Rosa Karolina, Muszkieta Radosław, Zukow Walery, Napierała Marek, Cieślicka Mirosława. Częstość występowania wad postawy u dzieci z klas I-III Szkoły Podstawowej = The incidence of defects posture in children from classes I to III Elementary School. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):107-136. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. ( 17.12.2013). The Author (s) 2013; Conflict of interest: None declared. Received: 15.10.2013. Revised: 24.12.2013. Accepted: 29.12.2013. This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA WAD POSTAWY U DZIECI Z KLAS I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ The incidence of defects posture in children from classes I to III Elementary School Karolina Rosa, Radosław Muszkieta, Walery Zukow, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Wstęp Wady postawy ciała stanowią w czasach współczesnych istotny problem zdrowotny naszego społeczeństwa. W krajach o wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego wady postawy występują powszechnie, a chorobę przeciążeniową kręgosłupa (80-90% populacji osób dorosłych) można uznać za chorobę cywilizacyjną. Fizyczna postawa człowieka jest nawykiem ruchowym kształtującym się na określonym podłożu morfologicznym i funkcjonalnym oraz związanym z codzienną działalnością danego osobnika. Jest wyrazem stanu fizycznego i psychicznego jednostki. Stanowi więc wskaźnik mechanicznej wydolności zmysłu kinetycznego, równowagi mięśniowej i koordynacji nerwowo-mięśniowej. W ciągu całego życia człowieka postawa ciała ulega zmianom, największym jednak w okresie jego wzrostu. W wieku 7-10 lat, czyli w młodszym wieku szkolnym, występuje pierwszy okres krytyczny dla postawy fizycznej dziecka. Związany jest on ze zmianą trybu życia, z przejściem z dużej swobody ruchu na kilkugodzinne przebywanie w pozycji siedzącej w szkole, często jeszcze w niewłaściwych warunkach. Toteż początek nauki w szkole powoduje zwykle pogorszenie postawy. Jednocześnie okres ten charakteryzuje się ogromną biologiczną potrzebą ruchu, która umiejętnie pokierowana może być najważniejszym stymulatorem rozwoju organizmu. Postawa ciała prawidłowa Na podstawie obserwacji możemy stwierdzić, że postawa ciała jest cechą charakterystyczną każdego człowieka. Na to ogólne wrażenie rzutuje także budowa ciała, a więc sylwetka. Istnieje wiele definicji określających postawę ciała. Większość z nich mówi, że jest to swobodny układ ciała w pozycji stojącej- sposób trzymania się osobnika 1. Istnieje wiele definicji postawy ciała, dlatego sformułowanie jednej jest bardzo trudne, wręcz niemożliwe. Według Kasperczyka postawą ciała nazywamy indywidualne ukształtowanie ciała i położenie poszczególnych odcinków tułowia oraz nóg w pozycji stojącej 2. Wilczyński mówi, że postawa ciała jest nawykiem ruchowym, kształtującym się na określonym podłożu neurologicznym, kostno-stawowym, więzadłowym, 1 Jopkiewicz A., Suliga E. (1998). Biologiczne podstawy rozwoju człowieka. Radom- Kielce, s. 221. 2 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 9. 107
środowiskowym oraz emocjonalno-wolicjonalnym. Definiując postawę ciała należy również rozwinąć pojęcia takie jaki: postawa prawidłowa, postawa wadliwa oraz wada postawy. Ryc.1. Postawa anatomiczna 3 Prawidłowa postawa ciała jest to harmonijne i bezwysiłkowe ułożenie poszczególnych elementów postawy ciała w stosunku do osi długiej. Postawa ciała prawidłowa to taka, która występuje dostatecznie często, aby można ja uznać za charakterystyczną dla danej populacji. Według Ambrosa jest to utrzymanie ciała w minimalnym napięciu mięśniowym i nerwowym oraz ułożenie poszczególnych odcinków ciała względem siebie w zharmonizowany sposób w stosunku do osi długiej ciała. Autorka Ewa Zeyland-Malawka pisze, że prawidłowa postawa ciała to stojąca pozycja dwunożna, z tułowiem i głową usytuowaną w przedłużeniu wyprostowanych kończyn dolnych. Postawa prawidłowa charakteryzuje się harmonijnym ustawieniem poszczególnych segmentów tułowia i kończyn, jest symetryczna, zapewnia optymalne funkcjonowanie organizmu oraz ekonomiczny i estetyczny ruch. Według Malinowskiego postawa prawidłowa jest to sposób trzymania się, który pozostaje w zgodzie z dynamiką rozwojową człowieka w jego rozwoju osobniczym. Prawidłową postawą ciała będziemy określać każdą postawę, która odpowiada typowej postawie wyodrębnionej z grupy rówieśniczej o tej samej płci i zbliżonych cechach psychofizycznych 4. Postawa prawidłowa to taka sylwetka, która jest wynikiem wpływu odziedziczalności kształtu ciała i utrzymującej się równowagi dynamicznej w obrębie zbioru cech psychomotorycznych i funkcjonalnych o działaniu postawo twórczym w warunkach fluktuacyjnych wpływów środowiska 5. Istnieje wiele czynników, które wpływają na kształtowanie się postawy ciała (mogą to być: wpływy dziedziczne, wady wzroku, słuchu, prowadzony tryb życia, sposób odżywiania się itd.). Czynniki te sprawiają, że staje się ona indywidualną, charakterystyczną cechą dla danego człowieka. Na prawidłową sylwetkę człowieka wpływa właściwa budowa i ukształtowanie krzywizn kręgosłupa, odpowiednia siła, 3 http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,pozycja_anatomiczna 3 Nowotny J. ( 1992). Kształcenie umiejętności ruchowych. Dział wydawnictw ŚAM, Katowice, s. 130. 4 Krawański A. ( 2003). Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. Wydawnictwo AWF, Poznań, s. 12. 108
