POLITECHNIKA GDAŃSKA WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I EKONOMII KATEDRA EKONOMII I ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM Rozprawa doktorska Ewa Lechman TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE A PROBLEM UBÓSTWA W KRAJU GOSPODARCZO SŁABO ROZWINIĘTYM na przykładzie Boliwii Promotor: prof. dr hab. Piotr Dominiak Gdańsk 2007
SPIS TREŚCI Wykaz skrótów i nazw obcojęzycznych użytych w pracy 4 Wstęp 9 Rozdział I Technologie informacyjne i komunikacyjne jako narzędzie rozwoju 15 gospodarczego 1.1. Postęp technologiczny jako determinanta rozwoju gospodarczego 15 1.2. Technologie informacyjne i komunikacyjne (ICTs) próba zdefiniowania 18 1.3. Metody pomiaru zaawansowania technologicznego gospodarki 21 1.4. Technologie informacyjne i komunikacyjne w polityce społecznoekonomicznej 29 kraju słabo rozwiniętego gospodarczo Rozdział II Problem ubóstwa i kwestia jego pomiaru 34 2.1. Koncepcje ubóstwa 34 2.1.1. Koncepcja dochodowa 35 2.1.2. Ubóstwo możliwości i umiejętności - koncepcja Sena 45 2.1.3. Wykluczenie społeczne 49 2.1.4. Koncepcja współuczestnictwa 52 2.1.5. Ubóstwo cyfrowe 55 2.2. Przyczyny powstawania ubóstwa i możliwe sposoby jego ograniczenia 58 2.3. Uzasadnienie odejścia od koncepcji dochodowej ubóstwa 65 Rozdział III Wdrożenie technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako forma 70 przeciwdziałania ubóstwu w kraju słabo rozwiniętym gospodarczo 3.1. Technologie informacyjne i komunikacyjne jako narzędzie wspierające 70 proces redukcji ubóstwa 3.1.1. Rola nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w 70 2
procesie redukcji ubóstwa 3.1.2. Zależności pomiędzy procesem redukcji ubóstwa a wdrażaniem projektów ICTs 3.2. Obszary funkcjonalne wdrożenia technologii informacyjnych i komunikacyjnych 3.2.1. Formy wdrożenia ICTs w poszczególnych obszarach życia społecznoekonomicznego 3.2.2. Bariery wdrożenia nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych 3.3. Wpływ technologii informacyjnych i komunikacyjnych na proces redukcji ubóstwa 3.3.1. Statystyczna analiza zależności pomiędzy zaawansowaniem technologicznym kraju a poziomem rozwoju gospodarczego 75 79 79 84 86 89 Rozdział IV Analiza zjawiska ubóstwa w Boliwii 114 4.1. Boliwia - informacje podstawowe 114 4.2. Sytuacja społeczno ekonomiczna Boliwii 117 4.2.1 Przyczyny obecnej sytuacji społeczno ekonomicznej ujęcie 118 retrospektywne 4.2.2. Boliwia dzisiaj ocena sytuacji ekonomicznej i społecznej 123 4.3.Profil ubóstwa w Boliwii 128 4.3.1. Ilościowy wymiar ubóstwa 129 4.3.2. Problem nierówności w Boliwii 133 4.3.3. Geograficzne rozmieszczenie oraz ogólna charakterystyka społeczności 136 żyjących w ubóstwie 4.3.4. Determinanty ubóstwa w Boliwii 141 4.4. Boliwijska Strategia Redukcji Ubóstwa 145 Rozdział V Wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w procesie redukcji ubóstwa w Boliwii 149 3
5.1.Ocena zaawansowania technologicznego gospodarki Boliwii 149 5.2. Boliwijska Strategia wdrożenia Technologii Informacyjnych i 154 Komunikacyjnych dla Rozwoju 5.3.Wdrażanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w Boliwii 158 5.3.1. Projekty w obszarze Edukacja i Podnoszenie Kwalifikacji 159 5.3.2. Projekty w obszarze Rolnictwo i Przedsiębiorczość 164 5.3.3. Projekty w obszarze Sektora Rządowego 178 5.4. Wpływ projektów ICTs na proces redukcji ubóstwa 182 Podsumowanie 191 Bibliografia 196 Aneks 1 205 Aneks 2 210 Spis tabel 214 Spis wykresów 218 Spis rysunków 219 4
WYKAZ SKRÓTÓW I NAZW OBCOJĘZYCZNYCH UŻYTYCH W PRACY ACLO AOPEB AOS APCOB Aprender Creando Asociacion Peruana para la Conservación de la Naturaleza ATM BECAFUTURO CAPA CapTiC Casa de la Mujer CEBEM CEF CEMCI Centre d`etudes en Macroeconomie et Finance Internationale CENTRO Centro de Información Técnico Comercial del Sektor Agroecológico de Bolivia CEPAC CEPAL (ECLAC) Ceprobol Fundación Acción Cultural Loyola (Fundacja Kultury Loyola) La Asociación de Organizaciones de Productores Ecológicos de Bolivia (Stowarzyszenie Producentów Ekologiczny w Boliwii) Ayuda Obrera Suiza (Szwajcarski Program Pomocy) Apoyo para la Campesina Indígena del Oriente Boliviana (Wsparcie Rolników w Boliwii Wschodniej) nauka przez tworzenie Peruwiańskie Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Przyrody Automatic Teller Machine (bankomat) "Stypendium na przyszłość" La Central De Asociaciones de Pequeños Productores Agropecuarios (Centrum Stowarzyszeń Małych Producentów Rolnych) Centro de Capacitación en Tecnologías de Información y Comunicación (Centrum Treningowe z zakresu technologii informacyjnych i komunikacyjnych) "Dom Kobiety" El Centro Boliviano de Estudios Multidisciplinarios (Boliwijskie Centrum Studiów Multidyscyplinarnych) Centro de Estudios Financieros (Centrum Studiów Finansowych) Centro de Estudios Municipales y de Cooperación Internacional (Centrum Studiów Gminnych i Współpracy Międzynarodowej) Centrum Studiów Makroekonomicznych i Finansów Międzynarodowych Estudios Sociales y Ambientales (Centrum Studiów z zakresu Nauk Społecznych i Środowiska) Centrum Informacji Technicznej i Handlowej Sektora Produktów Ekologicznych w Boliwii Centro de Promoción Agropecuario Campesino (Wiejskie Centrum Promocji Rolnictwa) La Comisión Económica para América Latina y el Caribe (The United Nations Economic Commission for Latin America and the Caribbean); Komitet Ekonomiczny ONZ ds. Ameryki Łacińskiej Centro de Promoción Bolivia, El Ministerio de Comercio Exterior e Inversión (Centrum Promocji Boliwii, 5
CESU Chiquitanos en Contacto CIDOB CIOEC Bolivia CIPCA CLAD CLAEH Colegio Departamental de Arquitectos de La Paz Communidad Andina COMUNA CONACYT Convenio de Cooperación Técnica DAI Desarrollo Forestal Comunitario DFID DOI EBRP Educación en la Interculturalidad El Correo Agricultor El Mundo de Los Chiquitanos El Mundo de Los Isoseno Guaranies El Programa Adolescente Global ENLARED Municipal ENTEL ETIC Ministerstwo Handlu Zagranicznego i Inwestycji) Centro de Estudios Superiores Universitarios (Uniwersyteckie Centrum Studiów Wyższych) "Chiquitanos w kontakcie" Confederación de Pueblos Indígenas de Bolivia (Konfederacja Społeczności Rdzennych w Boliwii) La Coordinadora de Integración de Organizaciones Económicas Campesinas de Bolivia (Program Koordynacji na rzecz Wsparcia Organizacji Rolniczych w Boliwii) El Centro de Investigación y Promoción del Campesinado (Centrum Badań i Promocji Rolnictwa) El Centro Latinoamericano de Administración para el Desarrollo (Latynoamerykańskie Centrum Administracyjne na rzecz