PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXIX 1985 BADANIA ILOSCI POKARMU ZUZYW ANEGO PRZEZ LARWY MATECZNE W TRAKCIE PRZYROSTU MASY MATECZNIKA U PSZCZÓŁ RÓZNYCH RAS Anna Król Pszczelniczy Zakład Doświadczalny Górna Niwa, Puławy WSTĘP Larwa matki pszczelej w czasiecałego cyklu rozwojowego odżywiana jest mleczkiem pszczelim, produkowanym przez gruczoły gardzielowe młodych pszczół (D e m i a n o w i c z, 1972). Według danych tego samego, autora, larwa mateczna,,w odróżnieniu od larw innych postaci pszczół (truteń i robotnica), odżywia się mleczkiem dłużej, jeszcze po zasklepieniu matecznika, tj. w czasie snucia oprzędu. Nieznane są natomiast w literaturze fachowej dokładne dane dotyczące ilości pożywienia potrzebnego do Iprawidłowego. rozwoju matek pszczelich, Nie spotyka się też badań odnośnie produkcji mleczka pszczelego przez różne rasowo karm~cielki larw matecznych, jakkolwiek wyniki pracy S m a r a g d o we j (1960), M,ielnicenko <i Burmistrowej (1963), także Burmis t r o w e j (1965) oraz K ról (1979, 1981) wykazują, 'że środowisko 'rasowe rodziny wychowującej wywiera duży wpływ na cechy morfologiczne i anatomiczne wychowywanego osobnika, co w pewnym stopniu związane jest 'z jakością pożywienia produkowanego przez różne rasowo karmicielki pszczele. Wydaje się, że środowisko rasowe rodzin wychowujących matki może wpływaćna wygląd osobnika również poprzez przeznaczenie różnej ilości pożywienia dla poszczególnej Iarwy. S m i t h (1959) i W i t t e k (1964) podają, że przy produkcji mleczka docelów przemysłowych należy je z mateczników pobierać trzeciego dnia, gdyż wówczas jest go w matecznikach najwięcej. D i e t z i L a m b r e m o n t (1970), posługując się radioaktywnym 3Żp określili, że matka pszczela Apis mellifera L. w czasie całego cyklu rozwojowego, przebytego w warunkach laboratoryjnych, zużywa około 380 mg mleczka, natomiast S a s a k i i O k a d a (1972) obliczyli, że aby.matka pszczela A. mellifera wychowana w laboratorium osiągnęła masę ciała 200 mg, jej larwa musi zjeść od' 300-360 mg mleczka pszczelego. 57
Celem niniejszej pracy było prześledzenie zmian masy ciała larw matecznych pszczół różnych ras, od drugiego do szóstego dnia ich I'02'JWOju w mateczniku 'Oraz określenie masy mleczka składanego przez różne rasowo karmicielkipszczele od pierwszego dnia rozwoju larwy matecznej do momentu zasklepienia matecznika przez pszczoły. MATERIAŁ I METODA Badania prowadzone w pasiece PZD Górna Niwa w Puławach w latach 1982 i 1983. Do doświadczenia użyto czterech ras pszczół: kaukaska szara górska (Apis mellifera caucasica Gorb.), kraińska - Troiseck, import z Austrii (Apis mellifera carnica Pollrn.), włoska - import z Włoch (Apis mellifera ligustica Spin.) i krajowa linia Mazurka (Apis m. m. melli- [era L.). Wychów matek prowadzono w ulach typu Dadarita według metody opracowanej wcześniej (K ról, 1977). Do każdej rodziny wychowującej czterech czystych 'ras pszczół, przekładano jednorazowo ;vi tym samym dniu po 96 larw matecznych, lokując je na dwu ramkach hodowlanych. Każda rodzina wychowująca otrzymała larwy swojej rasy, które brano w jednakowym wieku. W tym celu matkę w każdej z czterech rodzin zarodowych zamykano pod kołpak z kraty odgrodowej na okres 6 godzin. Po 72 godzinach od uwolniema matki przenoszono larwy do specjalnie przygotowanych do tego celu miseczek woskowych, na kropelkę mleczka pszczelego rozcieńczonego wodą destylowaną (1:1). Mleczko pochodziło. z mateczników 3-dniowy:ch. Wychów matek prowadzono w każdym sezonie w trzech terminach; pierwszy w trzeciej dekadzie maja, drugi w pierwszej dekadzie lipca i trzeci w drugiej dekadzie sierpnia. W obydwu