napięcie i praca mięśni, które stabilizują kręgosłup, stwarzając możliwość utrzymania prawidłowej postawy- sylwetki 6. Postawa prawidłowa charakteryzuje się: prostym ustawieniem głowy, kręgosłup jest fizjologicznie wygięty w płaszczyźnie strzałkowej, oraz prosty w płaszczyźnie czołowej, wysklepioną klatką piersiową, która jest najbardziej wysuniętą częścią ciała do przodu, miednica jest podparta na głowach kości udowych, kończyny są dolne są proste, a stopy prawidłowo wysklepione 7. Ryc.2. Prawidłowa postawa ciała 8 Postawa ciała wadliwa Przez postawę wadliwą rozumiemy taką, w której na wskutek wystąpienia wady doszło do deformacji w ukształtowaniu kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy, kończyn dolnych czy stóp. Autorka Ewa Zeyland-Malawka definiuje postawę wadliwą jako kształt ciała, który wynika z budowy ciała i nawykowego lub przymusowego umiejscowienia poszczególnych elementów ciała, które niekorzystnie wpływają na organizm. Według Nowotnego postawa nieprawidłowa, to wszelkie nieprawidłowości sposobu trzymania się pozycji stojącej, manifestujące się odmiennym od normalnego układem ciała 9. Postawa wadliwa to taki jej stan, w którym nastąpiło zdeformowanie kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy lub kończyn dolnych. Postawę wadliwą znamionują więc zarówno wady proste jak i złożone 10. 5 Sawczyn S. (1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. 1. Wydawnictwo SPORT, Bydgoszcz, s. 17. 7 Kasperczyk T. (1998). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo Kasper, Warszawa, s. 12. 8 Zeyland-Malawka E. (2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 15. 9 Nowotny J. (1992). Kształcenie umiejętności ruchowych. Dział wydawnictw ŚAM, Katowice, s. 135. 10 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 11. 109
Wejsflog mówi nam że postawa patofizjologiczna to nieduże, czynnościowe, przeważnie odwracalne odchylenie zarówno w zrównoważeniu, ustawieniu, jaki i ukształtowaniu ciała. Postawa patologiczna to anatomiczne, przeważnie nieodwracalne, odchylenia w zrównoważaniu, ustawieniu i ukształtowaniu poszczególnych odcinków lub całego ciała 11. Charakterystyka wad postawy Wady postawy są to wszelkie odchylenia od postawy prawidłowej. Są to zmiany utrwalone w aparacie kostnym, które powodują różnego rodzaju dysfunkcje. Tadeusz Kasperczyk mówi, że wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej dla danej grupy wiekowej, płci czy budowy ciała. Wadami postawy są różnego rodzaju deformacje w narządach ruchu np. wady klatki piersiowej, wady pleców bądź też kończyn dolnych. Wady postawy to zmiany wyprostowanej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydowanie różnią się od ukształtowań typowych dla danej płci, wieku, budowy konstytucjonalnej i rasy. Wady postawy są wynikiem zmian patologicznych 12. Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej 13. Wada postawy to stan przeciążenia lub zużycie części struktur postawotwórczych, będący zazwyczaj następstwem niekorzystnych proporcji rozwoju organizmu w obrębie cech o działaniu postawo twórczym. Może on być wynikiem zaburzeń genetycznych lub określonych urazów 14. Charakterystyka postawy wadliwej (wg Kasperczyka): głowa wysunięta do przodu lub na bok, klatka piersiowa płaska, zapadnięta lub zniekształcona, barki wysunięte do przodu, brzuch wypukły, wysunięty do przodu lub zwiotczały, obwisły, plecy zgarbione, zaokrąglone, a miednica posiada zbyt duże nachylenie, stopy płaskie. Ryc.3. Postawa wadliwa 15 11 Wejsflog G. (1958). Zniekształcenia statyczne. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 59. 12 Tylman D. (1972). Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 21. 13 Milanowska K. (1967). Gimnastyka lecznicza. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 15. 14 Krwański A.(2003). Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. Wydawnictwo AWF, Poznań, s.17. 15 http://eplebanczyk.fm.interia.pl (data wejścia 25.06 2012) 110
Plecy okrągłe Plecy okrągłe (dorsum rotundum) jest to wada postawy, która charakteryzuje się nadmiernym wygięcie kręgosłupa ku tyłowi. Wada ta lokalizuje się w odcinku piersiowym, jest to tzw. hiperkifoza lub też pogłębiona kifoza piersiowa 16. W plecach okrągłych osłabieniu i rozciągnięciu ulegają mięśnie grzbietu: równoległoboczny, czworoboczny, mięśnie karku oraz prostowniki grzbietu, których dysfunkcja powoduje pochylenie tułowia w przód, rozsunięcie łopatek, oraz wysunięcie barków do przodu 17. Mięśnie, które są napięte i nadmiernie przykurczone to: mięśnie klatki piersiowej, zębate oraz międzyżebrowe. Charakterystyka sylwetki Charakterystyczne dla dziecka z plecami okrągłymi są: -pogłębienie kifozy piersiowej, -wysunięcie głowy do przodu, -wysunięcie barków do przodu, -spłaszczenie klatki piersiowej (funkcja oddechowa może być zaburzona), -odstawanie i rozsunięcie łopatek 18. Ryc.4. Plecy okrągłe 19 Etiologia Plecy okrągłe mogą występować w dwóch postaciach. Są to plecy nabyte lub wrodzone. Plecy okrągłe nabyte mogą powstawać w wyniku chorób takich jak: zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK), krzywica i gruźlica kości oraz choroba Scheuermanna 20. Inną bardzo ważną przyczyna jest dystonia mięśniowa, (jedna grupa mięśni ulega rozciągnięciu i osłabieniu a przeciwna jej grupa ulega przykurczeniu i osłabieniu) która spowodowana jest m.in. przyjmowaniem złych pozycji w szkolnej ławce, źle dostosowanym sprzętem, przeciążeniami i przemęczeniem dzieci, sedenteryjnym 16 Owczarek S. (1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s.20. 17 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP Warszawa s. 26. 18 Kasperczyk T. (1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie. Wydanie IV, Kraków, s.47. 19 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.06 2012) 20 Kasperczyk T. (1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie. Wydanie IV Kraków, s.47. 111
