Uprawa heterozyjnego rzepaku drogą do wyŝszych plonów

Uprawa heterozyjnego rzepaku drogą do wyŝszych plonów Postęp biologiczny w hodowli nowych odmian jest procesem związanym z doskonaleniem cech genetycznych rzepaku, który ma pomóc producentowi w uzyskaniu wysokich plonów o doskonałych parametrach jakościowych, przy jednoczesnym obniŝeniu nakładów na przemysłowe środki produkcji. Stąd odmiany rzepaku o duŝej wartości gospodarczej i jednocześnie poŝądanej reakcji na określone warunki agrotechniczno-przyrodnicze stanowią istotny element produkcji roślinnej i są waŝnym czynnikiem kształtującym wielość i jakość plonu. Podstawowymi kryteriami wyboru odmiany rzepaku do uprawy są: plon nasion, wymagania siedliskowe, wczesność dojrzewania, zimotrwałość, odporność roślin na wyleganie i podatność na choroby. Aktualnie w Krajowym Rejestrze odmian znajdują się tylko odmiany podwójnie ulepszone rzepaku ozimego, charakteryzujące się w materiale hodowlanym koncentracją kwasu erukowego nie przekraczającą 1% i o dopuszczalnej zawartości 15 µm glukozynolanów na 1 g nasion. Wśród polskich i zagranicznych zarejestrowanych odmian rzepaku ozimego znajduje się 19 odmian heterozyjnych, a wśród nich 4 odmiany mieszańcowe złoŝone i 15 odmian mieszańcowych zrestorowanych, z tym Ŝe w najbliŝszym czasie naleŝy się spodziewać zwiększenia udziału tych ostatnich ze względu na ich szczególnie wysoki potencjał plonotwórczy. Odmiany heterozyjne odznaczają się szczególnie wysokim wigorem, co przyczynia się juŝ jesienią do ich szybkich wschodów, nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych (susza). Optymalna ilość wysiewu odmian heterozyjnych waha się w granicach 50-60 nasion na 1 m 2, w zaleŝności od odmiany. W praktyce rolniczej coraz częściej w odniesieniu do rzepaku operuje się pojęciem jednostki siewnej, która najczęściej oznacza partię zaprawionych nasion w ilości około 500 000 sztuk z uwzględnieniem ich masy 1000 nasion i zdolności kiełkowania przygotowaną przez hodowcę lub dystrybutora dla obsiania przez rolnika powierzchni 1 hektara pola. W obrocie materiałem siewnym rzepaku heterozyjnego niejednokrotnie spotyka się większe opakowania zawierające przygotowane nasiona przeznaczone do zasiewów na powierzchni od 3 do 3,5 hektara. Silny rozrost systemu korzeniowego mieszańców sprzyja dobremu wykorzystaniu wody i składników pokarmowych (w tym szczególnie azotu), czego efektem jest wytworzenie przez rośliny rozety liściowej składającej się z 8 a nawet 10 liści. Szybkie tempo jesiennego rozwoju odmian heterozyjnych często umoŝliwia ich wykorzystanie w przypadku konieczności wykonania w gospodarstwie siewów nieco opóźnionych w stosunku do terminu optymalnego dla danego rejonu uprawy rzepaku. Cecha ta ma istotne znaczenie ze względu na przygotowanie roślin przed wejściem w stan spoczynku zimowego. Odmiany heterozyjne poprzez szybką regenerację pozimowych uszkodzeń i swoją naturalną ekspansywność bardzo dobrze wykorzystują wolną przestrzeń, co ma duŝe znaczenie praktyczne w przypadku przerzedzenia plantacji na skutek mroźnej i bezśnieŝnej zimy. Na plantacjach wiodących odmian heterozyjnych dla uzyskania wysokiego plonu nasion wystarcza po zimie 15-20 równomiernie rozłoŝonych roślin na 1

