielkość gniazda różna była u różnych gatunków (tab. 1). Poprzeczna rozpiętość gniazda (największa średnica) największa była u kornutki koniczynowej (średnio 30 cm); nieco mniejsza u komutki wykowej (średnio 17,8 cm); dużo mniejsza u trutnicy lucernowej (12,7 cm), spójnicy lucernowej (11,3 cm) i rozrożki chabrowej (11 cm); jeszcze mniejsza u wigorczyka lucernowca (8,7 cm), pszczolinki koniczynowej i wierzbowo-iucernowej (8,8 cm), spójnicy wykowej (8 cm) oraz komutki polskiej (6,5 cm); a najmniej sza u pszczolinki koniczynowo-iucernowej (4 cm) i porobnicy przepaskowanej (2,5 cm). Głębokość gniazda największa była u pszczolinki rdzawej (35-40 cm), komutki wykowej (średnio 28 cm) i koniczynowej (21,5 cm) oraz spójnicy lucernowej i wykowej (25 cm); pośrednia - u trutnicy lucernowej, pszczolinki koniczynowej i wierzbowo- lucernowej (średnio po 19 cm) oraz wigorczyka lucernowca (17,5 cm); naj mniej sza u rozrożki chabrowej (13 cm), kornutki polskiej (11 cm) i porobnicy przepaskowanej (9,5 cm). Komórki larwalne najgłębiej położone były (licząc od otworu wejściowego) u spójnicy wykowej (średnio 28 cm) i kornutki wykowej (27 cm); średnio głęboko - u spójnicy lucernowej (20 cm) i kornutki koniczynowej ( 17,5 cm); najpłycej - u trutnicy lucernowej i wigorczyka lucernowca (13 cm), rozrożki chabrowej, pszczolinki koniczynowej i wierzbowo-iucernowej (11 cm) oraz porobnicy przepaskowanej (6,7 cm). 284
Przeciętna liczba komórek w gnieździe (tab. 2) największa była u pszczolinki koniczynowo-iucemowej (24), u której jednak gniazdo budowały zwykle wspólnie 2 lub 3 samice (Sowa i in. 1976); a kolejno coraz mniejsza - u pszczolinki koniczynowej i wierzbowo-iucemowej (prawie 10), komutki koniczynowej (7,5), rozrożki chabrowej (6), wigorczyka lucernowca, kornutki wykowej i trutnicy lucernowej (4-5), spójnicy lucernowej oraz porobnicy mularki i przepaskowanej (3-3,5) i u spójnicy wykowej (l,5); przy czym ta ostatnia przedwcześnie zginęła w hodowli nie dokończywszy gniazd. Wielkość kolebek larwalnych była w większości wypadków taka sama jak wielkość kokonów (tab. 3), dlatego obie te wartości potraktowaliśmy tu łącznie, jako wielkość komórki larwalnej. Najdłuższe komórki larwalne miały: spójnica wykowa (średnio 20,5 mm), trutnica lucernowa (19,5 mm) oraz kornutka koniczynowa iwykowa (19 mm); średnio długie - rozrożka chabrowa (15 mm), spójnica lucemowa i porobnica przepaskowana (12,5 mm) oraz pszczolinka koniczynowa i wierzbowo- lucernowa (11,5 mm); naj krótsze - pszczolinka koniczynowo-lucernowa i wigorczyk lucernowiec (8 mm). Szerokość komórki larwalnej również największa była u spójnicy wykowej (średnio 12,3 mm), trutnicy lucernowej (ca 9,5 mm) i kornutki koniczynowej (ca 9 mm); średnia - u porobnicy przepaskowanej (ca 8,5 mm), kornutki wykowej i rozrożki chabrowej (ca 7,5 mm); najmniejsza - u spój nicy lucernowej, pszczolinki koniczynowej, pszczolinki wierzbowo-iucernowej i u wigorczyka lucernowca (6-6,5 mm). U niektórych gatunków pszczół kanał gniazdowy zaczynał się rozszerzonym przedsionkiem (nie we wszystkich zresztą gniazdach), który był 1,5-2,5 x szerszy niż dalsza część kanału (tab. 4). Przedsionki takie obserwowaliśmy