trybem życia, a także wadami wzroku, wstydliwością okresu dojrzewania oraz zbyt małą ruchliwością wśród dzieci 21. W grupie pleców okrągłych wrodzonych wymienia się plecy dziedziczne okrągłe, często występujące rodzinnie. Ze względu na wczesny okres powstawania zmian, są one na ogół dość znaczne i trudne do wyrównania 22. Zmiany w aparacie mięśniowym Do mięśni, które ulegają rozciągnięciu i osłabieniu należą: - m. równoległoboczny- zbliża łopatki do siebie, jego osłabienie powoduje odstawanie łopatek; - m. czworoboczny- cofa łopatkę i przyciska do klatki piersiowej; - mięśnie prostowniki grzbietu-prostują odcinek piersiowy kręgosłupa; - mięśnie karku- cofa głowę; Do mięsni które ulegają nadmiernemu przykurczeniu i napięciu należą: - mięsień piersiowy mniejszy - wysuwa barki i łopatki do przodu; - mięsień piersiowy większy- przywodzi ramię do klatki piersiowej i wysuwa je do przodu; - mięsień zębaty przedni- przesuwa obręcz barkową w przód 23. W plecach okrągłych należy wziąć pod uwagę trzy podstawowe założenia, które muszą być spełnione w postępowaniu korekcyjnym: 1. likwidacja dystonii mięśniowej, 2. nauczanie i utrwalanie nawyku prawidłowej postawy, 3. zapewnienie dziecku warunków, które sprzyjają likwidacji wady. Wyżej wymienione założenia powinny być realizowane równolegle, z ustaloną kolejnością ich wykonywania. Błędna realizacja tych kierunków może doprowadzić do braku postępów w korygowaniu. Nie wolno np. wzmacniać mięśni osłabionych, gdy nie rozciągnęło się wcześniej mięśni przykurczonych, przykurczone mięśnie nie pozwalają na osiągnięcie pozycji skorygowanej (...). Podobnie nie należy przed rozciągnięciem mięśni przykurczonych uczyć dziecka przyjmowania pozycji skorygowanej, gdyż jej przyjęcie może być bardzo trudne lub wręcz niemożliwe 24. Schemat postępowania korekcyjnego dla dziecka z plecami okrągłymi: 1. Uświadomienie dziecku i rodzicom obecności wady i jakie mogą płynąć z tego zagrożenia: uświadomienie dziecku i rodzicom, zachęcenie dziecka do udziału w zajęciach gimnastyki korekcyjnej oraz rodziców do współpracy; 2. Ustalenie i zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych: zapewnienie odpowiednich warunków do korygowania wady, które obejmują: - nie przeciążanie dziecka nauką i pracą, - zapewnienie odpowiednich warunków pracy ( biurko, krzesło itd.), - zapewnienie możliwości zabaw i gier ruchowych na świeżym powietrzu, - zapewnienie odpowiedniej ilości i warunków snu, - prawidłowe odżywianie; 3. Rozciągnięcie mięśni przykurczonych: istnienie przykurczów ogranicza ruchomość w stawach i uniemożliwia przyjęcie postawy skorygowanej, dlatego w początkowej 21 Owczarek S. Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 9. 22 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 137. 23 Owczarek S. Bondarowicz M. (1998). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 9. 24 Owczarek S. Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 27. 112
fazie rozciągania mięśni powinny dominować ćwiczenia bierne, a w późniejszej fazie czynne; 4. Nauczanie przyjmowania pozycji skorygowanej: po likwidacji przykurczów mięsni klatki piersiowej, dziecko uczy się przyjmowania postawy skorygowanej na początku każdego z elementów osobno, począwszy od ustawienia głowy, cofnięcia barków, zmniejszenia kifozy piersiowej, uwypuklenia klatki piersiowej. Po opanowaniu tych elementów przechodzimy do korekcji całościowej, czyli łączymy te elementy w całość. Naukę przyjmowania pozycji skorygowanej kończymy wtedy gdy, dziecko na polecenie stań poprawnie potrafi przyjąć pozycje skorygowaną choćby na kilka sekund; 5. Wzmacnianie mięśni osłabionych: postawa prawidłowa ciała powinna być utrzymana przy udziale mięśni posturalnych. Przy wzmacnianiu tych mięśni należy pamiętać, że: - mięśnie osłabione powinny być wzmacniane w pozycji skorygowanej, - postawa skorygowana powinna być utrzymana przez cały czas podczas ćwiczeń, - obciążenie powinno być dobrane tak, aby dziecko mogło wykonywać ćwiczenia w pozycji skorygowanej, 6. Wyrabianie nawyku prawidłowej postawy ciała: wyrabianie nawyku prawidłowej postawy powinno odbywać się zarówno na zajęciach gimnastyki korekcyjne jak i w domu oraz szkole. Jeżeli dziecko potrafi utrzymać poprawna postawę ciała podczas wykonywania czynności dnia codziennego, można uznać ze proces korekcji został zakończony 25. Plecy wklęsłe Plecy wklęsłe jest to wada kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. U osób zdrowych charakterystyczne dla tego odcinka jest wygięcie kręgosłupa do przodu, a więc lordoza. Jej wielkości i ukształtowanie są zmienne i uwarunkowane szeregiem czynników tj. wiek, płeć, ustawienie miednicy, napięcie i długość mięśni stabilizujących stawy biodrowe 26. Natomiast u osób posiadających plecy wklęsłe widoczne jest pogłębione wygięcia kręgosłupa w tym odcinku, czyli tzw. hiperlordoza lędźwiowa. 27 Charakterystyka sylwetki U osób, u których występują plecy wklęsłe charakterystyczne jest pogłębienie lordozy lędźwiowej, zwiększenie przodopochylenia miednicy, wypięty brzuch oraz uwypuklenie pośladków. 25 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 22. 26 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 48. 27 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych.wsip, Warszawa, s. 164. 113
Ryc.5. Plecy wklęsłe 28 Etiologia Podobnie jak w przypadku pleców okrągłych, plecy wklęsłe mogą być nabyte lub wrodzone. Plecy wklęsłe nabyte powstają m.in. w wyniku zmian pourazowych, zapalenia wielomięśniowego, choroby tj. gruźlica kości oraz poprzez niektóre dyscypliny sportowe (taniec, gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe). Najczęściej jednak spośród wad nabytych obserwuje się plecy wklęsłe na tle dystonii mięśniowej 29. Zmiany w aparacie mięśniowym W plecach wklęsłych nadmiernie napięte i przykurczone są mięśnie: - miesień prosty uda, - mięsień biodrowo- lędźwiowy, - mięsień czworoboczny lędźwi, - mięsień prostownik grzbietu w odcinku lędźwiowym. Nadmiernie rozciągnięte są mięśnie: - mięśnie pośladkowe, - mięsnie kulszowo-goleniowe, - mięsnie brzucha. Korygowanie pleców wklęsłych, podobnie jak pleców okrągłych powinno obejmować: 1.Uświadomienie dziecku i rodzicom istnienia wady oraz konsekwencji jej nie leczenia; 2. Zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych; 3. Rozciąganie mięśni przykurczonych i wzmacnianie osłabionych; 4. Naukę przyjmowania pozycji skorygowanej; 5. Utrwalanie nawyku prawidłowej postawy 30. 28 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012) 29 Owczarek S., Bondarowicz M. (1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 167. 30 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 168. 114