powierzchni 1 m 2. Wiosną rozpoczynają one szybko wegetację, a dzięki parasolowatemu pokrojowi roślin w swoisty sposób konkurują z chwastami poprzez tworzenie silnych rozgałęzień bocznych wpływających na dobre zwarcie całego łanu. Wysoka liczba zawiązywanych przez rośliny łuszczyn, wypełnionych przy tym nasionami w liczbie 20-28 sztuk sprzyja uzyskiwaniu przez mieszance wysokich plonów nasion. Według wieloletnich badań COBORU (2000-2006), w zaleŝności od cech odmianowych i warunków klimatyczno-glebowych odmiany mieszańcowe plonują od kilku do kilkunastu procent powyŝej od odmian wzorcowych. Średnio róŝnica w plonach nasion pomiędzy najlepszymi odmianami mieszańcowymi, a najplenniejszymi odmianami populacyjnymi wynosi ponad 8% na korzyść tych pierwszych. Ponadto wyŝsze zaolejenie nasion odmian heterozyjnych powoduje w konsekwencji uzyskanie wyŝszych plonów tłuszczu nawet o kilkanaście procent w stosunku do odmian populacyjnych. W Niemczech, od kilku juŝ lat, podmioty skupujące rzepak stosują system premiowania producentów dostarczających nasiona o zaolejeniu powyŝej 40%, oferując za kaŝdy dodatkowy 1% tłuszczu kwotę w wysokości 1,5% ceny bazowej. Od ubiegłego roku równieŝ niektóre polskie podmioty skupowe wprowadziły podobny system motywacyjny i naleŝy się spodziewać, Ŝe wkrótce stanie się on obowiązującym standardem przy kontraktacji i obrocie nasionami rzepaku. PoniŜej przedstawiono charakterystyki rzepaku odmian mieszańcowych zrestorowanych i mieszańcowych złoŝonych, godne rekomendacji: ES Betty F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana (o przywróconej płodności). Bardzo wysoki potencjał plonowania. Plon nasion duŝy (105%/2006, 112%/2005, 117%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach wyŝsza od średniej. Plon tłuszczu bardzo duŝy. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej średnia. Mała wraŝliwość na termin siewu w ramach zalecanych terminów agrotechnicznych. Wigor jesienny dobry. Zimotrwałość lepsza od średniej. Wiosenne ruszenie wegetacji średnie do późnego. Termin rozpoczęcia kwitnienia i dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości i średniej odporności na wyleganie. Mała podatność na podstawowe choroby. Liczba nasion w łuszczynie i masa 1000 nasion nieco mniejsza od średniej. Zalecana intensywna agrotechnika i pełna ochrona insektycydowo-fungicydowa. Nelson F 1 odmiana mieszańcowa zrestorowana (o przywróconej płodności). Plon nasion duŝy (112%/2006, 113%/2005, 117%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Plon tłuszczu duŝy. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej średnia. Zimotrwałość nieco lepsza od średniej. Termin rozpoczęcia kwitnienia i dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości i średniej odporności na wyleganie. Odporność na podstawowe choroby zbliŝona do średniej. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco większa od średniej. 2