Rozwoju) Centro Latinoamericano de Economía Humana (Latynamerykańskie Centrum Ekonomii Społecznej) Ministerialne Kolegium Architektów w La Paz Wspólnota Andyjska, Pakt Andyjski Wspólnota Consejo Nacional de Ciencia y Technología (Krajowa Rada Nauki i Technologii) Konwent Współpracy Technicznej Digital Access Index (Indeks Dostępu Cyfrowego) Rozwój Obszarów Leśnych Department for International Development (Ministerstwo ds. Rozwoju Międzynarodowego) Digital Opportunity Index (Indeks Możliwości Cyfrowych) Estrategia Boliviana de Reducción de la Pobreza (Boliwijska Strategia Redukcji Ubóstwa) Edukacja w ramach promocji interkulturalizmu Poczta Rolnicza Świat Indian Chiquitanos Świat Indian Isoseno Guarani Światowy Program Młodzieżowy Gmina w sieci La Empresa Nacional de Telecomunicaciones (Krajowe Przedsiębiorstwo Telekomunikacyjne) Estrategia Boliviana de Tecnologias de la Información y la Comunicación para el Desarrollo (Boliwijska Strategia wdrożenia Technologii Informacyjnych i Komunikacyjnych dla Rozwoju) 6
Etno-educativos ETPA ETPI FAM FFP FLACHO Fons Català de Cooperació al Desenvolupament Fundación AGRECOLES GKP GTP HDI HIPC HIVOS HPI ICA ICO ICP ICT Diffusion Index IICD INE infodev ISP ITU Las redes de información digital al servicio de la producción agrícola ecológica MACA Materiales Etnograficos en Etno-edukacyjne Estrategia de Transformación Productiva para el Agro (Strategia Unowocześnienia Produkcji w Sektorze Rolnym) Estrategía de Transformación Productiva Industrial (Strategia Unowocześnienia Produkcji w Sektorze Przemysłowym) La Federación de Asociaciones Municipales de Bolivia (Federacja Stowarzyszeń Gminnych w Boliwii) Fondo Financiero Privado (Prywatny Fundusz Finansowy) Facultad Latinoamericana de Sciencias Sociales (Latynoamerykański Wydział Nauk Społecznych) Katalońska Fundacja Współpracy na rzecz Rozwoju Fundacja AGRECOLES The Global Knowlegde Partnership (Partnerstwo na rzecz Globalnego Dostępu do Wiedzy) Global Teenager Program (Światowy Program Młodzieżowy) Human Development Index (Wskaźnik Rozwoju Społecznego) Heavily Indebted Poor Countries (Poważnie Zadłużone Biedne Kraje) International Humanist Institute for Cooperation with Developing Countries (Międzynarodowy Instytut Humanistyczny dla Współpracy z Krajami Rozwijającymi się) Human Poverty Index (Wskaźnik Ubóstwa Ludzkiego) Instituto para la Conectividad en las Americas (Instytut na rzecz Rozwoju Łączności w Amerykach) Instituto de Capacitacion de Oriente (Wschodni Instytut Kształcenia) International Comparison Program (Program Porównań Międzynarodowych) Indeks Rozprzestrzenienia Technologii International Institute for Communication and Development (Międzynarodowy Instytut na rzecz Komunikacji i Rozwoju) Instituto National de Estadistica (Krajowy Instytut Statystyczny) Information for Development Program (Program Informacja dla Rozwoju) Internet Service Provider (dostawca usług internetowych) International Telecommunication Union (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny) Sieci informacji cyfrowej dotyczących ekologicznych produktów rolnych Ministerio de Asuntos Campesionos y Agropecuarios (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi) Multimedialne Materiały Etnograficzne 7
Sistema Multimedia Mi Amigo Virtual NRI OECAs Ondas Libres PADEM PAER PLANE Política y Estrategía para Implementar TICs para Sector Agropecuario PPA PPP ProNegocio Proyecto ACLO-Potosí Proyecto Kanchay Proyecto PROMIC PRSPs Radio Esperanza Red de Información sobre Conflictos y Negociaciones de Tierras Comunitarias de los Indígenas de Bolivia SAT Sistema de Información Campesina Indígena Sistema de Información para el Seguimiento de la Inversión Pública en el Sector Agrícola Indígena Sistema de Información para la Innovación Tecnológica y Competitividad de Pequeňos Productores Campesinos Sistema de Información y Assesoramiento en Comercialización para Productores Agrícolas Sistema de Información y Monitoreo Agrícola en los Valles Cruceños Social Development & Policy Group Ltd TAI "Mój wirtualny przyjaciel" Networked Readiness Index (Wskaźnik Gotowości Sieciowej) Organizaciones Económicas Campesina (Gospodarcze Organizacje Wiejskie) Wolne Fale El Programa de Apoyo a la Democracia Municipal (Program Wspierający Rozwój Demokracji) El Programa de Apoyo a Empresas Rurales (Program Wsparcia Przedsiębiorstw Wiejskich) National Employment Plane (Narodowy Plan Zatrudnienia) Polityka i Strategia dla wdrożenia ICTs w Sektorze Rolnym Participatory Poverty Assessments (Podejście Współuczestnictwa) Purchasing Power Parity (Parytet Siły Nabywczej) dla przedsiębiorczości Projekt ACLO-Potosí Projekt Kanchay Projekt PROMIC Poverty Reduction Strategy Papers (Strategie Redukcji Ubóstwa) Radio Nadzieja Sieć Informacyjna dotycząca konfliktów w kwestiach ziemskich na terenach zamieszkałych przez rdzennych Indian Servicios de Asistencia Técnica (Serwis Wsparcia Technicznego) System Informacji Wiejskiej System Informacji dotyczących Inwestycji Rządowych w Sektorze Rolnym System Informacji dla wdrożenia ICTs i Podniesienia Konkurencyjności Przedsiębiorstw Wiejskich System Informacji na rzecz Komercjalizacji Produktów Rolnych System Informacji i Monitoringu Sektora Rolnego w Dolinach Santa Cruz Grupa Rozwoju Społecznego i Polityki Technology Achievement Index (Indeks Osiągnięć Technologicznych) 8
TELECEL TIC Agricola en la Región Chiquitano TIC para la Documentación e Intercambio de Experiencias en Agricultura Ecológica Campesinas Tierra y Democracia, TOP UNCTAD UNDP UNESCO UPF USAID Wi- Fi WSIS Teléfonica Celular de Bolivia (Boliwijska Telefonia Komórkowa ) ICTs dla Rolnictwa w Regionie Chiquitano Wdrożenie ICTs na rzecz Dokumentacji i Wymiany Doświadczeń dotyczących upraw ekologicznych "Ziemia i Demokracja" Centro de Desarrollo y Asistencia Técnica (Centrum Rozwoju i Wsparcia Technicznego) United Nations Conference on Trade and Development (Konferencja ONZ ds. Handlu i Rozwoju) United Nation Development Programme (Program ONZ ds. Rozwoju) United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury) Unidades Productivas Familiares (Przedsiębiorstwa Rodzinne) United States Agency for International Development (Amerykańska Agencja ds. Rozwoju Międzynarodowego) Wireless Fidelity - bezprzewodowa dokładność; sieć bezprzewodowa World Summit on Information Society (Światowy Szczyt Społeczeństwa Informacyjnego) 9