Plecy wklęsło-okrągłe Plecy wklęsło-okrągłe są wadą postawy, w której występują zarówno objawy pleców okrągłych jak i wklęsłych. Charakterystyczną cechą tej wady jest zwiększona lordoza lędźwiowa oraz pogłębiona kifoza piersiowa. Charakterystyka sylwetki U dziecka z plecami wklęsłymi głowa jest wysunięta do przodu, nie rzutująca na mostek, klatka piersiowa spłaszczona, barki wysunięte, łopatki są rozsunięte i odstające od klatki piersiowej, brzuch wiotki, pośladki uwypuklone 31. W większości przypadków najczęstszą przyczyną powstawania tej wady jest zwiększony kąt przodopochylenia miednicy, w związku z czym zwiększa się lordoza lędźwiowa i na drodze kompensacji, dochodzi do pogłębienia kifozy piersiowej 32. Ryc.6. Plecy wklęsło- okrągłe 33 Etiologia Jest wiele przyczyn powstawania tej wady postawy u dzieci. Mogą to być wady wzroku, zmiany pourazowe, złe nawyki oraz wady wrodzone. Główną jednak przyczyną występowania pleców wklęsło-okrągłych jest dystonia mięśniowa. Jest to połączenie dystonii występującej w plecach okrągłych i wklęsłych. Postępowanie korekcyjne u dzieci z tą wadą jest takie same jak w przypadków wyżej wymienionych wad, z tym że należy pamiętać tutaj o zasadzie stabilizacji odcinkowej kręgosłupa, która mówi o tym że ruch korekcyjny z jednego odcinka kręgosłupa nie powinien być przenoszony na odcinki sąsiednie, gdyż może być dla nich (i najczęściej jest) szkodliwy 34. Zmiany w aparacie mięśniowym Zniekształcenie kręgosłupa wpływa na napięcie mięśni i więzadeł. Nadmiernemu rozciągnięciu ulegają mięśnie obręczy barkowej i klatki piersiowej oraz mięśnie 31 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WsiP, Warszawa, s. 326. 32 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 49. 33 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012) 34 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 326. 115
prostownika grzbietu w odcinku piersiowym, natomiast w odcinku lędźwiowym ulegają one skróceniu. Osłabionymi mięśniami są mięśnie brzucha i pośladkowe 35. Plecy płaskie Plecy płaskie jest to wada postawy, która charakteryzuje się spłaszczeniem obu krzywizn fizjologicznych. Wada ta może występować w przypadkach skrajnych zarówno u dzieci, które mają asteniczną budowę ciała, są wątłe, charakteryzują się ogólnie słabym umięśnieniem 36, jak i u dzieci silnie umięśnionych, wcześnie i intensywnie ćwiczących zwłaszcza mięśnie grzbietu w pozycjach elongacyjnych lub przeprostnych 37. W obu przypadkach zmniejszenie krzywizn fizjologicznych obniża wytrzymałość kręgosłupa, którego normalne ukształtowanie- z zachowanymi krzywiznami- ma siedemnastokrotnie większą wytrzymałość 38. Nieleczone plecy płaskie mogą prowadzić do skolioz i inwersji krzywizn fizjologicznych. Charakterystyka sylwetki W przypadku dzieci, u których stwierdzono wadę postawy jaką są plecy płaskie widoczny jest brak krzywizn fizjologicznych. Kifoza piersiowa i lordoza lędźwiowa nie występują lub są mocno pomniejszone. Głowa jest wysunięta do przodu, barki opuszczone. Zauważamy również spłaszczoną klatkę piersiową. Łopatki są mocno przyciągnięte do kręgosłupa, a kąt przodopochylenia miednicy zmniejszony. Ryc.7. Plecy płaskie 39 Etiologia Plecy płaskie jak większość wad mogą być wrodzone i nabyte. Do wrodzonych zaliczamy chociażby dziedziczone genetycznie plecy płaskie jak i wiotki, asteniczny typ budowy (słabe umięśnienie). Jako podstawową przyczynę występowania pleców płaskich 35 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie wydawnictwo. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s.49. 36 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6 10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 84. 37 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 222. 38 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6 10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 85. 39 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012) 116
nabytych wymienia się sedenteryjny tryb życia, nie tylko w szkole ale coraz częściej spotykany również w czasie wolnym. Siedzący tryb życia powoduje powstawanie hipotonii i dystonii mięśniowej, która jest kolejnym czynnikiem powodującym opisywaną wadę. Wada ta również może powstawać w skutek chorób takich jak choroba Scheuermanna oraz nieprawidłowego kształtowania się krzywizn fizjologicznych we wczesnym dzieciństwie. U dzieci, które są silnie umięśnione plecy płaskie powstają wskutek nadmiaru ćwiczeń w pozycjach przeprostnych 40. Zmiany w aparacie mięśniowym Mięśniami rozciągniętymi i osłabionymi są mięśnie karku oraz grzbietu w odcinku lędźwiowym, natomiast przykurczone i nadmiernie napięte są mięśnie klatki piersiowej i prostownik grzbietu w odcinku piersiowym. W przypadku dzieci o słabej, astenicznej budowie ciała zajęcia wyrównawcze polegać będą na wzmacnianiu mięśni posturalnych, z uwzględnieniem ćwiczeń, które mają na celu zwiększenie kifozy piersiowej, lordozy lędźwiowej a także zwiększające przodopochylenie miednicy. U dzieci o budowie atletycznej należy wprowadzić ćwiczenia w pozycjach lordozujących odcinek lędźwiowy i zwiększających przodopochylenie miednicy oraz kifozujących odcinek piersiowy 41. Kutzner- Kozińska mówi, że wszystkie ćwiczenia w siadach, elongacja czy zwisy powodujące spłaszczenie krzywizn są zabronione w obu przypadkach. Skoliozy Skolioza, obok pleców okrągłych jest jedną z najczęściej występujących wad postawy wśród dzieci i młodzieży. Statystyki mówią, że występowanie tych wad postawy z roku na rok ulega zwiększeniu a ich obecność notuje się u coraz młodszych dzieci (spotyka się je już u 5- i 6-latków, występuje ona aż 7-krotnie częściej u dziewczynek niż nich u chłopców) 42. Nieleczona skolioza może prowadzić do wielu problemów z układem krążeniowo-oddechowym, postępujące zmiany prowadzą do deformacji kręgosłupa, które nasilają się wraz z wiekiem, dlatego też skolioza nazywana jest chorobą ogólnoustrojową. Spośród wszystkich rodzajów skolioz najczęściej występująca jest skolioza idiopatyczna (ok. 85% wszystkich skolioz). Boczne skrzywienie kręgosłupa to odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa lub jego odcinka w płaszczyźnie czołowej, które pociąga za sobą wtórne zmiany w układzie narządu ruchu, klatce piersiowej i narządach wewnętrznych 43 Skoliozy są to skrzywienia kręgosłupa charakteryzujące się odchyleniem osi anatomicznej (wyrostki kolczyste) od mechanicznej w trzech płaszczyznach: czołowej, strzałkowej, poprzecznej 44. Charakterystyka sylwetki Skolioza, zwana bocznym skrzywieniem kręgosłupa, jest wadą postawy polegająca na wielopłaszczyznowym odchyleniu linii kręgosłupa od stanu prawidłowego 45. Odchylenie to występuje w płaszczyznach: Czołowej- kręgosłup wygina się w bok, w prawo lub w lewo, 40 Kutzner- Kozińska M. (2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s.223. 41 Kutzner- Kozińska M. (2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s.223. 42 http://bolekregoslupa.vertebralia.pl/wady-postawy/ 43 Tylman D.(1972). Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. PZWL, Warszawa, s. 110. 44 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 225. 45 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 341. 117