Lubusz F 1z odmiana mieszańcowa złoŝona (mieszaniec męskosterylny + 2 zapylacze). Odmiana składająca się z 70 % nasion mieszańca MH St.37 oraz nasion zapylaczy - odmian Kana 15 % i Marita 15 %. Plon nasion dość duŝy (99%/2006, 104%/2005, 108%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach podwyŝszona, plon tłuszczu dość duŝy. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej podwyŝszona, włókna poniŝej średniej. Zimotrwałość dobra, na poziomie zbliŝonym do wzorca. Początek kwitnienia wczesny, dojrzewania średnio wczesny. Rośliny średniej wysokości, o średniej odporności na wyleganie. Odporność na zgniliznę twardzikową i suchą zgniliznę kapustnych gorsza od średniej, na czerń krzyŝowych nieco powyŝej średniej. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco powyŝej średniej. Mazur F 1z odmiana mieszańcowa złoŝona (mieszaniec męskosterylny + 2 zapylacze). Odmiana składająca się z 70 % nasion mieszańca MH 35 oraz nasion zapylaczy - odmian Kana (15 %) i Marita (15 %). Plon nasion dość duŝy (99%/2006, 106%/2005, 106%/2004 - % wzorca/rok zbioru PDO COBORU). Zawartość tłuszczu w nasionach podwyŝszona, plon tłuszczu dość duŝy. Zawartość białka ogólnego w suchej masie beztłuszczowej nieco podwyŝszona, włókna poniŝej średniej. Zimotrwałość dobra, na poziomie zbliŝonym do wzorca. Początek kwitnienia wczesny, dojrzewania średniowczesny. Rośliny średniej wysokości, o dość dobrej odporności na wyleganie. PoraŜenie zgnilizną twardzikową, suchą zgnilizna kapustnych oraz czernią krzyŝowch średnie. Liczba nasion w łuszczynie średnia, masa 1000 nasion nieco wyŝsza od średniej. Pełna uprawa gleby po roślinach zboŝowych, które są obecnie najczęstszymi przedplonami dla rzepaku ozimego obejmuje: podorywkę na głębokość od 6 do 8 cm, bronowanie i ewentualnie wałowanie wałami pierścieniowymi. Na glebach wolnych od chwastów i niezakamienionych podorywka moŝe być zastąpiona talerzowaniem lub kultywatorowaniem. Orkę siewną naleŝy wykonać po pełnych wschodach osypanych nasion rośliny przedplonowej i chwastów na głębokość od 22 do 25 cm, a następnie zabronować. Jeśli jest to tylko moŝliwe powinna być ona wykonana, na co najmniej 2-3 tygodnie przed siewem, dla zapewnienia dobrego odleŝenia się gleby i skutecznego zwalczenia skiełkowanych chwastów uprawkami przedsiewnymi. Sama uprawa przedsiewna agregatami doprawiającymi winna być wykonana do głębokości 4 cm i nie powodować zbytniego rozpylenia i przesuszenia wierzchniej warstwy gleby. Po roślinach okopowych, grochu i mieszankach pastewnych na polach wolnych od chwastów i znajdujących się w dobrej kulturze uprawę pod rzepak ozimy moŝna ograniczyć do orki siewnej lub kultywatorowania z zastosowaniem zabiegów doprawiających glebę bezpośrednio przed siewem. W celu ograniczenia nakładów, lepszego wykorzystania maszyn i mniejszego ugniatania gleby zaleca się zawsze agregatowanie narzędzi uprawowych w celu optymalnego ich wykorzystania. Dla rzepaku heterozyjnego nie zaleca się stosowania zbytnich uproszczeń uprawowych polegających e. na uprawie bezorkowej czy zerowej gdyŝ plonowanie tych odmian jest w istotny sposób uzaleŝnione od prawidłowej obsady roślin na 3