sezonach używano do badań rodzin wychowujących tych samych ras czystych. Ponadto warunki meteorologiczne i pożytkowe były w obydwu latach badań podobne. Analizy wagowe mateczników prowadzone od drugiego dnia po ZRłożeniu wychowu do dnia szóstego, tj. do momentu zasklepienia mateczników, używając do tego celu wagi automatycznej typ WA-31. Codziennie ważono po 10 mateczników w każdej serii dla pszczół kaukaskich, kraińskich i włoskich, natomiast dla pszczół krajowych tylko 5 mateczników, gdyż były trudności w uzyskaniu potrzebnej ich liczby. Ogólnie zatem od drugiego do 6-tego dnia wychowu ważono codziennie po 35 mateczników. Po odcięciu koreczka od każdego matecznika najpierw ważono cały matecznik, następnie matecznik po usunięciu z niego larwy i wreszcie "pusty" matecznik po usunięciu (L niego mleczka oraz dokładnym osuszeniu ścianek za pomocą ligniny. Każdego dnia wykonywano więc 105 analiz wagowych. Przez 'kolejne 5 dni trwania badań dla wszystkich uyżytych do doświadczenia ras pszczół zrobiono 525 pomiarów wagowych. Ogólnie analizę oparto na 3150 takich pomiarach, Dane dotyczące łącznej masy larwy i ml ecz'ka, oraz ma-sy samej larwy i masy 58
sarnego mleczka, uzyskano przez znalezienie odpowiednich różnic między poszczególnymi pomiacami wagowymi. Otrzymane wyniki opracowano statystycznie metodą analizy warrancji. OMÓWIENIE WYNIKÓW Larwy matek pszczelich w okresie pozazarodkowym, jako niszdolue do samodzielnego życia, muszą być karmione i 'Ogrzewalneprzez dorosłe pszczoły. Ten pierwszy okres trwa około 6 dni. W tym czasie kontakt pszczół robotnic z lalrwami matecznymi w rodzinach wychowujących jest bezpośredni d po upływie 6 dni pośredni. Bezpośrednio larwy są stale pielęgnowane przez dwie grupy pszczół - weszczarki i karmicielki. Pszczoływoszczarki stale dobudowują ścianki matecznika, natomiast pszczoły karmicielłki odżywiają larwy mateczne, które 'w miarę upływu czasu rozwijają 'się j przybierają na masie. Na r ys. 1 przedstawiono ogólny iprzebieg tych procesów dla Apis mellifera, na podstawie wartości przeciętnych ze średnich dla wszystkich badanych ras. Jak widać, w wyniku pracy pszczół weszczarek i karmicielek, masa matecznika wraz z zawartym w nim mleczkiem i larwą wzrosła aż do piątego dnia chowu (linia ciągła na rys. 1), po czym mateczniloi osiągały masę nieco (ponad 700 mg i zapewne ich masa nie ulegala dalszym większym zmianom (po 'szóstym dniu kontroli nie prowadzono). Najszybsze przyrosty masy matecznika z całą jego zawartością przypadały między trzecim, a czwartyrn dniem chowu. Wzrost masy samej woszczyny matecznika trwał oczywiście do momentu jego zasklepienia, :tj. do szóstego dnia chowu larwy, ale 'najszybciej zachodził on w pierwszym.i drugim dniu,{linia przerywana na rys. 1). Masa larwy i mleczka w pierwszym i drugim dniu chowu zwiększyła się tylko nieznacznie, następnie do piątego dnia (a zwłaszcza w dniu czwartym) wzrastała bardzo szybko, po czym od piątego dnia malała (linia kropkowana na rys. 1). Masa samej larwy matecznej do trzeciego dnia jej chowu wzrastała bardzo powoli, osiągając przeciętnie masę około 10 mg. W czwartym dniu chowu masa larwy matecznej wynosiła 60 mg w piątym dniu blisko 200 mg, a w 'szóstym dniu około 260 mg (linia przerywano- -kropkowana na rys. 1). Stan masy mleczka w mateczniku aż do piątego dnia chowu przewyższał masę larwy, zwłaszcza w trzecim i czwartym dniu (linia z krzyżyków na rys. 1). Piątego dnia nastąpił moment, kiedy masa mleczka (w którym larwa "opływała") była równa masie larwy, :po czym stan mleczka stale się zmniejszał, a masa larwy zwiększała. Wzrost masy larwy był jednak nieco powolniejszy od ubytku masy mleczka. Można przypuszczać, że ową różnicę stanowią straty wynikłe 59