Strzałkowej- pogłębia się wygięcie lordotyczne i kifotycznie, Poprzecznej- następuje rotacja kręgów, co prowadzi do powstania garbu 46. Jak powszechnie wiadomo, każda z wad postawy niesie za sobą zmiany w budowie ciała. Jednak w przypadku skoliozy może to być również szereg zmian biomechanicznych, które są wynikiem zaburzonego metabolizmu tkanki chrzęstnej i łącznej. Jednym z najbardziej widocznych objawów jest wygięcie kręgosłupa na bok, zwykle w prawo w części piersiowej (najlepiej widoczne przy pochyleniu w przód) oraz wystawanie barków w przód i do góry, najczęściej jednostronnie. Kolejnymi objawami występującymi w diagnozowaniu skoliozy są: wyboczenie tułowia i asymetria trójkątów tułowiowych talii. Skolioza w odcinku lędźwiowym powoduje wystąpienie wału lędźwiowego a w odcinku piersiowym garbu żebrowego. Czasami występuje przemieszczenie jednego z bioder ku górze i do przodu. U dziewcząt cofnięcie jednej piersi może sprawić wrażenie że jest mniejsza 47 48. Stadia rozwoju skoliozy Obniżenie sprawności oraz wydolności fizycznej, nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu ruchu czy układu krążenia to tylko niektóre niekorzystne zmiany, które niesie ze sobą skolioza. Według Marii Kutzner-Kozińskiej wyróżniamy cztery stadia skoliozy, w zależności od zaawansowanych zmian. 1. Postawa skoliotyczna- wstępne stadium skoliozy. Występuje tutaj asymetria barków, łopatek, trójkątów talii, skrzywienie kręgosłupa na tym etapie nie występuję, lub jest niewielkie, korekcję postawy można uzyskać poprzez odpowiednie napięcie mięśniowe; 2. Skolioza I stopnia- jest to skrzywienie, którego kąt dochodzi do 30 stopni (wg Cobba), dochodzi tutaj również do zmian w układzie mięśniowo-więzadłowym, bez zmian w układzie kostnym. Korekcja bierna jest całkowita, czynna prawie całkowita; 3. Skolioza II stopnia skrzywienie kątowe waha się między 31 a 60 stopni. Występują tutaj zmiany w strukturze kręgów oraz krążków międzykręgowych. Występuje tutaj garb żebrowy (w odcinku piersiowym) bądź wał lędźwiowy (w odcinku lędźwiowym), co jest wynikiem zrotowania kręgosłupa. Korekcja czynna nie daje efektów, bierna niewielkie; 4. Skolioza III stopnia- skrzywienie o kącie przekraczającym 60 stopni. Występują tutaj sklinowacenia, torsja kręgów, deformacje żeber oraz miednicy. Skrzywienia te usuwa się operacyjnie 49. 46 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 107. 47 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 225. 48 http://pl.wikipedia.org/wiki/skolioza 49 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 340. 118
Ryc.8. Boczne skrzywienia kręgosłupa- skoliozy I, II i III stopnia 50 Podział skolioz Najbardziej znanym i najczęściej spotykanym podziałem skolioz jest podział Cobba, który wyróżnia: 1. Skoliozy czynnościowe - zmiany dotyczą układu mięśniowo-więzadłowego. Skoliozy czynnościowe są odwracalne na drodze korekcji czynnej oraz biernej. Nie stwierdza się tutaj zmian w układzie kostnym. 2. Skoliozy strukturalne - dotyczą układu kostnego, powodując nieodwracalne zniekształcenia kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy. Ze względu na przyczyny występowania skoliozy strukturalne dzielimy na: Kostno-pochodne: a) wrodzone, b) torakopochodne- są wynikiem zmian po przebytych chorobach płuc, c) układowe, Neuropochodne: d) wrodzone, e) porażenne- wiotkie, f) porażenne- spastyczne, Mięśniowo pochodne: g) wrodzone, h) dystrofie mięśniowe. 3. Idiopatyczne- o nieustalonej etiologii które stanowią największy odsetek skolioz bo aż od 80% do 90% występowania 51. Według M. Kutzner-Kozińskiej podział ten rozkłada się nieco inaczej. Tak jak w klasyfikacji według Cobba, u autorki również występuje podział na dwie duże grupy skolioz: skoliozy czynnościowe oraz strukturalne. Dodatkowo autorka wyróżnia oraz definiuje podział skolioz w następujący sposób: Skoliozy wrodzone- są to skoliozy, które kształtują się w dzieciństwie oraz w młodości, do zakończenia kostnienia. Jest to okres gdzie zmiany skoliotyczne nawarstwiają 50 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s.51. 51 Kasperczyk T.(1992). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 228. 119
się, ale również szybko można je niwelować. wyróżnia się tutaj zmiany kostno- pochodne (kręgi klinowe, zrosty żeber) oraz mięśniowo-pochodne (miopatię, kręcz szyi). Skoliozy rozwojowe- są to skoliozy, które powstają wyniku różnych czynników bądź chorób, które dziecko przebyło w życiu pozapłodowym. Zależnie od rodzaju schorzenia, okresu, wieku czy działającego czynnika, skrzywienie kręgosłupa kształtuje się swoiście dla danego osobnika. W tej grupie można wymienić: a) skoliozy statyczne - przyczyną ich powstawania jest nierówność kończyn dolnych, różnorakiego pochodzenia. Wyrównanie długości kończyn dolnych w początkowych stadiach, usuwa skrzywienie, b) skoliozy porażenne - powstają w wyniku porażeń wiotkich (wywołane chorobą Heinego-Medina; jest to grupa najliczniejsza, obejmująca 5-10% wszystkich skolioz) oraz w wyniku porażeń spastycznych, c) skoliozy pourazowe - powstają w wyniku nieleczonych, bądź nieprawidłowo leczonych urazów kręgosłupa, d) skoliozy odruchowe - występują najczęściej u osób dorosłych i starszych. Powstają w wyniku zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa, są skutkiem odruchu bólowego, e) skoliozy torakogenne (Thora - klatka piersiowa) - są wynikiem przebytych chorób płuc np. w wyniku procesu gruźliczego, ropnego zapalenia opłucnej, marskości płuc, f) skoliozy idiopatyczne - są to skoliozy nieznanego pochodzenia, stanowiące aż 80% do 90% wszystkich skolioz 52. Jeszcze odmienną klasyfikację skolioz uznaje Kasperczyk: 1. ze względu na lokalizację skrzywienia wyróżniamy: a) skoliozy piersiowe, b) skoliozy lędźwiowe, c) skoliozy szyjne, 2. z uwagi na liczbę łuków skrzywienia: a) jednołukowe, b) dwu- i wielołukowe ( maksymalnie 4-łukowe), 3. biorąc pod uwagę stopień mechanicznego wyrównania się skrzywienia: a) wyrównane, b) nie wyrównane, 4. ze względu na stopień wyrównania czynno- biernego skrzywienia: a) skrzywienia wyrównujące się czynnie- za pomocą napięcia mięśni, b) skrzywienia wyrównujące się biernie- poprzez ułożenia bok, zwisy itp. 53. 