u sp6jnicy lucern owej i wykowej, a także u wigorczyka lucernowca. Wiele też gatunków pszczół budowało wokół otworu gniazdowego pierścieniowaty kopczyk (czy raczej nasyp) z usuwanej z gniazda ziemi. Kopczyk taki stanowił rodzaj wału chroniącego częściowo gniazdo przed zalaniem. Największe kopczyki obserwowaliśmy u komutek (ryc. 10-11) i obrostek - niestety jednak nie pomierzyliśmy ich, a i w literaturze nie natrafiliśmy na ich pomiary. Tnni autorzy pomierzyli natomiast (tab. l) kopczyki budowane przez wigorczyka lucernowca (W i l k a n i e c i in. 1985) oraz pszczolinkę rdzawą (B a n a s z ak 1994) i koniczynowo- lucemową (S o w a i in. 1976). Kopczyki te miały u wigorczyka średnicę 25-37 mm i wysokość 7-12 mm, a u pszczolinek (ryc. 13) - średnicę 44-82 mm i wysokość 10-32 mm. 285
II. Ogólny kształt gniazd różnych gatunków pszczół Wejście do gniazda już opisywaliśmy. Wewnętrzną budowę gniazda ustalaliśmy, odskrobując scyzorykiem poszczególne kanały i kolebki larwalne w zaschniętej bryle ziemi (wyjętej ze skrzyń drewnianych) po zakończeniu hodowli. Ciekawsze gniazda sfotografowaliśmy lub odtworzyli ich kształt rysunkowo (ryc. 1-20). Gniazdo porobnicy przepaskowanej - Amegilla quadrifasciata Vill, składało się z jednego tylko kanału, wyjątkowo jedynie rozwidlonego. Porobnice te wykorzystywały przygotowane przez nas kanały, nieco je zwykle przedłużając i zaginając lekko ku dołowi (ryc. 1,2 i 5). Podobnie budowała gniazda porobnica ruda - Anthophora quadrimaculata (Pz.), tyle, że w skośnej lub poziomej powierzchni ziemi i, że oba założone przez nią gniazda były rozwidlone na dwie lub trzy odnogi (ryc. 4 i 6). Natomiast rozrożka chabrowa - Tetralonia den tata Klug zbudowała w poziomej powierzchni gniazdo rozwidlające się na 6 kanałów, z których każdy zakończony był jedną, pionowo ustawioną, kolebką larwalną (ryc. 3 i 7). Gniazda kornutki polskiej - Eucera polonica Ruszk. zostały jedynie zapoczątkowane (ryc. 9), gdyż samice przedwcześnie zginęły. Kornutka koniczynowa - E. longicornis (L.) iwykowa - E. interrupta Baer budowały gniazda o licznych odgałęzieniach, zawiłych i poplątanych. Gniazda kornutki wykowej pokazują ryc. 14 i 15. We wszystkich gniazdach komutek kolebki larwalne ustawione były pionowo. Gniazdo spój nicy wykowej - Me/Ula hispanica Friese nie zostało dokończone (ryc. 22), początkowy przebieg kanału i lejkowaty przedsionek był jednak podobny do gniazd spój nicy lucernowej - M leporina Pz. Spójnica lucernowa budowała główny kanał o przebiegu pionowym, od którego odchodziły bardzo krótkie lub dłuższe odgałęzienia na końcu których znajdowały się kolebki larwalne ustawione w większości skośnie, choć w części też poziomo lub pionowo (ryc. 16-17). Odgałęzienia te były w większości zasypane ziemią, nie wiadomo jednak, czy przez samą samicę czy też wtórnie przez inne czynniki. Trutnica lucernowa Melitturga clavicornis Latr., którą sfotografowaliśmy w otworze gniazda (ryc. 12), budowała gniazda o pionowym kanale głównym, wokół którego (przy jego końcowej części) umieszczone były poziomo kolebki larwalne (ryc. 16-17). Inny obraz gniazda trutnicy podaje F r i e s e (1919), według którego od końca pionowego kanału głównego odchodzi poziomy kanał boczny, wzdłuż którego (od spodu) ułożone są szeregiem, pionowo lub skośnie, kolebki larwalne. M a ł y s z e w (l 92Sa) pisze znów, że boczne kanały są krótkie (5-9 cm). Pszczolinka koniczynowa - Andrena ge/riae v. d. Vecht (ryc. 13) budowała gniazda o rozwidlających się kanałach, od których (głównie na 286