mg 700 600 500 400..... 300 zoo ---...~....... 100.\;. o 1 2 3 Kolejne chi chowu matek - c~tive days ~J Ryc. 1. Przebieg zmian masy matecznika, składanego w nim mleczka i rozwijającej się larwy matecznej w ciągu początkowych 6 dni chowu matek pszczelich (na podstawie średnich ogólnych dla Apis mehifera) Fig. 1. Dynamics of changes in queen cell mass, royal jelly and developing queen larva dwing the first 6 days of queens (means for A.m.) 1. masa całych mateczników z mleczkiem i larwą - mass of whole queen cells with royal jelly and larve, 2. masa samej woszczyny matecznika - mass ol wax, 3. masa larwy i mleczka łącznie - total mass of queen larva and royal jel ly, 4. masa samej larwy - mass of larva, 5. masa samego mleczka - mass of royal jelly z parowania i przemiany materii - oddychanie. W momencie zasklepienia matecznika pozostawało w nim jeszcze około 70 mg mleczka, które dalej służyło przędzącym lalrwom matecznym jako pokarm. Jeżeli wziąć pod uwagę, że na procesy przemiany materii larwa zużywaetosunkowo niewielką Ilość substancji organicznej, to można przyjąć, że suma masy larwy i mleczka, jaka znajduje się w czwartym dniu chowu w mateczniku, jest bliska ogólnej ilości mleczka potrzebnego do rozwoju matki pszczelej. W omawianym doświadczeniu wynosiło to przeciętnie 380 mg, co jest w zasadzie zgodne z danymi z. literatury. Największą masę mleczka w mateczniku stwierdzono w czwartym dmiu chowu larwy. Wtedy było go przeciętnie około 240 mg, w trzecim dniu chowu stwierdzono przeciętnie około 120 mg mleczka, a w piątym około 180 mg. Wyniki te nie zgadzają się z danymi S m i t h a (1959),i W i t- eo
t k a (1964), którzy największą ilość mleczka stwierdzili w trzecim dniu chowu matek i ten termin polecają jako optymalny do pobieraaria mleczka [przy przemysłowe] jego produkcji. MASA CAŁEGO MATECZNIKA Z MLECZKIEM I LARWĄ U ROZNYCH RAS PSZCZOŁ W 'przeprowadzonych doświadczeniach śwleżo-zasklepione mateczniki (w szóstym dniu chowu matek) wykazały w swej ogólnej masie istotne różnice, uzależnione od rasy pszczół, Najcięższe mateczniki, ważące przeciętmie 771 mg, stwierdzono u pszczół rasy kraińskiej (tab. 1). W po- Tabela 1 Masa swiezo zasklepionego całego matecznika pszczół różnych ras (w mg) Mass of a freshly sealed queen cen of varied race bees (mg) Rasa A race of bees Rok Year Termin badań Time of investigation Średnio dla ras Average for V I VII I VIII races Am. 1982 688 638 754 caucasica 1983 825 575 625 A.m. 1982 745 734 737 carnica 1983 851 678 883 Am. 1982 724 708 716 mellifera 1983 716 716 724 Am. 1982 662 659 735 ligustica 1983 829 660 718 Średnio dla terminu Average for time 775 b 671 a 736 b 684 a 771 c 717 b 2 710 b l równaniu z tą rasą, pszczoły krajowe i włoskie miały mateczniki o ponad 50 mg lżejsze, a pszczoły kaukaskie o blisko 90 mg lżejsze. Między latami badań istotnych różnic nie stwierdzono, ale też warumki pogody były w obu latach bardzo podobne. Różnice istotne w masie całych mateczników, niezależnie od rasy pszczół, wystąpiły między termmami badań w obrębie lat. Mianowicie mateczniki budowane w lipcu wykazywały mniejszą masę od mateczników budowanych w maju, przeciętnie o około 80 mg i od budowanych w sierpniu przeciętnie o około 65 mg. Pomiary dynamiki wzrostu masy matecznika, wykonywalne codziennie od drugiego do szóstego dnia chowu wykazują, że pszczoły krajowe i kaukaskie nieco szybciej kończyły budowę matecznika.niżpszczoły kraińskie i włoskie (rys. 2). Natomiast pszczoły rasy włoskiej wykazywały dziwne przyhamowanie tempa wzrostu masy mateczników 'w trzecim dniu chowu. Straty te nadrabiały dopiero w piątym dniu chowu. 61