jednostce powierzchni, co moŝe być zachwiane poprzez zbytnie ograniczenie uprawek przedsiewnych. Nawozy fosforowe i potasowe stosuje się w całości przed siewem rzepaku. Rozpiętość dawek fosforu jest szeroka i waha się od 40 do 120 kg/ha P 2 O 5, co jest ściśle uzaleŝnione od zasobności gleby, spodziewanych plonów oraz kompleksu przydatności rolniczej gleby. Potasem naleŝy nawozić w dawkach od 50 do 130 kg K 2 O/ha uwzględniając te same zaleŝności, co przy nawoŝeniu fosforowym. Najlepszym sposobem ustalenia właściwych dawek nawozów mineralnych jest pobranie próbek gleby z pola i dokonanie oznaczeń zasobności w składniki mineralne w najbliŝszej Stacji Chemiczno-Rolniczej. Najbardziej plonotwórczym makroelementem jest azot, który jako składnik szybko wymywany z gleby powinien być stosowany w ilości pozwalającej roślinie na jego szybkie wykorzystanie. Jesienne nawoŝenie azotem rzepaku jest wskazane jedynie po roślinach zboŝowych, które wyczerpują silnie ten składnik z gleby a ponadto ich resztki powodują jego niedostępność dla rzepaku. Stąd naleŝy stosować od 20 do 40 kg N/ha. Zbyt duŝe jesienne nawoŝenie azotowe moŝe spowodować wybujanie roślin i przyczynić się do słabego hartowania, co zwiększa ryzyko wymarznięcia uprawy. Odpowiednie wiosenne nawoŝenie rzepaku ozimego jest podstawą uzyskania satysfakcjonujących plonów. Przyjmuje się, Ŝe na kaŝdą tonę spodziewanego plonu nasion potrzeba 50 kg N w sumarycznej dawce azotu. Dla odmian heterozyjnych, które jak wynika z badań lepiej wykorzystują niŝsze dawki azotu w porównaniu do odmian populacyjnych, orientacyjne nawoŝenie azotem powinno wynosić od 120 do 200 kg/ha. Stosowanie wyŝszych dawek azotu nie powoduje istotnego wzrostu plonu nasion, a przyczynia się jedynie do większego wegetatywnego wzrostu roślin i nie jest z ekonomicznego punktu widzenia uzasadnione. Wiosenną dawkę azotu dobrze jest podzielić na dwie części i stosować 2/3 w momencie ruszenia wegetacji i pozostałą 1/3 w fazie tuŝ przed początkiem pąkowania tj. 10-14 dni po zastosowaniu pierwszej. Dodatkowe nawoŝenie mikroelementami zawierającymi bor, mangan, cynk, molibden i miedź w niektórych latach moŝe znacząco przyczynić się do uzyskania wyŝszych i jakościowo lepszych plonów nasion. NaleŜy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, Ŝe nawet dodatkowo stosowane nawoŝenie mikroelementowe nie przyniesie oczekiwanych rezultatów, jeśli najpierw nie zadbamy o uregulowany odczyn gleby tj. ph 5.8-6.5, gdyŝ to właśnie wapnowanie wpływa na wzrost zdrowotności roślin, odporności na uszkodzenia mechaniczne i poprawę jakości nasion. Zatem pola pod uprawę rzepaku powinny być wapnowane regularnie w zmianowaniu. Najlepiej wapno wysiewać na ściernisko po zboŝach wykonując jesienny zespół uprawek poŝniwnych. Orientacyjne dawki wapna wynoszą od 1.0 do 2.2 t CaO/ha w zaleŝności od rodzaju gleby. Termin siewu odmian ozimych rzepaku jest uwarunkowany rejonem klimatycznym Polski i ma duŝy wpływ na prawidłowy rozwój roślin przed zimą, dobre ich przezimowanie, a ostatecznie na uzyskane plony nasion. W zaleŝności od rejonu rzepak ozimy wysiewa się w terminach: do 10 4