końcu) odchodziły krótkie poziome odnogi zakończone poziomo ułożonymi komórkami. Natomiast pszczolinka koniczynowo-iucernowa - A. labialis Kirby buduje (według S o w a i in. 1976) główny kanał, od którego odchodzą długie i liczne kanały boczne o przebiegu poziomym lub skośnym, a na końcu każdego kanału bocznego znajduje się kolebka larwalna o ułożeniu poziomym lub skośnym. Zbierka pospolita - Panurgus calcaratus Scop. buduje zaś (według K n e r e r 1980) rozwidlone kanały pionowe od których odchodzą poziome kanały boczne z poziomo ułożonymi kolebkami. Ogólnie biorąc wydaje się więc, że pszczolinkowate (Andrena, Me/itturga, Panurgus) układają zwykle kokony poziomo, podczas gdy gatunki Eucerini (Eucera, Tetra/onia) - pionowo. Ogólne wymiary gniazda ziemnych pszczół samotnic Total dimensions of the nest of the ground-nesting solitary be es Tabela 1 Największa średnica' Największa głębokość' Rodzina i gatunek pszczoły n 2 gniazda (w mm) gniazda (w mm) Bee family and bee species The biggest diameter of the The biggest depth of the nest (in mm) nest (in mm) ANTHOPHORloAE fucera longicornis 2 ca 300 (ca 240 320) ca 215 (ca 210-220) fucera interrupta 6 ca 178 (ca 20-300) 279 (80-470) fucera polonica 2 ca 65 (ca 30-100) 110 (ca 80-140) Tetra/onia dentata 1 110 130 Ameailla auadrifasciata 12 25 (15-60) 94 (60-135) MELlTTloAE Melitta /eporina 24 113 (40-230) 249 (115-540) Melitta nisosntc«2 ca 80 (ca 40-120) 247 (195-300) AMoREM/oAE Melitturga clavicornis 4 127 (ca 90-170) 192 (175-310) Andrena ge/riae3 9 88 (35-140) 188 (130-250) Andrena labialis - ca 40-4 Andrena fu/va - - - (350-400)5 HALlCnoAE 4 ca 87 (ca 50-180) ca 175 (ca 140-195) Rhophitoides canus - - - (185-233)6 Odnośniki - Notes: 1 Wymiary średnie (w nawiasie: od-do) - Average dimensions (in parenthesis: from-to). 2 Liczba zbadanych gniazd - Number of investigated nests 3 + Andrena ovatula 4 (Sowa i in. 1976) S (Banaszak: 1994) 6 (Wilkaniec i in. ł 985) Gniazda wszystkich pszczół smuklikowatych (Halictidae) mają główny kanał (w przybliżeniu pionowy) zakończony ślepo (według S a k a g a m i i 287
M i c h e n er 1962), a więc spełniający prawdopodobnie rolę odwadniającą. Podobnie zbudowane były też i u nas gniazda (ryc. t 9) wigorczyka lucemowca - Rhophitoides canus (Ev.). Od głównego kanału pionowego odchodziły tu (mniej więcej w połowie długości) poziome kanały boczne. Nie udało nam się natomiast ustalić ułożenia kokonów, gdyż gniazda założone były w dość luźnej, próchnicznej ziemi. Gniazdo tego gatunku (Bodnarczuk i Radczenko 1969 według Banaszak 1993) miało esowaty kanał główny, od którego odbiegały boczne kanały (zwykle poziome), zakończone (1-3) szeregowo ułożonymi kolebkami larwalnymi. W i l k a n i e c i in. t 985 piszą, że boczne kanały mają długość 2,0-3,5 cm. Liczba komórek w gnieździe i