mg 800 700 600 500 400 300 200 100 o 2 Kctejne dli - consecutive 6 Ryc. 2. Dynamika wzrostu sumarycznej masy matecznika, mleczka i larwy różnych ras pszczół (na podstawie średnich z lat 1982--a3) Fig. 2. Dynamics of increase in total mass of queen cell, royal jelly and larva in bees of varied races (means from 1982-1983) 1. A.m. caucasica, 2. A.m. carnica, 3. A.m. meuifera, 4. A.m. ligustica MASA WOSZCZYNY MATECZNIKA U ROŻNYCH RAS PSZCZOL Najwięcej woszczyny 'na budowę mateczników zużywały pszczoły rasy kraińskiej - średnio około 424 mg (tab. 2). Pozostałe badane rasy pszczół zużywały przecietnie o 78 mg mniej wosku ria budowę jednego mateczni'ka,co stanowi różnicę statystycznie istotną. Nie stwierdzono różnic w ilości zużywanego wosku na mateczniki w zależności od roku badań dla wszystkich badanych ras. Natomiast zawsze w lipcu wszystkie rasy zużywały istotnie mniej wosku na budowę matecznika niż w maju (różnica 47 mg) i w sierpniu (różnica 53 mg). Najbardziej regularriym tempem budowy matecznika, charakteryzującymsię dość równomiernym dokładamiem porcji woszczyny aż do momentu zasklepienia, wyróżniały się pszczoły kaukaskie (rys. 3). W porównaniu z 'nimi pozostałe rasy wyraźnie szybciej budowały mateczniki 62
Tabela 2 Masa świeżo zasklepionego pustego matecznika pszczół różnych ras (w mg) Mass of a freshly sealed empty queen cell of varied race bees (mg) Rasa A race of bees Rok Year Termin badań Time of investigation Średnio dla ras Average for V I VII I VIII races Am. 1982 363 358 453 caucasica 1983 437 281 313 Am. 1982 450 453 451 car nica 1983 438 305 447 Am. 1982 358 301 367 mellifera 1983 361 367 371 A.m. 1982 310 313 428 ligustica 1983 436 325 379 Srednio dla terminu Average for time 394 b, 347 a 400 b l 367 a 424 b 367 a, 365 a. w pierwszych dwu dniach chowu. W trzecim dniu pszczoły włoskie i kraińskie wyraźme zwalniały tempo budowy, zaś pszczoły krajowe dorównywały kaukaskim. W czwartym dniu wszystkie trzy rasy dokładały odrobinę mniej samej woszczyny niż rasa kaukaska, natomiast,w piątym dniu więcej, przy czym rasa krańska aż 100% więcej. W szóstym dniu masa woszczyny w mateczniku pszczół krajowych wzrosła tylko minimalnie oznacza to, że główne prace budowlane kończyły ()II1ew ciągu 5 dni, podczas gdy pozostałe jeszcze dnia szóstego po dolbudowaniu do matecznika po 35-55 mg woszczyny. ŁĄCZNA MASA MLECZKA r LARWY MATECZNEJ ROŻNYCH RAS PSZCZOŁ Sprawdzana w chwili zasklepienia matecznika masa larwy matecznej wraz ze znajdującym się w rnateczmiku mleczkiem najwyższa była u pszczół krajo,wych, u których wyrnosiła przeciętnie 360 mg (tab. 3). Pszczoły kraińskie i włoskie wykazywały nieznacznie tylko mniejszą masę larwy rz mleczkiem w szóstym dniu chowu (346 mg). W porównaniu z wymienionymi rasami zawartość zasklepianego matecznika pszczół kaukaskich była istotnie mniejsza, wynosiła bowiem tylko 316 mg. Wahania między latami w poszczególnych terminach wykonywania badań były znaczne lecz nieistotne. Natomiast wartości średnie z lat i ras dla lipcowego terminu doświadczeń!były istotnie niższe od takich samych średnich z obu pozostałych tenminów. Jeżeli łączma masa larwy i mleczka w szóstym dniu chowu w maju wynosiła przeciętnie 359 mg, w 'sierpniu 343 mg, to w czerwcu tylko 325 mg. Można to tłumaczyć tylko mniej korzystnym układem pożytków w lipcu, podobnie jak woszczyny i masę całego matecznika. 63