5. z uwagi na wielkość kąta skrzywienia skoliozy dzielimy na stopnie (wg Wejsfloga): a) objawy skoliotyczne I rzędu: dotyczą kręgosłupa oraz kości krzyżowej. Następuje tutaj boczne oraz przednio tylne wygięcie kręgosłupa, torsje, rotacje oraz sklinowacenia, b) objawy skoliotyczne II rzędu: występuje tutaj garb żebrowy, klatka piersiowa przesuwa się w stronę wypukłą, oraz ulega nachyleniu. Pojawia się również torsja klatki piersiowej oraz wystawanie biodra, c) Objawy skoliotyczne III rzędu: zmiany dotyczą odcinków tułowia, w okolicach dalszych od kręgosłupa. Występuje tutaj pogłębienie trójkąta tułowiowo-ramiennego, łopatka jest uniesiona, zrotowana oraz oddalona od wyrostków kolczystych, zauważalna jest również asymetria barków 54 52 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 228. 53 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.54 54 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s. 153-155. 120
6. ze względu na występowanie skolioz w różnych okresach wzrostu dziecka dzielimy je na: a) wczesno - dziecięce- od 1,5-3 roku życia o różnym rokowaniu, b) dziecięce - występują od 3 10 roku życia (najczęściej od 5 do 8), c) młodzieńcze - występują w okresie pokwitania, zazwyczaj w okresie rzutu wzrostowego 55. Wady klatki piersiowej Klatka piersiowa ma kształt ściętego u szczytu stożka spłaszczonego nieco w osi strzałkowej. Wyróżniamy na niej dwie ściany boczne oraz przednią i tylną. Ściana przednia tworzona jest przez mostek i chrząstki żeber, ściana tylna przez odcinek piersiowy kręgosłupa oraz tylne części żeber, a ściany boczne przez przednie ich części 56. W warunkach prawidłowych cala część przednia klatki piersiowej oraz mostek są wysunięte ku przodowi, żebra uniesione tak, ze najdalej wysuniętą częścią ciała jest przednia ściana klatki piersiowej 57. Najczęściej występującymi zniekształceniami w obrębie klatki piersiowej są klatka piersiowa lejkowata i szewska oraz kurza. Są to patologiczne wady klatki. Podział i charakterystyka Klatka piersiowa szewska charakteryzuje się zapadnięciem mostka w okolicy wyrostka mieczykowatego, w klatce lejkowatej mostek jest wpuklony lejkowato, a w zaawansowanych stadiach może się zbliżać do kręgosłupa. Tutaj klatka piersiowa jest płaska i spłaszczona 58, osłabione są mięśnie brzucha i grzbietu, powodujące wysunięcie barków. Dzieci z tym schorzeniem zazwyczaj są apatyczne i mało ruchliwe. Wada ta jest konsekwencją wrodzonego zaburzenia rozwoju przepony 59. Ryc.9. Klatka piersiowa szewska 60 55 Kutzner- Kozińska M.( 1998). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 229. 56 http://anatomia.wyklady.org (data wejścia 13.06. 2012 ) 57 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.57 58 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 88. 59 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.58. 60 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa,s. 74. 121
Ostatnia z wymienionych wad czyli klatka piersiowa kurza, jak nazwa wskazuje upodobniona jest do klatki piersiowej ptaków. Mostek wraz z przyległymi częściami żeber wysunięty jest znacznie do przodu, natomiast dalsze od niego części żeber zapadnięte są po bokach. Wada ta powstaje wskutek zaburzeń procesów kostnienia. Jej korekcja polega na indywidualnych ćwiczeniach oddechowych, bądź za pomocą aparatów ortopedycznych 61. Ryc.10. Klatka piersiowa kurza 62 Etiologia Etiologa powstawania klatki piersiowej lejkowatej nie jest do końca znana. Uznaje się, że wada ta nie jest dziedziczona genetycznie. Dotyczy ona 0,4 % dzieci w wieku szkolnym. Częstsze występowanie zauważa się u dzieci z zespołem Marfana 63. Może być ona również spowodowana krzywicą, wynikającą z niedoboru witaminy D3, a także ściągającymi bliznami po procesach zapalnych. W przypadku wrodzonej klatki piersiowej powstaje ona w wyniku zaburzeń rozwojowych przepony. Klatka piersiowa kurza jest wadą rozwojową, występuje zdecydowanie rzadziej niż klatka lejkowata. Powstaje ona zazwyczaj na skutek przebytej krzywicy, a także gruźlicy w odcinku piersiowym. Zmiany w aparacie mięśniowym W występowaniu wad klatki piersiowej napięte i przykurczone są mięśnie oddechowe, a rozciągnięte i osłabione mięsnie grzbietu. W korekcji tych deformacji wzmacnia się również mięśnie posturalne 64. Wady kończyn dolnych Deformacje kończyn dolnych w znaczny sposób pogarszają statykę ciała oraz zniekształcają postawę ciała. Wady kolan oraz stóp niekiedy mogą prowadzić do 61 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 89. 62 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 22. 63 Walczak M.(1991). Zarys pediatrii. PZWL,Warszawa, s. 22. 64 Dega W.(1993). Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa, s. 78. 122