głębokość położenia komórek Number of larval cells in the nest and depth of cell sites Tabela 2 ni Liezba komórek 2 w Położenie dna 2 Rodzina i gatunek pszczoły gnietdzie komórek (w mm) Bee family and bee speeies gniazda komórki Number of the eells Site (depth) ot celi nests cells in a nest battom (in mm) AMTHOPHOR/OAE E. longicornis 2 15 7,5 (1-14) 174 (100-220) E. interrupta 6 24 4,5 (1-12) 267 (80-460) t. dentata 1 6 6,0 112 (104-127) A. quadrifasciata 12 48 3,0 (1-6) 67 (15-135) A. plaaiata - - - (3-4)5 - MELlTTlOAE M.leporina 24 65 3,3 (1-9) 197 (85-340) M. hispanica 2 3 1,5 (1-2) ca 283 (195-300) AMOREM/OM M. clavicornis 4 15 3,7 128 (3O?-220) 3-5,3? (1-9?)3 - A. gelriae+a. ovalula 9 33 9,7 (8-11) 109 (33-250) A. labiajis - - 24,0 (18-36)4 - HALleT/OAE Rh. canus Odnośniki - Notes: - - - 4 - (185-233) 4 ca 5 (3-7<) ca 129 (ca 80-170) l Liczba zbadanych - Number of investigated 2 Średnio (w nawiasie: od-do) - On an average (in parenthesis: from-to) 3 (Friese 1919) 4 (Sowa iin. 1976) 5 Wójtowski 1964) 288
Tabela 3 Średnie wymiary (w mm) i ułożenie komórki larwalnej i kokonu u różnych pszczół samotnic (w nawiasie: od-do) Average dimensions (mm) and position of larval celi and cocoon in different solitary bee species (in parenthesis: from-to) Długość - Length Średnica - Oiameter Gatunek pszczoły n 1 Położenie Beespecies komórki kokonu komórki kokonu Position 2 ofthe celi ot cocoon ot the celi ot cocoon MELlTTlOAE M. hispanica 3 20,5(20-2)1 ) - 12,3(10-15) - - M.leporina 13 (16) 12,5(8-17) 12,6(9-14) 6,6(5-8) 6,0(4,5-8) VH ANTHOPHORIOAE E. longicomis 9(3) 19,0(16-20) 16,3(16-17) 9,1(8-10) 9,3(9-10) V E. interropta 15 (1) 19,0(15-20) 12,0 7,8(7-9) 7,0 V T. dentata 6 14,9(14-17) - 7,4(7-8) V A. quadrifasciata 13 12,4(10-16) - 8,4(7-10) - H(V) IV m ANORENIOAE M. clavicomis - - 14 19,4(16-22) 9,8(8-11) H (15-16)3 (8)3 VH 4 P. calcaratus A. gelriaeta. ovstut«- - - - - H 5 A. labialis 20 11,6 (9-13) - 6,3(5-7) - H - 8,0 7 - - - HV 7 HALlCTIOAE Rh. canus -(7) 6,05-6 8,1(7-9,5) 5,05-6 6,6(6,5-7) H 6 Odnośniki - Notes: I Liczba zbadanych komórek (w nawiasie kokonów) - Number of investigated cells (in parenthesis - of cocoons) 2 Ułożenie komórek: H - poziome, V -fionowe, VH - różne Position of cells: H - horizontal, V - vertical, VH - various 3 (Małyszew 1925a); 4 (Friese 1919); (Knerer 1980); 6 (Wilkaniec i in. 1985); 7 (Sowa i in. 1976)
Tabela 4 Wymiary wejścia do gniazda u badanych gatunków pszczół samotnic Dimensions of nest entrance of investigated solitary bee species ' Średnica Średnica Wymiary kopczyka Rodzina i gatunek pszczoły n 2 kanału przedsionka Dimensions 01tumulus Bee 1amily and bee species Canal Diameter ot Średnica Wysokość diameter vestibule Diameter Heioht AMTHOPHOR/oAE E. Interrupta 6 8,0 (7-9) - E. p%niea 2 10.0 - T. dentata 1 - (5-7) - - A. quadrlfaseiata 12 10,4(10-12) A. D/aaiata - 7,5 10 - - - MEL/TT/DAE M. hispaniea 2 10,0 (8-12) 17,0 M. /eporlna 24 S,7 (4-7) 14,1 (9-2S) - (6-8)3 D. htruoe«- 8,S4 - - - AMOREM/OM 7,0-5 M. e/avleornis 4 8,0 (7-9) - - - - - - A. (Je/riae + A. ovatu/a 9 4,9 (4-5,5) - - A. /ablalis6 - - 6,7 (S,S-8) 63 (44-82) 21 (10-32) - A. fu/va 1 6x8 (6-7)' - (55-60)7 - (25)7 HAL/eT/OM Rh. eanus 4 4,3 (4-S) 7s - - - 4,5 8 - - (25-37)8 - (7-12)8-4,0 9 - - - Odnośniki - Notes: Wymiary średnie w mm (w nawiasie: od-do) Average dimensions in mm (in parenthesis: from-to) 2 Liczba zbadanych gniazd - Number of investigated nests 3 (Tirgari 1968) 4 (Krzysztofiak 1994) 5 (Małyszew 1925a) 6 (Sowa i in. 1976) 7 (Banaszak 1994) 8 (Wilkaniec i in. 1985) 9 (Małyszew 1925b) 10 (Wójtowski 1964) 290