WSTĘP Zajęcie się krajami biednymi zapewni uczonemu trwały i powiększający się obszar badań John Kenneth Galbraith Postęp technologiczny to jedna z najważniejszych determinant rozwoju gospodarczego. Obecny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz ich wdrożenie w gospodarce umożliwia wejście na ścieżkę zrównoważonego rozwoju ekonomicznego, praktycznie wszystkim krajom świata nawet tym najsłabiej rozwiniętym. Technologie te jako narzędzie realizacji celów polityki społecznoekonomicznej, sprzyjają między innymi eliminacji asymetrii informacyjnej, poszerzaniu zakresu możliwości podjęcia pracy i edukacji, transformacji form prowadzenia działalności gospodarczej, podnoszeniu jakości kształcenia i umiejętności. Umożliwiają również ograniczenie wszelkiego rodzaju ekskluzji i deprywacji, jakich doświadcza znaczny odsetek społeczeństwa w gospodarkach o najniższym poziomie rozwoju. Można więc powiedzieć, że technologie informacyjne i komunikacyjne, będąc motorem pozytywnych zmian w gospodarce, przyczyniają się do ograniczenia rozmiarów ubóstwa absolutnego. Według statystyk Banku Światowego, 152 kraje z 208 są klasyfikowane jako słabo rozwinięte gospodarczo 1. Są to gospodarki, gdzie średnio około 44,7% ludności żyje w tak zwanym ubóstwie umiarkowanym (za mniej niż 2 dolary międzynarodowe dziennie), a około 18% - w ubóstwie skrajnym (za mniej niż 1 dolara międzynarodowego dziennie) 2. W wartościach absolutnych oznacza to, że około 1,1 miliarda ludności w ogóle doświadcza ubóstwa skrajnego, a około 2,7 miliarda umiarkowanego 3. 1 www.worldbank.org, 2007 2 Obliczenia własne na podstawie danych z World Economic Prospects 2005. 3 Obliczenia własne na podstawie danych z World Economic Prospects 2005. 10
Jednocześnie wiadomo, że przez ostatnie około 30 lat, stopa ubóstwa skrajnego w krajach Afryki Subsaharyjskiej, Ameryki Łacińskiej, Azji Środkowej, Bliskiego Wschodu oraz Afryki Północnej pozostaje na prawie niezmienionym poziomie 4. Jedynie w Azji Południowo-Wschodniej udało się w sposób znaczący obniżyć stopy skrajnego ubóstwa. Powstaje, więc pytanie: jaka jest najskuteczniejsza metoda zmniejszenie rozmiarów biedy?. Ubóstwo jest najczęściej traktowane jako problem zbyt niskich dochodów, które nie pozwalają na realizację takiego poziomu konsumpcji, jaki zapewniłby zaspokojenie podstawowych potrzeb. Takie podejście do zagadnienia oznacza, że przyjęte metody i narzędzia jego ograniczenia będą skupiały się w głównej mierze na dochodowej stronie zjawiska. W konsekwencji, trzon realizowanych programów redukcji ubóstwa, stanowi pomoc finansowa dla tych, którzy żyją poniżej granicy egzystencji. Jednak oferowana pomoc ma charakter doraźny i na dłuższą jest nieskuteczna, gdyż nie usuwa przyczyn powstałej sytuacji, a jedynie łagodzi jej negatywne skutki. Koniecznym staje się, więc takie podejście do zagadnienia ubóstwa, które pozwoli na eliminację źródłowych przyczyn jego powstania. Ubóstwo to nie tylko kwestia niskich dochodów. To zjawisko wielowymiarowe wynikające z przyczyn natury ekonomicznej, ale również społecznej, politycznej oraz historycznej. Jest ono bezpośrednio związane między innymi z niskim poziomem wykształcenia i zdrowotności, brakiem możliwości, ekskluzją społeczną. Niskie dochody powinny być raczej traktowane jako konsekwencja wyżej wymienionych czynników, będąc przejawem a nie przyczyną biedy. Skuteczne ograniczenie rozmiarów ubóstwa w krajach gospodarczo słabo rozwiniętych, oznacza konieczność odejścia od definiowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach monetarnych. Biorąc pod uwagę możliwości, jakie oferują technologie informacyjne i komunikacyjne, ich wykorzystanie w krajach zacofanych gospodarczo jest coraz powszechniejsze. Wynika to głównie z faktu, że wdrożenie technologii informacyjnych i komunikacyjnych pozwala na usunięcie źródłowych przyczyn ubóstwa, jakimi w gospodarkach słabo rozwiniętych, są zazwyczaj: słabo dostępny system edukacji i opieki zdrowotnej, wykluczenie ekonomiczne, społeczne, prawne i polityczne, brak 4 Na podstawie analizy danych z World Economic Prospects 2005. 11
dostępu do informacji i możliwości komunikacji. Jednocześnie technologie te są narzędziem, dającym się idealnie dostosować do potrzeb i możliwości odbiorców, a ich wdrożenie często jest relatywnie tanie. Przykłady wielu krajów słabo rozwiniętych pokazują, że zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako narzędzia realizacji polityki społeczno-ekonomicznej przynosi pozytywne efekty w postaci eliminacji przyczyn ubóstwa. Dla zobrazowania roli, jaką nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne odgrywają w procesie redukcji ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym, autorka wybrała przykład Boliwii. Gospodarki słabo rozwiniętej pod względem ekonomicznym, gdzie ponad 60% ludności żyje poniżej minimum egzystencji, gdzie wykluczenie ekonomiczne, społeczne i polityczne są powszechne, 70% ludności czynnej zawodowo jest zatrudniona w sektorze nieformalnym, a nierówności na tle dochodowym są jednymi z najwyższych w Ameryce Południowej. Około 75% Boliwijczyków zamieszkuje trudno dostępne i odizolowane geograficznie rejony Andów (powyżej 3000 n.p.m.). Ponad 60% mieszkańców Boliwii to ludność pochodzenia rdzennego. Specyficzny charakter tego kraju, pozwala w sposób wyraźny i przekonujący pokazać, że wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych przyczynia się do usunięcia przyczyn powstania ubóstwa. Studium przypadku Boliwii pozwala również udzielić odpowiedzi na pytanie dotyczące skutecznych metod jego ograniczenia w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym. Głównym celem pracy jest identyfikacja roli, jaką pełnią nowoczesne technologie informacyjne i komunikacyjne w eliminowaniu przyczyn ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym. Realizacja postawionego celu wymagała udzielenia odpowiedzi na następujące problemy badawcze: Co to są technologie informacyjne i komunikacyjne, oraz jaka jest ich rola w procesie redukcji ubóstwa w kraju gospodarczo słabo rozwiniętym?. Jak definiować ubóstwo? Czy kategoria dochodowa jest wystarczająca do zrozumienia natury badanego zjawiska?. 12