mg 400 300 100 o 2 3 5 6 Kolejne dni consecutive days Ryc. 3. Dynamika wzrostu masy samej woszczyny matecznika budowanego przez pszczoły różnych ras (na podstawie średnich z lat 1982-83). Fig. 3. Dynamics of increase in wax substance of queen cell being built by bees of varied races (means from 1982-1983) Tabela 3 Sumaryczna masa larwy matecznej i mleczka różnych ras pszczół w momencie zasklepienia przez nie matecznika (w mg) Total mass of a queen cell larva and royal jelly of varied of queen cell sealing (mg) Rasa A race of bces Rok Ycar race bees at the moment Termin badań Średnio dla ras Time of investigation Averagę for V VII VIII races A.m. 1982 325 280 301 caucasica 1983 386 294 313 I I 316 a A.m. 1982 293 281 286 car nica 1983 414 373 435 A.m. 1082 350 342 427 mellifera 1983 350 350 342 A.m. 1982 362 345 305 ligustica 1983 394 335 339 Sredniodla terminu Average for time 350 h. 325 a 343 bl 346 hl 360 h3 346 b, 64
mg 400 300 200 Gains 100 O 4 conseciśive days Ryc. 4. Dynamika wzrostu masy larwy matecznej i mleczka w matecznikach różnych ras pszczół (na podstawie średnich z lat 1982-83) Fig. 4. Dynamieś of the development of queen larva mass and increase in queen jelly substance in queen cells of bees of varied races (means from 1982-1983 1. A.m. caucasica, 2. A.m. carnica, 3. A.m. mehifera, 4. A.m. ligustica 'I'empc zwiększania się łącznej masy larwy i mleczka,w mateczniku było do drugiego dnia podobne dla wszystkich badanych ras pszczół (ryc. 4)z tym, że minimalnie przodowały pod tym wzgtędem pszczoły kraińskie. W trzecim dniu pszczoły włoskie wykazywały wyraźnie zahamowanie przyrostu tej masy, lecz czwartego dnia znowu dorównywały one tempem wzrostu poizostałym rasom. Piątego dnia przyrost zawartości matecznika był największy u pszczół włoskich ikra:ińsbch, a następnie u kaukaskich, zaś u pszczół krajowych najniższy. Szóstego dnia łączna masa larwy i mleczka w mateczniku pszczół krajowych jeszcze minimalnie wzrosła, a u pozostałych ras wyrażnie zmalała. Ubytek ten u psz:czół włoskich był nieznaczny. natomiast u pszczół kaukaskich, a zwłaszcza kraińskich przekraczał 70 mg. MASA LARWY MATECZNEJ ROZNYCH RAS PSZCZOŁ W momencie zasklepienia mateczników masa ciała Iarw matecznych pszczół włoskich wynosiła przeciętnie 271 mg, a krajowych 269 mg (tab. 4). W tym samym czasie larwy mateczne pszczół kauka,skich i kraińli - Pszczelnicze Zeszyty Naukowe - r. XXIX
Tabela 4 Masa ciała larwy matecznej różnych ras pszczół w momencie zasklepienia matecznika (w mg) Queen celi larva mass of varied race bees at the moment of queen cell sealing (mg) Rasa A race of bees Rok Year Termin badań Time of investigation Średnio dla ras Average for V I VII I VIII races A.m. 1982 222 232 236 caucasica 1983 277 277 274 A.m. 1982 238 235 238 carnica 1983 270 274 277 A.m. 1982 277 262 263 mellifera 1983 276 276 262 A.m. 1982 278 258 279 ligustica 1983 335 205 274 Średnio dla terminu Average for time 271 b 2 252 a 262 b, 253 al 255 a, 269 hl 271 b 2 skich,były istotnie mniejsze, watżyły.bowiem odpowiednio 253 i 255 mg. Różnice między latarni okazały się nieistotne. Ujawniło się natomiast istotne zróżnicowanie między terminami wykonywania doświadczeń w sezonie. Pcdobnie jak rwprzypadku masy całego matecznika, masy samej jego woszczyny oraz łącznej masy mleczka i larwy, tak i masa samej larwy matecznej z serii lipcowych była, przeciętnie biorąc, mniejsza niż fl serii majowych (o 19 mg) i sierpniowych (o 10 mg). Rozpatrując tempo wzrostu masy larwy matecznej (ryc. 5) stwierdzić należy, że począwszy od trzeciego dnia chowu aż do dnia szóstego, larwy ip,szozółkrajowych wykazywały masę najwyższą, a to dzięki większym ich przyrostom w drugim i trzecim dniu. Dla odmiany Iarwy mateczne pszczół włoskich w trzecim, czwartym i piątym dniu były mniejsze nie tylko od pszczół krajowych, ale także od kraińskich i kaukaskich, zaś szóstego dnia dorównywały one pszczołom