Fotografie przekroju gniazd - Photos of nest sections: 1-2. porobnicy przepaskowanej - of Amegilla quadrifascia/a ViiI., 3. rozrożki chabrowej - of Tetralonia dentata Klug., 4. porobnicy rudej - of Anthophora quadrimaculata (Pz.), 14-J5. kornutki wykowej - of Eucera interrupta Baer. 10-11. komutki koniczynowej - of Eucera longicornis (L.) 12. trutnicy lucernowej - of Melitturga clavicomis Latr. 13. pszczolinki koniczynowej - of Andrena gelriae Vecht Schematyczne rysunki gniazd - Schematic drawing ofnests: 5. porobnicy przepaskowanej - of Amegilla quadrifascia/a Vii!., 6. porobnicy rudej - of Anthophora quadrimaculata (Pz.), 7. rozrożki chabrowej - of Tetralonia dentata Klug, 8. kornutki wykowej - of Eucera interrupta Baer, 9. kornutki polskiej - of Eucera polonica Ruszk., 16-17. spójnicy lucernowej - of Melitta leporina Pz., 18. spój nicy wykowej (niedokończone) - of Melitta hispanica Friese (uncompleted), 19. wigorczyka lucernowca - of Rhophitoides canus (Ev.), 20. pszczolinki koniczynowej - of Andrena gelriae v.d. Vecht. (ryc. 1-4, 12, 14, 15 wykonał Mieczysław Biliński, 5-9 i 16-20 Andrzej Ruszkowski, lo, II, 13 Marcin Ruszkowski - Illustrations were made: No 1-4, 12, 14, 15 by M. Biliński; No 5-9 and 16-20 by A. Ruszkowski; No 10, II, 13 by M. Ruszkowski) F O t. I Fot. 2 291
3 4 14 15
Fot. 13 Rys. 5 Rys. 6 Rys. 8 293
Rys. 7 t!i.j;. Rys. 9 il ~u ł! : Rys. 16 I I 1/ t/ (I \.. t, I Rys. 17, I ;!. j Ry s. 18 294
Rys. 19 Rys. 20 TiI fi {I "......~, " LITERATURA B a n a s z a k J. (1 993) - Ekologia pszczół. Warszawa - Poznań. B a n a s z a k J. (1 9 9 4 ) - Contribution to the biology and ecology of Andrena (And rena) fulva (MUlIer, 1766) (Hymenoptera; Apoidea). Pol. Pismo Entomol., 63:169-182. F r i e s e H. (1 9 1 9 ) - Meliturga clavicornis, die Solbiene von Artern. Deutsche Entom. 2., 1918:56-60. Gosek J., Ruszkowski A., Biliński M., Jabłoński B., K u n ak., C Y b u I a A. (l 9 9 2 ) - Wybór miejsc gniazdowania i wpływ jego na rozwój populacji miesiarki lucemówki - Megachile rotundata (F.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 36:125-137. Gosek J., Ruszkowski A., Biliński M., Kuna K. ( l 995) - Struktura gniazda u różnych gatunków miesiarek - Megachile Latr. (Hymenoptera, Megachilidae). Biuletyn Ekologiczny, 5:60-82. K n e r e r G. (l 9 8 O) - Panurgus calcara/w Scopoli (Hymenoptera, Andrenidae), eine Kommunale Biene in Europa Zool. Anz., 204:64-68 (cit. Banaszak 1993). K r z y s z t o f i a k A. (1 9 9 4 ) - Występowanie pszczoły obrostki - Dasypoda altarcaior Harris thymenoptera. Apoidea) w Wigierskim Parku Narodowym. Wiad. Entom. 13(2): 134. 295