Czy istnieje zależność pomiędzy poziomem zaawansowania technologicznego w obszarze technologii informacyjnych i komunikacyjnych danej gospodarki a poziomem jej rozwoju gospodarczego? Czy w gospodarkach słabo rozwiniętych zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych przynosi pozytywne efekty w postaci wyższego poziomu rozwoju gospodarczego?. Czy w Boliwii technologie informacyjne i komunikacyjne mogą okazać się skutecznym narzędziem wspomagającym proces redukcji ubóstwa?. Aby przeanalizować na postawione problemy badawcze, autorka sformułowała hipotezę główną oraz 3 hipotezy szczegółowe. Są one następujące: Hipoteza główna: H0: Technologie informacyjne i komunikacyjne są narzędziem, którego zastosowanie może przyczynić się do eliminowania przyczyn ubóstwa w kraju słabo rozwiniętym gospodarczo. Hipotezy szczegółowe: H1: Przyjęta definicja ubóstwa implikuje wybór narzędzi jego ograniczenia. H2: Zastosowanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych w krajach o niskim poziomie zaawansowania technologicznego przynosi relatywnie wyższe efekty w postaci podniesienia poziomu rozwoju gospodarczego niż w gospodarkach o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego. H3: Uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, geograficzne, polityczne oraz profil ubóstwa Boliwii stwarzają możliwości wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyjnych jako narzędzia wspierającego długofalowy proces redukcji ubóstwa. Dysertacja została podzielona na 5 rozdziałów. W rozdziale pierwszym zostało zdefiniowane pojęcie technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz określona ich rola w procesie rozwoju gospodarczego. Omówiono najczęściej stosowane miary zaawansowania technologicznego kraju, takie jak: Networked Readiness Index, ICT Diffusion Index, Technology Achievement Index, Digital Access Index oraz Digital Opportunity Index. Technologie informacyjne i komunikacyjne zostały zdefiniowane również jako narzędzie realizacji polityki społeczno-ekonomicznej w krajach gospodarczo słabo rozwiniętych. 13
W rozdziale drugim omówiono zagadnienia związane ze zdefiniowaniem zjawiska ubóstwa. Rozdział ten zawiera szczegółowy opis 5 koncepcji ubóstwa, takich jak: ubóstwo dochodowe (monetarne), ubóstwo umiejętności i możliwości (koncepcja A. Sena), wykluczenie społeczne, tak zwane podejście współuczestnictwa (Participatory Poverty Assessment), oraz ubóstwo cyfrowe, zwane też ubóstwem w obszarze technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Dodatkowo zdefiniowano pojęcie linii ubóstwa absolutnego oraz relatywnego, jako szeroko stosowanych miar ubóstwa monetarnego. W dalszej części rozdziału drugiego, zidentyfikowano przyczyny powstawania ubóstwa, określono ramy metodyczne konstruowania profilu ubóstwa oraz te obszary życia społeczno-ekonomicznego, w których powinny być podjęte działania mające na celu obniżenie jego rozmiarów. Na końcu rozdziału, autorka uzasadnia konieczność odejścia od definiowania ubóstwa wyłącznie w kategoriach dochodowych W rozdziale trzecim poddano analizie rolę nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w procesie redukcji ubóstwa kraju słabo rozwiniętego gospodarczo. Wyróżniono obszary życia społecznego, ekonomicznego oraz politycznego, na które technologie informacyjne i komunikacyjne mają zasadniczy wpływ, i jednocześnie zidentyfikowano korzyści, jakie może przynieść ich użycie. W dalszej części rozdziału, autorka podjęła próbę konstrukcji modelu wyjaśniającego zależności pomiędzy procesem redukcji ubóstwa a wdrażaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Określono również formy wdrożenia oraz potencjalne korzyści, jakie może przynieść ich wykorzystanie, jeśli analizować ubóstwo według koncepcji dochodowej, Sena, wykluczenia społecznego oraz koncepcji cyfrowej. W końcowej części rozdziału została przeprowadzona analiza statystyczna związków pomiędzy poziomem zaawansowania technologicznego a poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego. W rozdziale czwartym, autorka przeanalizowała obecną sytuację makroekonomiczną oraz zidentyfikowała przyczyny zacofania gospodarczego Boliwii. Następnie został opracowany profil ubóstwa w kraju, określając jego ilościowe rozmiary, identyfikując główne przyczyny powstania oraz obszary występowania. W końcu rozdziału nawiązano do Boliwijskiej Strategii Redukcji Ubóstwa (Estrategia Boliviana de Reducción de la Pobreza), w celu określenia podejmowanych kierunków działań zmierzających do redukcji ubóstwa w Boliwii. Na początku rozdziału piątego, poddano analizie stopień zaawansowania technologicznego gospodarki Boliwii. Następnie autorka dokonała szczegółowej, 14
jakościowej analizy, realizowanych w kraju projektów mających na celu redukcję ubóstwa, gdzie technologie informacyjne i komunikacyjne są zasadniczym narzędziem ich realizacji. W końcowej części rozdziału, oceniono wszystkie (18) opisane projekty, pod kątem ich potencjalnego wpływu na proces redukcji ubóstwa. Niniejsza praca jest wynikiem wieloletniego zainteresowania autorki kwestiami dotyczącymi gospodarek krajów słabo rozwiniętych, w szczególności gospodarek latynoamerykańskich. Szczególne podziękowania autorka kieruje do promotora niniejszej rozprawy za akceptację wybranego tematu pracy oraz niezbędną pomoc merytoryczną w jego realizacji. Autorka pragnie również podziękować wszystkim pracownikom Katedry Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem, za chęć podjęcia z nią dyskusji na tematy podjęte w rozprawie. 15
ROZDZIAŁ I TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I KOMUNIKACYJNE JAKO NARZĘDZIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO 1.1. Postęp technologiczny jako determinanta rozwoju gospodarczego Jestem przekonany, że pojedynczą najważniejszą przyczyną rozprzestrzeniania się prosperity i jej stałego rozpowszechniania się, jest przekazywanie osiągnięć technicznych i wiążących się z nimi pomysłów Jeffrey Sachs Rozwój gospodarczy to proces, w którym zmianom ilościowym definiowanym jako wzrost gospodarczy, towarzyszą zmiany o charakterze jakościowym, wraz ze zmianami strukturalnymi oraz organizacyjnymi 5. Rozwój ekonomiczny oznacza przejście od gospodarki o charakterze ekstensywnym do gospodarki o charakterze intensywnym, od gospodarki minimum środków egzystencji do gospodarki rynkowej, czy też w końcu od gospodarki, gdzie główną rolę odgrywa przemysł, a zasadnicza część produktu krajowego jest wytwarzana w sektorze usług. Obok wyróżnianych tradycyjnie w teorii ekonomii czynników rozwoju gospodarczego, takich jak ziemia, kapitał i praca, na szczególną uwagę zasługuje postęp technologiczny wraz ze zmianami, jakie determinuje. Jak wynika z doświadczeń wielu gospodarek, zarówno tych uznanych za najwyżej rozwinięte, jak i tych słabo rozwiniętych, postęp technologiczny stanowi element przyczyniający się do zmian charakteryzujących się wysoką dynamiką oraz trwałością 6. Zmiany te zachodzą przede wszystkim na gruncie gospodarczym, ale również społecznym, politycznym i kulturowym. Obecny poziom życia (czyt. zamożności i warunków życia społeczeństw) wiele społeczeństw na przykład Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Japonii, zawdzięcza przede wszystkim oparciu procesów zachodzących w gospodarce o nowoczesne technologie. 5 Cameron R., Neal L., Historia gospodarcza świata, Książka i Wiedza, Warszawa 2004 6 Jako przykłady można tu podać Japonię, Niemcy, ale również Koreę Południową, Tajwan czy Indie. 16