krajowym, a od larw pszczół kaukaskich i kraińskich były nawet cięższe o około 20 mg. MASA MLECZKA PSZCZELEGO W MATECZNIKU U ROŻNYCH RAS PSZCZOŁ IloŚĆmleczka w matecznikach w momencie ich zasklepienia wynosiła przeciętnie u pszczół jkraińskich i krajowych po około 90 mg, włoskich 75 mg, i kaukaskich 63 mg, przy czym różnice między tymi wielkościami okazały się istotnet(tab. 5). Ponadto świeżo, zasklepione mateczniki pszczół kraińskich wyraźnie.więcej mleczka zawierały w roku 1983 niż 1982 chociaż statystycznie tego nie udowodniono z powodu znacznej zmienności wszystkich zebranych wyników. Dowiedziono natomiast, że w miesiącu lipcu było IW zasklepionych matecznikach przeciętnie o 23 mg mniej 66
mg 400 300 200 100 o 2 6 Kolejne dni"- consecutive days. lllllid 1 E2 p,i3 lui2wj4 Ryc. 5. Dynamika wzrostu masy larwy matecznej różnych ras pszczół (na podstawie średnich z lat 1982-83) Fig, 5. Dynamics of the development of queen larva mass in bees of varied races (means from 1982-1983) 1. A.m. caucasica, 2. A.m. carnica, 3. A.m. mehifera, 4. A.m. ligustica mleczka niż IW maju i nieco mniej (8 mg - różnica nieistotna) niż w sierpniu. Stan masy mleczka w matecznikach w okresie chowu wykazywał różnice między rasami pszczół. W trzecim i czwartym dniu chgwuw matecznikach pszczół kraińskich,ktajowych i kaukaskich utrzymywał się wyższy stan mleczka niż w matecznikach pszczół włoskich (ryc. 6). W następnych dwu dniach chowu stan ten wykazywał spadek, przy czym najszybszy był on lu pszczół krajowych, a.najwolniejszy, zwłaszcza w piątym dniu chowu, 'U pszczół włoskich. Porównując stan mleczka IW matecznikach w okresie chowu z masą larwy matecznej stwierdzić należy, że wykazując szybkie tempo wzrostu masy ciała larwy rasy kraińskiej, krajowej i kaukaskiej otrzymywały odpowiednio wcześniej większe porcje mleczka. W 'szóstym dniu nastepował większy spadek stanu mleczka w matecznikach pszczół kaukaskich, kraińskich i włoskich, a znacznie mniejszy u pszczół krajowych. 5" 67
Tabela 5 Masa mleczka pszczelego różnych ras pszczół w momencie zasklepienia mateczników (w mg) Royal jelly mass ot varied race bees at the moment of queen cell sealing (mg) Rasa Rok A race of bees Year Termin badań Średnio dla ras Time of investigation Average for V I VII I VIII races A.m. 1082 103 48 65 caucasica 1983 109 17 39 A.m. 1982 55 46 47 carnica 1983 144 99 158 ~.m. 1982 73 80 164 meuifera 1983 74 74 80 A.m. 1982 84 87 26 ligwtica 1983 59 130 65 Srednio dla terminu Average for time 95 b 722t 80 a. 63 al 91 c. 90 C1 75 b mg 300 200 Gains 100 o 2 3 4.1 Kol ejne dni c onsecutive days ~2 1<13 Em4 : v'.., Ryc. 6. Dynamika zmian masy mleczka pszczelego (bez larwy) w matecznikach różnych ras pszczół (na podstawie średnich z lat 1982-83) Fig. 6. Dynamics of changes in royal jelly substance (without larva) in queen cells of bees of varied races (means from 1982-1983) 1. A.m. caucasica, 2. A.m. carnica, 3. A.m. mehifera, 4. A.m. Zigustica 68
PODSUMOW ANIE WYNIKOW I WNIOSKI Najbardziej harmonijnym przyrostem masy woszczyny, mleczka i larwy charakteryzowały się pszczoły kaukaskie, lecz ostatecznie budowały <me mniejsze mateczniki, składały w nich najmniejsze ilości mleczka, najmniejsze też były ich larwy mateczne w momencie zasklepiania matęcznika. Pod względem harmonijności dymamiki budowy matecznika, składanego w nim mleczka i przyrostu masy larwy matecznej, zaraz po pszczołach kaukaskich plasują się pszczoły krajowe. Jednak budują one nieco większe mateczniki, a ich larwy mateczne osiągają w chwili zasklepienia matecznika największą masę, choć stan mleczka w matecznikach utrzymują na niższym poziomie niż pszczoły kaukaskie. Ponadto