inwalidztwa trwałego lub czasowego. Wady kończyn dolnych tak jak większość wad postawy ciała mogą być wrodzone lub nabyte. Nabyte powstają w wyniku asymetrii wyżej usytuowanych docinków tułowia, z powodu przeciążeń pracą statyczną, bądź wskutek otyłości wśród dzieci i młodzieży. Deformacje kończyn dolnych, które dają się wyrównać w początkowym stadium to: kolana koślawe; kolana szpotawe; stopa płaska; stopa płasko- koślawa; stopa wydrążona 65. Oś mechaniczna kończyny dolnej u osób dorosłych przebiega przez długi palec, środek stawu skokowego, kolanowego, środek odległości między spojeniem łonowym a kolcem biodrowym przednim górnym 66, natomiast u dziecka w różnych okresach jego życia kształtowanie się kończyn dolnych i stóp jest nieco odmienne. W okresie noworodkowym obserwujemy nieznaczną szpotawość kolan dziecka oraz zgięciowe ustawienie stawów biodrowych i kolanowych. Takie ustawienie nóżek dziecka utrzymuje się zazwyczaj do ok. 3 roku życia. Gdy dziecko wchodzi w okres przedszkolny, fizjologiczna szpotawość przechodzi w fizjologiczną koślawość, która zanika zwykle sama około 7-go roku życia, nieco szybciej u dziewczynek niż u chłopców 67. Kolana koślawe Kolana koślawe jest to obustronna wada kończyn dolnych. Wada ta charakteryzuje się przyśrodkowym ułożeniem kolan w kształcie litery X. Oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz. Odcinek obwodowy, jakim jest podudzie znajduje się w odwiedzeniu. O koślawości mówimy wówczas, jeśli odległość między kostkami przyśrodkowymi przekracza 4-5 cm przy zwartych i wyprostowanych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie nie większe niż 10-15 stopni 68. Wyróżniamy kolana koślawe wrodzone, pokrzywicze, pourazowe, porażenne oraz statyczne, które wynikają z przeciążeń kończyn dolnych. W wadzie tej występują zmiany mięśniowo-więzadłowe oraz kostne. Zmiany mięśniowo-więzadłowe polegają na rozciągnięciu więzadła pobocznego piszczelowego, skróceniu ulega więzadło poboczne strzałkowe. Mięśnie, które są nadmiernie rozciągnięte to: mięsień półścięgnisty, półbłoniasty, krawiecki oraz głowa przyśrodkowa mięśnia czworogłowego. Do przykurczonych natomiast zaliczamy mięśnie dwugłowe uda oraz pasma biodrowo-piszczelowe. Zmiany kostne, które charakteryzują kolana koślawe to przede wszystkim przerost kłykcia wewnętrznego kości udowej. Ponadto kość udowa lub piszczelowa ulegają skrzywieniu a podudzia są skręcone na zewnątrz. Występuje tu także przerost w stawach kolanowych 69. 65 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie wad postawy. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s. 61. 66 Kutzner- Kozińska M., Wlażnik K.(1998). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 90. 67 http://www.zdroweporady.pl ( data wejścia 14.06. 2012) 68 Dziak A.(1980). Chcę mieć zdrowe nogi. PZWL,Warszawa, s. 40. 69 Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz.ii. Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, s. 39. 123
Ryc.11. kolana koślawe 70 Kolana szpotawe Kolana szpotawe fizjologicznie występują najczęściej między 1 a 3 rokiem życia. Charakteryzuje je skręcenie kończyny do wewnątrz. Kolana szpotawe rozpoznajemy wtedy, gdy odstęp między kolanami jest większy niż 4-5 cm (nogi przyjmują kształt litery O) przy złączonych stopach. Najczęściej spotykaną przyczyną tej wady jest krzywica spowodowana niedoborem witaminy D3, nadwagą dzieci i młodzieży oraz długim siedzeniem w siadzie skrzyżnym. Przy kolanie szpotawym rozciągnięte zostają mięśnie dwugłowe uda oraz strzałkowe. Poprzez wygięcie trzonu kości udowej, strzałkowej i piszczelowej rozciągnięciu ulegają również więzadła poboczne zewnętrzne, a skrócone zostają poboczne wewnętrzne. Nadmiernie napięte i przykurczone są mięśnie: półścięgnisty, półbłoniasty oraz dwugłowy uda. Ryc.12. Kolana szpotawe 71 70 Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. II. Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, s. 38. 71 Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. II.Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, 1 124
Przedmiot i cel badań W procesie badawczym możemy wyróżnić dwa etapy, z których jeden obejmuje czynności związane z tworzeniem koncepcji badań, drugi natomiast działania związane z ich realizacją. W pierwszym etapie należałoby określić cel badań. Z definicji A. Tomaszewskiej wynika, że celem badań naukowych jest dążenie do uzyskania wiarygodnych niniejszych sprawdzalnych wyników 72. Celem niniejszej pracy było przebadanie określonej grupy dzieci klas I-III szkoły podstawowej za pomocą testu oceny ciała i sprawdzenie w jakim odsetku występują u nich określone wady postawy, zmiany w aparacie mięśniowym oraz w aparacie mięśniowo-więzadłowym. Drugim celem było uświadomienie im jakie konsekwencje niosą za sobą nie leczone wady postawy i związane z nimi komplikacje zdrowotne. W oparciu o cele pracy postawiono następujące hipotezy badawcze: Hipoteza pierwsza: najczęściej występującą wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadą postawy są plecy okrągła oraz skoliozy. Hipoteza druga: najrzadziej występującymi wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadami postawy są wady klatki piersiowej (klatka piersiowa kurza, lejkowata). Hipoteza trzecia: odchylenia od prawidłowej postawy ciała występują najczęściej w stopniu pierwszym i drugim. W metodologii jeśli stawiamy pytania czyli problemy badawcze, to staramy się znaleźć najbardziej prawdopodobne odpowiedzi, czyli hipotezy badawcze, są one świadomie podjętymi przypuszczeniami czy założeniami wymagającymi jednak potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań 73. Według J. C. Townsend hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu 74. Kryteria stawiane hipotezom: Musi być adekwatną odpowiedzią na problem, Musi być najprostszą odpowiedzią na problem, Powinna być tak sformułowana, aby łatwo można było ją zaakceptować bądź odrzucić, Musi być formułowana w postaci twierdzącej. Drugim etapem procesu badawczego jest etap realizacji. Obejmuje on fazę przeprowadzenia badań, przygotowania uzyskanych na tej drodze materiałów do analizy, a w dalszej kolejności ich opracowanie. Metody, techniki, narzędzia badawcze Następnym etapem badań jest wybór odpowiedniej metody, techniki badawczej oraz projektowanie narzędzi badawczych. Chcąc rozpocząć rozwiązywanie określonego problemu w pierwszej kolejności należy wybrać odpowiednią metodę badawczą. W piśmiennictwie spotykamy różne definicje tych samych pojęć i zjawisk. Przez termin metoda, można rozumieć, iż są to pewne działania podjęte po to, aby wykonać zadanie lub rozwiązać problem. Stanowi ona zbiór zasad i reguł dotyczących wykonywania jakiejś s. 39. 72 Tomaszewska A.(2001). Prawo do nauki dziecka z dysleksją w świadomości nauczycieli. Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków, s. 32. 73 Łobocki M.(2000). Metody badań pedagogicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 26. 74 Brzeziński J.(2000). Elementy badań psychologicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 57. 125