Postęp technologiczny, umożliwia unowocześnienie metod wytwarzania, co podnosi efektywność wykorzystania tradycyjnych czynników produkcji, jak na przykład zasoby naturalne. Rozwijająca się technologia intensyfikuje procesy produkcyjne, umożliwia wzrost produktywności, leżąc jednocześnie u podstaw zmian strukturalnych. Postęp technologiczny wymusza podnoszenie kapitału wiedzy, jakości wykonywanej pracy, jakości i ilości produkcji. Postęp technologiczny, jako element podnoszący jakość kapitału ludzkiego, kreuje możliwości kształcenia, oraz podjęcia pracy wymagającej wysokich kwalifikacji. W miarę jak gospodarka wdraża najnowsze osiągnięcia technologiczne, zmianie ulega jej struktura zatrudnienia oraz wytwarzania produktu krajowego. Coraz większa część siły roboczej znajduje zatrudnienie w sektorze przemysłu a następnie usług, rezygnując z pracy w sektorze rolniczym. W krajach słabo rozwiniętych obserwuje się często bezpośrednie przejście od sektora rolniczego do sektora usług, co w sposób zasadniczy modyfikuje strukturę tego typu gospodarek. Dzięki zapoczątkowanej w XVIII wieku rewolucji przemysłowej, będącej następstwem współwystępowania sił rynkowych, energii z węgla oraz nowych technologii 7, dokonał się przełom, który spowodował, że proces rozwoju gospodarczego nabrał niespotykanego do tej pory tempa, pokonując dawne bariery, które go hamowały. Towarzyszące rewolucji przemysłowej zmiany w gospodarce przyczyniły się do zmian na gruncie społecznym, dając początek tak zwanemu przejściu demograficznemu (jakościowym zmianom demograficznym), szybkiej urbanizacji, migracji siły roboczej. Postęp technologiczny pogłębił podział pracy, wymuszając na jednostkach zdobywanie coraz bardziej specjalistycznych kwalifikacji, podnosząc jednocześnie ich wydajność. Wyższa wydajność pracy była związana również z faktem, że nowe metody produkcji wyzwalały nowe idee, pomysły, wykorzystując potencjał wiedzy społeczeństwa. We wszystkich gospodarkach, które doświadczyły zmian, jakie przyniosła z sobą rewolucja przemysłowa, nastąpiła szybka poprawa warunków życia ogółu społeczeństwa, a dzisiaj cieszą się one najwyższym poziomem rozwoju ekonomicznego. Jeffrey Sachs w książce The End of Poverty pisze: Na drodze do rozwoju gospodarczego najtrudniejsze jest dostanie się na pierwszy szczebel drabiny rozwoju 8. Postęp technologiczny jest czynnikiem, który umożliwia postawienie tego pierwszego 7 Sachs J., The end of poverty, The Penguin Press, New York 2005 8 Sachs J. The End of Poverty, The Penguin Press, 2006 17
kroku na drabinie rozwoju z jednej strony, zaś z drugiej pozwala na utrzymanie względnie stabilnej stopy wzrostu gospodarczego wraz ze stale postępującym rozwojem społeczno-ekonomicznym. Dzięki postępowi technologicznemu gospodarki wchodzą w tak zwaną fazę nowoczesnego wzrostu i rozwoju ekonomicznego 9, czego doświadczają kraje cieszące się obecnie wysokim poziomem dobrobytu. Od kilkunastu lat można zaobserwować intensywny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych, uważanych obecnie za kluczową determinantę rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rozwój oraz rozprzestrzenianie się tych tak zwanych technologii sieciowych wśród społeczeństw, tworzy nowe możliwości podjęcia współpracy poszczególnych gospodarek, przedsiębiorstw, jednostek. Charakter podejmowanej kooperacji czy też konkurencji ma charakter globalny, co oznacza, że dzięki technologiom informacyjnym i komunikacyjnym poszczególne jednostki mogą ze sobą konkurować na równych warunkach, bez względu na pochodzenie czy miejsce zamieszkania. Szybki rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych przyczynia się również do tworzenia nowego typu gospodarki. Gospodarki, w której zasadnicze znaczenie dla rozwoju i wzrostu przestają odgrywać ziemia czy bogactwa naturalne, a kluczowym czynnikiem staje się wiedza, kapitał ludzki, przepływ informacji, podejmowana współpraca, specjalizacja i podział pracy. Dokonujący się, na gruncie technologii informacyjnych i komunikacyjnych postęp stanowi szansę wejścia na ścieżkę rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów klasyfikowanych jako najsłabiej rozwinięte. Technologie te dla krajów zacofanych gospodarczo, stanowią narzędzie generujące pozytywne zmiany na gruncie społecznoekonomicznym, które przejawiają się w postaci lepszego dostępu do informacji, wiedzy, eliminacji wykluczenia społecznego, ekonomicznego, politycznego, kulturalnego, poprawy warunków prowadzenia działalności gospodarczej, dostępu do kapitału i informacji odnośnie nowoczesnych metod produkcji. Dlaczego ICTs przypisuje się tak ważną rolę w procesie rozwoju gospodarczego? ICTs są czymś szczególnym wywierając wpływ na dobrobyt całych społeczeństw, a nie tylko jednostek. Rozwój infrastruktury ICTs umożliwia osiąganie korzyści skali, oraz budowę sieci ekonomicznych, dzięki czemu efekt rozprzestrzenienia się technologii zostaje wzmocniony. ICTs umożliwiają interaktywną komunikację bez względu na dystans dzielący rozmówców, rozmiar przekazywanych informacji oraz czas. Przyczyniają się do eliminacji ekskluzji społecznych, ekonomicznych, politycznych i kulturowych. Maximo Torero oraz Joachim von Braun Information and Communication Technologies for the Poor, International Food Policy Research Institute, 2006 9 Simon Kuznets mianem nowoczesnego wzrostu gospodarczego określa okres od 1800 roku, kiedy to zaczyna się obserwować stały i szybki wzrost produktu krajowego na 1 mieszkańca, w: Sachs J., op.cit. 18
Rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych daje krajom słabo rozwiniętym możliwość stałego powiększania potencjału badawczego oraz produkcyjnego. Oznacza to, że coraz więcej etapów produkcji oraz rodzajów wykonywanej pracy może być przeniesiona właśnie do tych gospodarek, pozwalając im na włączenie się w łańcuch produkcji i wykonywanych usług, które do tej pory były wyłącznie domeną krajów najwyżej rozwiniętych. Stanowi to z jednej strony wyzwanie dla tamtejszych społeczeństw wymuszając na nich konieczność kształcenia i podnoszenia kwalifikacji, ale z drugiej strony stanowi ogromną szansę wejścia na ścieżkę rozwoju oraz przyłączenie rodzimych rynków do rynku globalnego. Thomas Friedman w książce Świat jest płaski pisze: Chińczycy najpierw byli pracownikami w wielkich zagranicznych korporacjach, ale po kilku latach, gdy zrozumieli tajniki procesów produkcyjnych i organizacji pracy, mogą zacząć tworzyć własne firmy. ( ) To jak wznoszenie budynków. Dziś wy, Stany Zjednoczone, jesteście projektantami, architektami, a kraje rozwijające się są murarzami, którzy stawiają ściany. Pewnego dnia jednak, mam nadzieję, to my staniemy się architektami 10. Zmiany, o których mowa stanowią elementy procesu rozwoju gospodarczego, co jest jednoznaczne z podnoszeniem się średniego poziomu życia oraz ograniczeniem rozmiarów ubóstwa rozumianego w kategoriach absolutnych. Można powiedzieć, że rozwój wyżej wspomnianych technologii zapoczątkował nową wspaniałą epokę innowacyjności, współpracy i prosperity firm, społeczeństw i jednostek 11. 1.2. Technologie informacyjne i komunikacyjne (ICTs) próba zdefiniowania Trzonem pojęcia Technologie Informacyjne i Komunikacyjne jest słowo technologia. Termin technologia ma 3 różne znaczenia, i oznacza 12 : narzędzia i instrumenty, które podnoszą wartość ludzkich umiejętności służących rozwiązywaniu problemów; wiedzę jak rozwiązać dane problemy oraz kreować nowe produkty; kulturę, która stanowi o systemie wartości. Pojmowanie technologii na 3 różne, przytoczone sposoby dowodzi faktu, że do tego stopnia przeniknęła ona 10 Friedman T.L., Świat jest płaski, REBIS, Poznań 2006 11 Friedman T.L., op.cit. 12 Vergat P.J.: How technology could contribute to a sustainable world, Tellus Institute 2006 19
społeczeństwo, iż dalsze oddzielne rozpatrywanie zjawisk społeczeństwo i technologia, jest bezzasadne. Obecnie wszystkie czynności zostały w znacznym stopniu powiązane z technologią 13. Co więcej już nie sama technologia, ale technologie informacyjne i komunikacyjne są tym elementem, który coraz ściślej wiąże się ze zmianami jakie dokonują się na gruncie społecznym i ekonomicznym. Skrót ICTs jest powszechnie stosowany dla oznaczenia Technologii Informacyjnych i Telekomunikacyjnych (Information and Communication Technologies ICTs). Termin ICTs zastępuje obecnie swojego poprzednika IT (Information Technology), gdyż urządzenia, które poprzednio były używane wyłącznie w celach komunikacji, mogą być teraz również wykorzystane do poszukiwania, przetwarzania, przesyłania informacji. Technologie informacyjne i komunikacyjne są definiowane jako sektor gospodarki (przemysł industry), który obejmuje produkcję sprzętu komputerowego, telekomunikacyjnego, oprogramowania, oraz usługi konsultingowe z tym związane; bądź też jako narzędzie (instrument, tool), które dzięki swojej taniości i powszechnej dostępności przyczynia się do transformacji życia społecznego, ekonomicznego, politycznego, na szczeblu regionalnym, krajowy, międzynarodowym 14. Dla potrzeb niniejszej pracy, znaczenie kluczowe mają ICTs traktowane jako narzędzie. W literaturze przedmiotu napotyka się na liczne definicje, postrzegające ICTs na wiele sposobów, gdzie każda z nich stara się uchwycić ich złożony charakter oraz różnorodność możliwych form aplikacji. Bank Światowy definiuje ICTs jako zespół wszelkich czynności, które dzięki wykorzystaniu urządzeń elektronicznych, mają na celu przetwarzanie, transmisję oraz ułatwienie dostępu do informacji 15. ICTs to narzędzie, które dzięki komputerom, oprogramowaniu, sieciom, łączom satelitarnym oraz powiązanym z powyższym systemom pozwala na uzyskanie, analizowanie, kreowanie, przetwarzanie oraz wymianę informacji, danych, wiedzy 16. ICTs odnoszą się do technologii używanych w celu uzyskania lub rozpowszechnienia informacji oraz komunikowania się za pośrednictwem komputerów oraz sieci komputerowych 17. To 13 Vergat P.J. op cit. 14 Rao M., Visions of the Informaction Society. The Nature of Information Society: a developing world perspective; www.itu.int/visions, 2006 15 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC 2003/1; UN Geneva 2003, za F.Rodriguez i W.Wilson: Are Poor Countries Losing the Information Revolution?; infodev Working Paper, World Bank. 16 M. Herselman: ICT bridging the digital divide amongst learners: A case study in South Africa; Technikon Pretoria, Private Bag X680, Pretoria, 0001, South Africa, 2004 17 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC/2003/1, UN Geneva 2003, za ESCAP 2001. 20
złożony oraz różnorodny zespół dóbr, usług oraz przyrządów służących do produkcji, dystrybucji, przetwarzania i transformacji informacji takich jak telewizja, radio, sprzęt komputerowy wraz z oprogramowaniem, czy też inne media elektroniczne 18. ICTs, za pośrednictwem Internetu, dostarczają informacji, umożliwiają tworzenie interakcji między jednostkami przy jednoczesnej kreacji rynku zbytu dla dóbr i usług przez nich oferowanych 19. ICTs to infrastruktura, która zbliża ludzi do siebie, bez względu na miejsce ich pobytu czy strefę czasową, i przyczynia się do rozwoju szeroko pojętych ludzkich umiejętności i możliwości 20. ICTs są narzędziem, dzięki któremu można efektywnie obniżyć koszty przetwarzania, gromadzenia, przesyłu danych, informacji, wiedzy. Często dokonuje się podziału na tak zwane stare i nowe ICTs. Stare formy (old forms) ICTs to tradycyjne środki masowego przekazu jak radio, telewizja, telefonia stacjonarna, prasa; zaś nowe ICTs (new forms) to zaawansowane formy komunikacji, takie jak Internet, inne sieci komputerowe, komunikacja satelitarna, technologia bezprzewodowa itp. Nowe technologie, wyzwalają społeczeństwa jak się przyjęło określać z tyrani odległości dając nieograniczone możliwości komunikacji bez względu na położenie geograficzne. Nowe formy przekazu często mają charakter low cost 21, co przy założeniu, że stanowią jednakowe źródło interaktywnej komunikacji oraz informacji, jak te droższe jest często czynnikiem decydującym o możliwości ich aplikacji w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo. ICTs umożliwiają globalne przepływy informacji, idei, kapitału, ludzi, produktów, a wiele urządzeń jest w stanie współpracować ze sobą w taki sposób, że tworzą tzw. networked world 22. ICTs są motorem procesu globalizacji, gdyż transformują formy prowadzenia działalności gospodarczej, organizację rynków, metody nauki, komunikacji. ICTs są główną siłą napędową globalizujących się oraz opartych na wiedzy społeczeństw. Wywierają głęboki wpływ na formy kształcenia i komunikacji 23. Są one narzędziem, które jeśli jest dostępne i racjonalnie 18 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC/2003/1, UN Geneva 2003, za G.Marcelle: Gender, Justice and ICTs; www.un.org/womenwatch/, 2006 19 ICT Development Indices; UNCTAD/ITE/IPC/2003/1, UN Geneva 2003, za S.Kiiski oraz M.Pohjola: Cross-country diffusion of the Internet; 2001, www.wider.unu.edu, 2003 20 M. Herselman: op.cit. 21 Niskiego kosztu. 22 Information Communication Technologies for Development; ESSENTIALS; No. 5 Sept 2001. 23 ME Herselman: Challenges Posed by Information and Communication Technologies for South African Higher Education Institutions; InSITE, June 2003. 21