larwy mateczne pszczół krajowych odznaczają się szybszym tempem przyrostu masy ciała w początkowym i w środkowym okresie dch rozwoju, a w szóstym dniu chowu już bardzo powolnym. Pszczoły krainskie, podobnie jak 'kaukaskie i krajowe, charakteryzują się równomierną dynamiką wzrostu ogólnej masy rnateczniika, ale nie wykazują, jak tamte, zwolnienia 'tempa przyrostu w lpiątym dniu chowu, dzięki czemu mateczniki ich osiągają największą masę. W tempie hudowy woszczyny zarysowuje się,u nich pewne zwolnienie w trzecim i czwartym dniu chowu, ale stan mleczka utrzymują przez cały czas na najwyższym poziomie ze wszystkich Ibada:nychras. Mimo tego, ich larwy mateczne wykazują piątego dnia chowu niższą masę ciała niż larwy pszczół krajowych i kaukaskich, a dopiero,w momencie zasklepienia matecznika przewyższają masę nieco tylko pszczoły kaukaskie, dalece nie dorównując krajowym. Pszczoły włoskie, wykazują w trzecim i częściowo także w czwartym dniu chowu silne zwolnienie budowy woszczyny matecznika, co przy mniej szybkim niż u innych ras w tym czasie tempie wzrostu masy mleczka i larwy powoduje wyraźne załamanie krzywej wzrostu ogólnej masy matecznika. To zwolnienie tempa przyrostów masy badanych parametrów jest u pszczół włoskich rekompensowane szybszym tempem, wzrostu w końcowym o'kresie chowu. W rezultacie ich larwy mateczne, choć do piątego dnia chowu wykazują najniższą masę ciała, w momencie zasklepienia mateczniki osiągają prawie taką samą masę jak najcięższe z badanych ras larwy pszczół krajowych. Reasumując stwierdzić należy, że każda z czterech badanych ras pszczół zachowuje odrębne, właściwe swojej rasie cechy w zakresie tempa budowy.i masy ogólnej matecznik ów, tempa wzrostu i ogólnej masy ciała la:rwy mateczne] oraz utrzymywanego poziomu mleczka pszczelego w matecznikach. Natomiast na wahania warunków meteorologiczno-pożytkowych (Wszystkiebadane ltasypszczół reagują mniej więcej podobnie, budując odpowiednio większe, lub mniejsze mateczniki, składając w nich 69
odpowiednio więcej lub mniej mleczka oraz wychowując odpowiednio większealbo mniejsze larwy. Nasuwają się następujące wnioski praktyczne: Spośród badanych ras pszczoły rasy kraińskiej budują największe mateczni'ki i przeznaczają dla każdej larwy matecznej największe ilości mleczka, dlatego one najlepiej nadają się na rodziny wychowujące w warunkach klimatyczno poeytkowych lubelszczyzny. Najlepszą porą wychowu matek pszczelich dla 'celów produkcyjnych w warunkach pożytkowych Puław jest koniec maja. W miesiącu lśpcu panują już w rodzinach wychowujących mniej korzystne warunki dla wychowu ma tek. Z wykonanych badań wynika, że do produkcji mleczka dla celów przemysłowych majlepiej byłoby wykorzystywać pszczoły rasy kraińsklej prowadząc chów larw matecznych w końcu maja lub na początku sieńpnia. Największa masa mleczka jest w matecznikach czterodniowych; w porównaniu z matecznikami trzydniowymi jest go około 100% więcej. LITERATURA 1. B u r m i s t r o w a N. D., 1965: OnaprawIenom izmienii czisła jajowych truboczek u matek. Pczelowodctwo, 85 (6): 15. 2. D i e t z A., L a m r e m o n t E. N., 1970: Caste determination in Honey bees. II. Food consumption of individual honey bee larwae determinated with P 32- labeled royall jelly. Ann. ent. Soc. Am. 63 (5): 1342-1345. 3. Hodowla Pszczół, 1938, PWRiL. 4. Król A., B o r n u s L., 1977: Wpływ rasy rodziny wychowującej na cechy morfologiczne i anatomiczne matek pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. 21: 95-111. 5. Król A., 1979: Cieplarki biologiczne do produkcji matek pszczelich. Pszczelarstwo 6 (30): 2-3. 6. Król A., 1981: Frakcje białkowe w mleczku pszczół różnych ras. Pszczelno Zesz. Nauk. 25: 165-171. 