pracy i zmierzania do określonych celów. A. Kamiński metodę badań zdefiniował następująco: jest to zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzających do rozwiązania określonego problemu naukowego 75. Do metod badawczych można m.in. zaliczyć: eksperyment pedagogiczny, obserwacje procesów pedagogicznych, sondaż diagnostyczny. We współczesnym piśmiennictwie metodologicznym można spotkać się również z pojęciem techniki badań, który używany jest dla określenia pewnego sposobu postępowania badawczego w ramach odpowiedniej metody badań naukowych. Techniki badawcze są to czynniki praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów 76. Do technik zaliczyć można np. ankietę, wywiad ustny, test wiadomości, obserwację, programowanie i inne. W metodologii badań naukowych istotną rolę odgrywają narzędzia badawcze. To przedmioty lub urządzenia, które są pomocne w zbieraniu, porządkowaniu, przechowywaniu materiałów naukowych oraz w opracowaniu zgromadzonych materiałów. Zastosowaną w pracy metodą jest metoda badania z grupy tzw. subiektywnej. Jest to połączenie metody sylwetkowej i punktowania czyli nowojorski test klasyfikacyjny postawy ciała. 77. Metoda ta polega na ocenie punktami poszczególnych elementów postawy, porównywanych z rysunkami przedstawiającymi prawidłowe i nieprawidłowe ich kształty i usytuowania 78. Autorka Ewa Zeyland-Malawka zmodyfikowała metodę testu nowojorskiego i podała własną punktacje, w skrócie nazwaną SzOP. W teście nowojorskim jest osiemnaście rysunków określających poszczególne elementy ciała, natomiast w pracy jest wykorzystane piętnaście z nich (od 1 do 15). Pozycja pierwsza każdego rysunku określa prawidłowe usytuowanie wybranych elementów lub ich kształt: - gdy analizowany odcinek ciała osoby badanej jest podobny jak na rysunku nie przyznaje się punktu (brak odchyleń) - gdy występuje odchylenie bardzo nieznaczne przyznaje się 1 punkt - gdy odchylenie jest nieznaczne przyznaje się 2 punkty, - gdy odchylenie jest znaczne przyznaje się 3 punkty, - gdy odchylenie jest bardzo znaczne badany otrzymuje 4 punkty, - deformacja lub odchylenie utrwalone oznaczają przyznanie 5 punktów. Biorąc pod uwagę tę skalę oceniania w najlepszym przypadku postawa może nie mieć żadnego punktu, w najgorszym może ich uzyskać aż pięć 79. Charakterystyka środowiska i materiał badań Kolejnym etapem przeprowadzenia badań jest właściwy wybór terenu badań i osób badanych, wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej liczby osób spośród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zainteresowany 80. W procesie badawczym opisanym w niniejszej pracy wzięły udział dzieci klas I III szkoły podstawowej nr 7 w Szczecinku. W badaniach uczestniczyło pięćdziesiąt dziewczynek oraz pięćdziesięciu chłopców. Szkoła wyposażona jest w nowoczesną salę gimnastyczna, salę do akrobatyki oraz baletu. Placówka ta posiada również nowoczesną salkę korekcyjna, w której znajduje się nowy, specjalistyczny sprzęt oraz wszystkie 75 Pilich T., Bauman T.(2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie badań ilościowe i jakościowe. Wydawnictwo Żak, Warszawa, s. 72. 76 Pilich T., Bauman T.(2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie badań ilościowe i jakościowe Wydawnictwo Żak, Warszawa, s. 85. 77 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 24. 78 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 24. 79 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s 26. 80 Łobocki M.(2000). Metody badań pedagogicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 40. 126
niezbędne przybory i przyrządy zapewniające wysoki standard przy korekcji wad postawy. Sala ta została oddana do użytku w 2011 roku. Przy szkole znajduje się również basen miejski oraz boisko do piłki nożnej i koszykówki. Analiza wyników badań klasy III klasy II dziewczęta klasy I 0% 10% 20% 30% 40% 50% Ryc.13. Przynależność do poszczególnych klas szkoły podstawowej. W badaniach wzięło udział 100 uczniów z sześciu klas I-III szkoły podstawowej. Wśród przebadanych było pięćdziesiąt dziewczynek oraz pięćdziesięciu chłopców. Spośród klas pierwszych zostało przebadanych 34 % uczennic oraz 40% uczniów. W klasach drugich również 34:% dziewczynek oraz 28% uczniów. Pozostali to wychowankowie klas trzecich, 32% dziewcząt oraz tyle samo chłopców. 3pkt 2 pkt 1 pkt dziewczęta 0 pkt 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc.14. Usytuowanie głowy Wśród przebadanych pogłębioną w znaczny sposób lordozę lędźwiową posiada 2% dziewcząt oraz chłopców. 20% uczennic ma zmiany lordotyczne rzędu pierwszego, gdzie u chłopców zmiany te występują zaledwie u 4%. U ponad 60% dziewczynek i 80% chłopców nie stwierdzono zmian w usytuowaniu głowy. 127
3 pkt 2 pkt 1 pkt dziewczęta 0 pkt 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc.15. Usytuowanie barków U 78% chłopców i 58% dziewcząt nie stwierdzono zmian w usytuowaniu barków. W grupie zwiększonego ryzyka posiadania barków mocno odwiedzionych( przy niezastosowaniu gimnastyki korekcyjnej) znajduje się 10 % dziewcząt, 6 % chłopców. Trwałych zmian dotyczących obszaru barków u chłopców nie zanotowano, zaś w przypadku dziewcząt dotyczą one 4 % badanych. 3 pkt 2 pkt 1 pkt dziewczęta 0 pkt 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Ryc.16. Przyleganie łopatek Odstające łopatki należą do jednych z najbardziej powszechnych odchyleń w postawie ciała. Spośród przebadanych dziewcząt zaledwie u 28% i u 24% chłopców nie stwierdzono żadnych odchyleń. Dość znaczne odchylenia posiada aż 8% dziewcząt, przy tylko 2% występowaniu tej wady u chłopców. Pozostałą grupę procentową stanowią dzieci z odchyleniami nieznacznymi. 128