wykorzystywane może zmienić sposób pracy, prowadzenia działalności gospodarczej, nauki, rządzenia itp. 24 Wraz z rosnącą na rynku rolą ICTs, kluczową kwestią staje się metoda ich pomiaru. Jak mierzyć zaawansowanie technologiczne danej gospodarki oraz stopień dyfuzji technologii informacyjnych i komunikacyjnych w życiu społecznym i gospodarczym? Próba analizy tego zagadnienia została zawarta w podrozdziale 1.3. 1.3. Metody pomiaru zaawansowania technologicznego gospodarki Wraz z postępującym zastosowaniem technologii informacyjnych i komunikacyjnych w wielu gospodarkach, pojawia się pytanie jak ocenić stopień rozwoju ICTs w poszczególnych krajach oraz stopień dostępu do możliwości, jakie ICTs oferują. Kwestia pomiaru jest szczególnie istotna, jeśli postęp technologiczny traktować jako katalizator rozwoju gospodarczego. Odpowiedzią na istniejące zapotrzebowanie jest kilka wskaźników, o których będzie mowa poniżej, gdzie każdy z nich stara się uchwycić złożoność zjawiska technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz zmian, jakie generują w społeczeństwie i gospodarce. Dla monitorowania postępów w osiąganiu ósmego Milenijnego Celu Rozwoju, który dotyczy między innymi ( )Upowszechnienia dostępu do nowych technologii, zwłaszcza technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych 25, Organizacja Narodów Zjednoczonych wyznaczyła 3 wskaźniki. Są nimi: Liczba linii telefonii stacjonarnej oraz abonentów telefonii komórkowej w przeliczeniu na 100 osób (traktowane łącznie bądź oddzielnie; również podawane w przeliczeniu na 1000 mieszkańców). Liczba komputerów osobistych w przeliczeniu na 100 mieszkańców (bądź na 1000 mieszkańców). Liczba użytkowników Internetu w przeliczeniu na 100 mieszkańców (bądź 1000 mieszkańców). Oprócz powyższych wykorzystuje się następujące wielkości związane z infrastrukturą techniczną: Odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do elektryczności. 24 M.Rao: op.cit. 25 www.unic.un.org.pl/cele.php, 2006 22
Odsetek gospodarstw domowych posiadających odbiornik radiowy. Odsetek gospodarstw domowych posiadających odbiornik telewizyjny. Odsetek gospodarstw domowych posiadających telefon stacjonarny lub komórkowy. Odsetek gospodarstw domowych posiadających własny PC. Odsetek gospodarstw domowych posiadających w domu dostęp do Internetu. Odsetek populacji mającej dostęp do sieć telefonii komórkowej. Odsetek populacji używającej PC. Odsetek populacji posiadający dostęp do Internetu. Powyższe dane mają znaczenie dla analizy sytuacji kraju, jednak nie dają pełnej informacji na temat posiadanego, realnego dostępu do technologii informacyjnych i komunikacyjnych. Wartości średnie nie stanowią wiarygodnej informacji odnośnie dostępności urządzeń ICTs dla przeciętnego obywatela, jak również o możliwości dostępu Internetu w pracy, szkole itd., a w niektórych krajach właśnie te miejsca mogą być głównym miejscem kontaktu z siecią. Dla przykładu w Meksyku 26, gdzie teoretycznie jedynie 934 osoby na 10 tys. są użytkownikami Internetu, jednocześnie dzięki inicjatywom rządowym aż 70% społeczności (zarówno z terenów miejskich jak i wiejskich) posiada darmowy dostęp do Internetu poprzez szeroko rozpowszechnione cafe-internet. Zaczęto, więc brać pod uwagę inne czynniki niezwiązane bezpośrednio z infrastrukturą fizyczną, które świadczą o dostępności technologii informacyjnych i komunikacyjnych dla społeczeństw, takie jak na przykład wysokość kosztów połączeń internetowych, czy też o możliwości ich efektywnego wykorzystania na przykład wykształcenie. Koniecznym stało się też opracowanie syntetycznej miary, która stanowiłaby narzędzie służące monitorowaniu postępów kraju we wdrażaniu ICTs, oraz świadczyłaby o możliwościach pełnej akceptacji nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych przez społeczeństwa. Próbą takiego podejścia jest analiza wybranych przez autorkę 5 różnych indeksów ICTs. Są nimi: Networked Readiness Index (NRI), ICT Diffusion Index, Technology Achievement Index (TAI), Digital Access Index (DAI) oraz Digital Opportunity Index (DOI) 27. 26 Dane według statystyk ITU, 2004. 27 W dalszej części pracy są używane wyłącznie skróty wymienionych indeksów. 23
Networked Readiness Index Networked Readiness Index (NRI), opracowany przez Information Technologies Group z Center for International Development na Uniwersytecie Harvarda (publikowany przez World Economic Forum) jest miarą oceniającą stopień gotowości danej gospodarki do adaptacji i wykorzystania nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. NRI określa również przygotowanie społeczeństwa do uczestnictwa i osiągania korzyści wynikających z rozwoju nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych. NRI stanowi jedną z pierwszych miar, które w sposób całościowy próbują uchwycić stopień rozwoju ICTs w gospodarce a tym samym ocenić jej możliwości efektywnego wykorzystania nowych technologii. NRI szacuje się na bazie 48 zmiennych, pogrupowanych w 3 kategorie: otoczenie, przygotowanie oraz użycie. Szczegółowy zestaw elementów branych pod uwagę przy szacowaniu NRI znajduje się w Aneksie 1. NRI przyjmuje wartości z przedziału 1-7, gdzie 1 oznacza wynik najgorszy, zaś 7 najlepszy. Najnowszy ranking NRI obejmujący 115 gospodarek świata jest dostępny w World Technology Report 2006, opublikowanym przez Światowe Forum Ekonomiczne 28. ICT Diffusion Index Wskaźnikiem mierzącym stopień rozprzestrzenienia nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych w społeczeństwie i gospodarce, jest ICT Diffusion Index, opracowany i corocznie szacowany przez UNCTAD 29. Indeks ten mierzy osiągnięcia danego kraju w sferze rozwoju łączności oraz dostępności ICTs w społeczeństwie. Poziom łączności, daje obraz rozwoju infrastruktury ICTs, zaś dostępność wykorzystania możliwości, jakie daje dostęp do ICTs. Indeks przyjmuje wartości z zakresu od 0 do 1, gdzie 1 oznacza wynik najlepszy. Szczegółowy zestaw elementów branych pod uwagę przy szacowaniu ICT Diffusion Index znajduje się w Aneksie 1. 28 Zestawienie wartości NRI znajduje się w Aneksie 2. W Aneksie 2 podano wartości NRI dla lat 2003-2004. 29 United Nations Conference on Trade and Development 24