sierpnia na północnym-wschodzie, kolejno przesuwając się ku zachodowi do 15 sierpnia, w Polsce centralnej do 20 sierpnia, a do 25 sierpnia na zachodzie kraju i pasie nadmorskim. Przestrzeganie terminów siewu warunkuje wytworzenie przez rośliny rzepaku grubego korzenia palowego oraz silnej rozety liściowej, składającej się z 8-10 dobrze wykształconych liści. Wysokość osadzenia pąka wierzchołkowego nie powinna przekraczać 3-4 cm. Odpowiednia technika wykonania siewu rzepaku powinna zapewnić równomierne rozmieszczenie nasion na całej powierzchni pola i ich płytkie przykrycie na głębokość 1,5-2 cm. Jeśli gleba jest rozpylona i przesuszona wskazane jest zwiększenie głębokości siewu do 3 cm, aby nasiona znalazły się w wilgotnej warstwie gleby zapewniającej dobre kiełkowanie. Dotychczasowe badania wskazują, Ŝe w uprawie odmian heterozyjnych rzepaku naleŝy stosować siew wąskorzędowy 12-15 cm, dający równomierne pokrycie roślinami pola i przyczyniający się do dobrego przewietrzania łanu podczas wegetacji, co jest istotne ze względu na większą podatność odmian heterozyjnych na poraŝenie zgnilizną twardzikową i suchą zgnilizną kapustnych. Zastosowanie siewu wąskorzędowego sugeruje późniejsze zastosowanie ochrony herbicydowej przeciwko chwastom. Doświadczenia polowe wskazują, iŝ optymalna ilość wysiewu nasion rzepaku heterozyjnego waha się od 50 do 60 sztuk (80 gorsze warunki siewu) na 1m 2 i zaleŝy od odmiany, warunków termicznowilgotnościowych oraz przygotowania gleby przed siewem. Rośliny mieszańców odznaczają się bujniejszym początkowym wzrostem i lepszym wykorzystaniem składników pokarmowych z gleby. Ustalając ilość wysiewu naleŝy sprawdzać masę materiału siewnego (MTS g), gdyŝ moŝe się ona znacząco róŝnić w porównaniu do nasion odmian populacyjnych. Innym elementami, które powinniśmy uwzględnić przed siewem są: zdolność kiełkowania (nie mniej jak 95%), czystość i oczekiwana polowa zdolność wschodów (PZW około 75-80%). Uwzględniając wszystkie wymienione powyŝej parametry ilość wysiewu najłatwiej obliczyć korzystając ze wzoru. PoŜądana liczba roślin (szt/1m 2 ) x MTS (g) x 10000 Ilość wysiewu (kg/ha) = ---------------------------------------------------------------- zdolność kiełkowania (%) x czystość (%) x PZW (%) Pielęgnacja zasiewów rzepaku ozimego rozpoczyna się juŝ jesienią od zastosowania herbicydów przedsiewnie, posiewnie lub po wschodach, gdy rośliny wytworzą od 2 do 6 liści. Na glebach mocno przesuszonych działanie herbicydów doglebowych moŝe być mało skuteczne i dlatego raczej zaleca się w takiej sytuacji stosowanie herbicydów nalistnie. Głównymi chwastami powodującymi znaczne straty w plonach są: gwiazdnica pospolita, komosa biała, perz właściwy, przytulia czepna, rumian polny, rumianek pospolity, samosiewy zbóŝ. Dla plantatora znajomość chwastów występujących najczęściej na jego polu w uprawie rzepaku jest niezbędna do dokonania prawidłowego wyboru herbicydu do ich zwalczania. Zarejestrowane i polecane do stosowania 5

preparaty znajdują się w spisie wydawanym przez Instytut Ochrony Roślin Poznaniu w postaci Zaleceń Ochrony Roślin. W zwalczaniu szkodników odmian heterozyjnych rzepaku naleŝy zawsze kierować się progami szkodliwości agrofagów, zasadą ekonomicznej opłacalności zabiegu, oraz unikać preparatów pyretroidowych, które działają repelentnie (odstraszająco) na pszczoły. Szczególnie w przypadku uprawy odmian mieszańcowych złoŝonych bardzo istotną rolę w uzyskaniu wysokich plonów nasion odgrywają