7. Król A., 1983: Wpływ rodzaju spożywanego przez pszczoły pyłku na zawartość ważniejszych składników mineralnych w mleczku pszczelim różnych ras. Pszczelno Zesz. Nauk. 27: 33-41. 8. M e l n i c e n k o A. H., B u r m i s t r o w a N. D., 1963: Controled changes in the heredity of colonies and their biochemical bases. Text. Lect. XIX Congr. Apimondia Prague. 2: 428-487. 9. S m i t h M. V., 1959: The production of royal jelly. Bee World 40 (10): 250-254. 10. S m a r a g d o w a N. P., 1960: Wlijanie srednerusskich i pomesych semej wospitatelic na dlinu chobotka jużnych pczeł. Pczelowodctwo 37: 9-15. 11. S a s a k i M.. O k a d a J., 1972: Eficiency of convesion of royal jelly during the development of the gueen honeybee. J. apic. Res. 11 (3): 135-140. 12. War a k o m s k a Z., 1962: Badania nad zbiorem pyłku przez pszczołę miodną Apis mellifica L. w rolniczych okolicach Polski. Annales UMCS, sectio E. 17 (5): 67-106. 13. W i t t e k J., 1964: Ako zwysić prodkcium M. K. Vcelar 38 (5). 70
HCC~OBAHHH KO~H~ECTBA KOPMA MCnO~b30BAHHOrO MATO~HbIMH ~H~MHKAMl1. y II~EJI PA3HbIX IIOPO,ll;, 3A BPEMH IIPMPOCTA MACCbI MATO-Y:HMKA ARHa KpyJIb KOHCTaTl1pOBam'f, '11'0,!(JISI:KaJK.Il;OJ1~ '1eTbJpeX nopoz n'leji CBOJ1C1'BCHHbI, OTJlli- 'HfTe.r.bHbIe.Il;JISł,!(aHHOJ1nopozrsr: TeMI! noctp<l\ehhsi:h oómaa Macca MaTO'lRHKOB. TeMII pa3bj1t'l1r'ho5ii\aji MaCC3 MaTO'lHOJ1JIH''-lHHKM,a TaKJKe y,!(epjkhbaembij1 B Ma- 'I1O'IHJ1Keyposens MaTlO'lHOrO MOJIO"iKa', 3aTO OIT3bIB'lI1BOCTbacex I1CCJIe,!(OBaHHbIX nopozt nxen na KOJIC6aHlUl MeTeopoJIOrl1'leCK.l1-B3HTKOBbIX YCJroIBI1J1IlJOxoJKa H Ol-Ja 3aKJIIO'laeTCJI IB noctpoehhh COOTBeTCTBeHRO6oJIblllil1X l1jih ~ehbllihx MaTO'lHl1KlOB, HaKOIIIJIeHHHCOOTBeTC'I'BeHHO50JIbll.I ro HJIH MeHbllIero KOJIH'leCTBa MOJIO'lKa H BO- CIH1TaHMHCOOTBeTCTBeH!-!O50JIbllIl1X I1JII1MellbllIHX JIll1'H1HOK. H3 'lhcjia HCCJIe,!(OBaHHbIXnopozr, Jl'łeJIbI xparrnctcoń nopozrsr CTPOHT CaMbIC 60JIbIllHe MaTO'IH'J1KHH npe,!(ha3h3'łaiot ltjiij; KaJK,l\OJ1J1H'lHIIKH casn-re 5cUIbIlIJ1e KO- JII1'łecTBa MOJIlO'łKa.,ll;JIJI rrpozryxmra MOJIO'łKa,!(JIH npombiilijiejłhbix u;ejiej1 nyxure ncero HenOJIb30BiaTb n'łeji KpaHHCKOJ1 nopozrst, nposona paanenenae MaTO'lHbIX JIH- 'łi1ho,kb KOHu;e MaR MJIlI1;El na-raxe aarycra. Y acex HCCJIellOBaHHbIXrropon CaMaH 60JIbIlIaJI Macca MOJIO'łK HaXO)l.J1TCHB 'łetbrpex)l;bebhblx MaTO'lHHKaX, no cpabhehi1jo c ~XAIIeBHblMJ1 ero rorna Ha 100% 5oJIbIlIe. FEED INTAKE IN QUEEN CELL LARVAE OF VARIED HONEY-BEE RACES DURING THE DEVELOPMENT QUEEN CELL SUBST ANCE Anna Król Summary It was found that each oi four honey-bee races showed individual race characteristic features in building rat e and total mass of the queen celi, totał mass and growth rate of queen ceu larvae, and eontent of royał jeliy mantained in queen eells during the first 6 days of queen ceu larvae development. On the other hand, a11 the examined races responded simi1arly to the alterations in meteorogical and nectar conditions by building appropriately bigger or smali er queen cells, depositing more or less royal je11y and raising bigger or smaller łarvae. Among the examined races the biggest queen cells with the highest eontent of royał jelly designated for queen cell larvae we re observed in Carniołan race bees. This race is, therefore, the most suitable for the production of royal jelly for industrial purposes. Queen cell larvae should be raised at the end of May or at the begining of August. In all the examined races the highest amount of royal jelly was in four-days' queen celi s which contained two-fold higher eontent of the substance did three-days' ones.