W 2005 oszacowano ICT Diffusion Index dla 180 gospodarek 30, a najnowszy ranking dotyczy roku 2004, i jest dostępny w The Digital Report: ICT Diffusion Index 2005 31. Technology Achievement Index Trzecią miarą jest Technology Achievement Index (TAI). Został on opracowany przez UNDP 32 (agendę ONZ do spraw rozwoju) i ocenia jak pomyślnie dany kraj tworzy, rozpowszechnia nowe technologie w społeczeństwie, budując tzw. human skill base (czyli bazę umiejętności ludzkich) 33, oraz w jakim stopniu dane społeczeństwo zaadaptowało i stosuje innowacje technologiczne. Wartość TAI szacuje się w oparciu o 4 grupy zmiennych: wytworzenie technologii, rozprzestrzenienie nowych technologii, rozprzestrzenienie starych technologii, umiejętności ludzkie. Szczegółowy zestaw elementów branych pod uwagę przy szacowaniu TAI znajduje się w Aneksie 1. Indeks przyjmuje wartości z zakresu od 0 do 1, gdzie 1 oznacza wynik najlepszy. W oparciu o wartość TAI, UNDP proponuje następującą klasyfikację krajów: Liderzy (leaders) dla TAI > 0,5. Potencjalni liderzy (potencial leaders) dla TAI < 0,35 0,49 >. Kraje, dynamicznie wdrażające ICTs (dynamic adopters) dla TAI <0,20 0,34>. Kraje poboczne (marginalized) dla TAI < 0,20. W 2001 (patrz: Human Development Report 2001) roku możliwe było oszacowanie wskaźnika dla 72 gospodarek 34. Digital Access Index Kolejna miara zaawansowania technologicznego Digital Access Index (DAI), została opracowana przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny. Głównym zamierzeniem twórców indeksu było uzyskanie miary, dającej pełen obraz wpływu poszczególnych czynników na dostępność ICTs w kraju, jak również ocena potencjalnych możliwości pełniejszej ich aplikacji. W 2003 obliczono DAI dla 178 30 Zestawienie wartości ICT Diffusion Index znajduje się w Aneksie 2. 31 UNCTAD 2006 32 United Nations Development Programme 33 Making New Technologies Work for Human Development; Human Development Report 2001, UNDP, Oxford University Press 2001. 34 Zestawienie wartości TAI znajduje się w Aneksie 2. 25
gospodarek, w tym również dla krajów słabo rozwiniętych 35, co daje w miarę całościowy obraz sytuacji w świecie odnośnie stopnia wdrożenia ICTs w poszczególnych gospodarkach. DAI stanowi cenne źródło informacji dla rządów, agencji zajmujących się problemami rozwoju, czy sektora prywatnego dotyczących warunków rozwoju ICTs w kraju. Wartość indeksu DAI jest kombinacją 8 zmiennych pogrupowanych w 5 kategorii: infrastruktura, przystępność cenowa, wiedza, jakość, użytkowanie. Indeks przyjmuje wartości z zakresu (0-1), gdzie 1 oznacza wynik najlepszy. Szczegółowy zestaw elementów branych pod uwagę przy szacowaniu DAI znajduje się w Aneksie 1. Odpowiednio do wartości DAI kraje zostały podzielone na 4 kategorie: o wysokim (high) dostępie do ICTs dla DAI <1-0,70>; o wyższym (upper) dostępie do ICTs dla DAI <0,69-0,50>; o średnim (medium) dostępie do ICTs dla DAI <0,49-0,30>; oraz o niskim (low) dostępie do ICTs dla DAI <0,29-0,00>. DAI stanowi użyteczne narzędzie służące do monitorowania postępów krajów we wdrażaniu ICTs, oraz weryfikacji posunięć na gruncie polityki społecznej i ekonomicznej. Analiza DAI oraz wartości zmiennych składowych pozwala na uzyskanie szerokiego obrazu sytuacji dostępu kraju ICTs, zdiagnozowanie czynników, które mogą stanowić barierę dostępu do technologii. Według Michaela Mingesa z Działu ds. Rynku, Ekonomii i Finansów przy ITU: Do tej pory za główną barierę utrudniającą pokonanie przepaści cyfrowej był uznawany niedostateczny rozwój infrastruktury. Jak jednak wynika z naszych badań 36 przystępność cenowa i poziom wykształcenia odgrywają równie istotną rolę w dostępie do ICTs 37. Digital Opportunity Index Najnowszym wskaźnikiem mierzącym poziom dostępu społeczeństwa do nowoczesnych technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest, opracowany przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny, Digital Opportunity Index (DOI). 35 Zestawienie wartości DAI znajduje się w Aneksie 2. 36 Z badań ITU wynika, że w Peru ok. 40% ludności nie ma dostępu do komputera osobistego, a główną tego przyczyną są zbyt niskie dochody; natomiast w Chinach ponad połowa posiadających dostęp do Internetu może się wykazać wyższym wykształceniem. 37 until now, limited infrastructure has been often regarded as the main barrier to bridging the Digital Divide. ( ) Our research, however, suggests that affordability and education are equally important factors ; Michael Minges, www.itu.int/newsroom/, 2005. 26
Zasadniczym celem opracowania nowego wskaźnika było określenie możliwości dostępu społeczeństwa do ICTs oraz umożliwienie porównań osiągnięć różnych społeczeństw na badanym polu. Wskaźniki użyte do obliczenia DOI zostały pogrupowane w 3 kategoriach takich jak: możliwości, infrastruktura oraz użycie. Szczegółowy zestaw elementów branych pod uwagę przy szacowaniu DOI znajduje się w Aneksie 1. Wartość wskaźnika DOI waha się w przedziale od 0 do 1, gdzie wartość 1 oznacza wynik najlepszy. W 2006 oszacowano wartość DOI dla 180 gospodarek 38 świata (patrz: World Information Society Report 2006, ITU 2006). Omówione 5 wskaźników ICTs to najczęściej stosowane miary zaawansowania technologicznego poszczególnych gospodarek. W poniższej tabeli 1, przedstawiono zestawienie elementów, na podstawie, których są liczone poszczególne indeksy ICTs. Jak widać, zróżnicowanie jakościowe elementów składowych jest znaczne. Tabela 1. Porównanie elementów składowych wskaźników ICTs Zmienna NRI ICT Diffusion Index TAI DAI DOI Rozwój klastrów Dostępność venture-capital Stopień subsydiowania firm na cele B&R Jakość naukowych jednostek badawczych Liczba inżynierów drenaż mózgów Liczba patentów Eksport dóbr ICTs Eksport usług ICTs Biurokracja Jakość systemu prawnego Uregulowania prawne dotyczące rozwoju rynku ICTs Konkurencja na rynku ISP Uregulowania dotyczące napływu kapitału zagranicznego Wolność prasy Jakość infrastruktury Czas oczekiwania na założenie linii telefonicznej Liczba linii telefonii stacjonarnej Liczba publicznych punktów telefonicznych Liczba serwerów Internetowych Wydatki publiczne na edukację Stopa analfabetyzmu/alfabetyzacji 38 Zestawienie wartości DOI znajduje się w Aneksie 2. 27