pszczoły domowe i dzikie pszczołowate, których obecność na plantacji jest bardzo wskazana do prawidłowego zapylenia roślin heterozyjnych. Straty w plonie nasion rzepaku powodowane przez szkodniki mogą wahać się od 15 do 50% w zaleŝności od nasilenia ich występowania. Głównymi szkodnikami rzepaku ozimego są: gnatarz rzepakowiec, chowacz brukwiaczek, chowacz czterozębny, słodyszek rzepakowy, chowacz podobnik, pryszczarek kapustnik i mszyca kapuściana. Poszczególne szkodniki naleŝy zwalczać dobierając odpowiedni preparat w momencie przekroczenia przez nie progu ekonomicznej szkodliwości. W tym miejscu warto wspomnieć o środku owadobójczym Mospilan 20 SP, który jest jedynym zarejestrowanych w ochronie rzepaku systemicznym insektycydem, zwalczającym wszystkie najgroźniejsze szkodniki tej uprawy. Mospilan działa dłuŝej od innych środków - na wszystkie stadia rozwojowe szkodników, niezaleŝnie od temperatury. Jest odporny na zmywanie przez deszcz, ale przede wszystkim jest bezpieczny dla pszczół i innych owadów poŝytecznych. Progi ekonomicznej szkodliwości dla poszczególnych szkodników są następujące: gnatarz rzepakowiec 1 gąsienica na 1 roślinie, pchełki ziemne 1 chrząszcz na 1 mb rzędu, chowacz brukwiaczek 10 chrząszczy w Ŝółtym naczyniu w ciągu 3 kolejnych dni, lub 2-4 chrząszcze na 25 roślinach, chowacz czterozębny 20 chrząszczy w Ŝółtym naczyniu w ciągu 3 kolejnych dni, lub 6 chrząszczy na 25 roślinach, chowacz podobnik 4 chrząszcze na 25 roślinach, mszyca kapuściana 2 kolonie na 1m 2 na brzegu pola, pryszczarek kapustnik 1 owad dorosły na 4 rośliny, słodyszek rzepakowy 1 chrząszcz na roślinie (zwarte pąki kwiatostanowe), 3-5 chrząszczy na roślinie (luźne pąki kwiatostanowe). Zbiór jednoetapowy przeprowadzamy po osiągnięciu przez rośliny dojrzałości pełnej, co ma na ogół miejsce w 2 tygodnie po uzyskaniu przez rzepak dojrzałości technicznej. Na plantacjach o nierównomiernym dojrzewaniu konieczna jest dedykacja preparatami: Basta 200EC, Reglone 200SL, którą naleŝy wykonać w 7-9 dni po osiągnięciu przez rośliny dojrzałości technicznej. W przypadku silnego zachwaszczenia (zwłaszcza perzem) desykację moŝna osiągnąć stosując Roundup Ultra 6

360SL. Straty nasion przy zbiorze kombajnem wyposaŝonym w standardowe zespoły robocze wynoszą około 8-10%. Zastosowanie w kombajnie adaptera wydłuŝającego podłogę zespołu Ŝniwnego o 40 cm, aktywnego rozdzielacza łanu, sita kłosowego o średnicy 6 mm i sita o średnicy 4 mm wmontowanego w podsiewaczu na miejsce dolnego sita Ŝaluzjowego powoduje 2-3 krotne zmniejszenie strat. Po jednoetapowym zbiorze rzepaku słomę najczęściej po rozdrobnieniu przyoruje się. W tym celu najlepiej zamontować na kombajnie szarpacz słomy. Słomę moŝna równieŝ rozdrobnić za pomocą ścinacza zielonek z bijakowym zespołem tnącym. W celu przyspieszenia rozkładu słomy moŝna zastosować 20-30 kg N/ha. Dzięki takiej uprawie uzyskamy dobrze przygotowaną rolę pod roślinę następczą. Dr hab. Marcin Kozak prof. nadzw. UP Piśmiennictwo: 1. Lista Opisowa Odmian. 2006. COBORU, Słupia Wielka, Cz. II, s. 5-18. 2. Rzepak ozimy. 2006. Wstępne wyniki plonowania odmian w doświadczeniach porejestrowych. COBORU, Słupia Wielka, s. 1-4. 7