M a ł y s z e w S. (l 9 2 5 a) - Gniezdowanije meliturgi, Meliturga Latr., (Hym., Apodea). Izw. Nauczn. Inst. Lesgofta, I J(2):67-73. M a ł y s z e w S. (l 9 2 5 b ) - Gniezdowanije Rhophites Spin. (Hymenoptera, Apoidea). Russk. Entomol. Obozr., 19(2):105-110. Ruszkowski A., Gosek J., Biliński M., Jabłoński B. ( ł 9 9 5 a ) - Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki murarek (Osmia L. sensu late - Hymenoptera, Megachilidaei oraz wymiary gniazda murarki lucernowej - O. coerulescens (L.). Pszczelno Zesz. Nauk., 39(2):233-243. Ruszkowski A., Gosek J., Biliński M., Jabłoński B., K u n ak., C Y b u I a A. (1 9 9 2 ) - Wybór miejsc gniazdowania przez różne gatunki miesiarek (Megachile Latr.). Pszczeln. Zesz. Nauk., 36: 138-148. R u s z k o w s k i A., G o s e k J., K u n ak. (l 9 9 5 b ) - Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki wałczatek (Heriades Spin.) i nożycówek (Chelostoma Latr.) oraz struktura ich gniazd. Pszczelno Zesz. Nauk., 39(2):245-253. Ruszkowski A., Jabłoński M., Biliflski M., Gosek J., Kuna K., Cybula A., Kaczmarska K. (1998)- Wybór miejsc gniazdowania przez niektóre gatunki ziemnych pszczół samotnic (Hymenoptera, Apoidea). Pszczeln. Zesz. Nauk., 42(1):273-281. Ruszkowski A., Jabłoński B., Biliński M., Gosek J., K u n ak., C Y b u I a A. (1 9 7 4 - I 9 7 9 ) - The search for the methods to increase population of insects pollinating alfa1fa (project PL-ARS-42 - duplicated typescript), Puławy: (1974) Fiest annuat report; (1975) Second annuat report; (1976) Third annuaj report; (1977) Fourth annual report; (1979) Fina) research report. S a k a g a m i S. F., M i c h e n e r C. D. (1 9 6 2 ) - The nest architecture of the sweat bees (Halictinae). Univ. Kansas Press, Lawrence (cit. Banaszak 1993). S o was., M o s t o w s k aj., W r o n a S. (I 9 7 6 ) - Z badań nad biologią Andrena labialis Kirby (Hym., Apoidea) w województwie olsztyńskim. Pol. Pismo En/omol.,46:127-143. T i r g a r i S. (I 9 6 8 ) - Le choix du site de nidification par Melitta leporina (Panz.), Hym. Melittidae et Melitturga clavicornis (Latr.), Hym. Andrenidae. Ann. Abeille, 11(2):79-103. Wilkaniec Z., Wójtowski F., Szymaś B. (1985)- Someinvestigations on solitary bee Rhophitoides canus Ev. (Apoidea, Halictidae) nesting in alfalfa seed plantations. Zool. Pol.,32(3-4): 139-151. W ó j t o w s k i F. (I 964) - Z doświadczeń nad tworzeniem przenośnych kolonii porobnic (Anthophora parietina F.). Roczn. WSR Pozn., 19:177-184. 296
THE NEST STRUCTURE OF SOME GROUND-NESTING SOLITARY BEES (HYMENOPTERA, APOIDEA) Andrzej Ruszkowski, Janina Mieczysław G o s e k Biliński, Summary The nest structure of some ground-nesting solitary bees were investigated (1974-1977), mainly in rearing cages and in trap nests. The discussed species were as follows: Elleera longicornis (L.), E. imerrupta Baer, E. polonica Ruszk., Tetralonia denlata Klug, Amegiłla quadrifasciata ViiI., Anthophora quadrimaculata Panz., Melitturga clavicornis Latr., Andrena gelriae v. d. Vecht, A. ovatula Kirby, Melitta leporina Panz., M hispanica Friese and Rhophitoides canus (Ev.), There were taken into consideration: dimensions of nests and of their parts, dimensions of larval cells and cocoons and the number of the cells in a nest, Keywords: solitary bees, nest, cocoon. 297