Dubelt 1 (2009) Dubelt 1 (2009), 1-26

Dubelt 1 (2009) Dubelt 1 (2009), 1-26 Eugeniusz Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha Carduelis flavirostris i śnieguły Plectrophenax nivalis na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996 Eugeniusz Pugacewicz. Occurence of the Shore Lark Eremophila alpestris, the Twite Carduelis flavirostros and the Snow Bunting Plectrophenax nivalis in the North-Podlasie Lowland, in years 1975-1996. Abstract. In 1975-1996 in the North-Podlasie Lowland (NE Poland) Shore Lark Eremophila alpestris has been recorded 245 times (2967 individuals), Twite Carduelis flavirostris 49 times (495 inds), and Snow Bunting Plectrophenax nivalis 183 times (2037 inds). During this period number of wintering birds varied considerably. Shore Lark was most numerous in winters 1993/94 and 1994/95, Twite in winter 1984/85, and Snow Bunting in winters 1987/88 and 1994/95. Shore Lark was observed between 16th of October and 5th of April, most abundantly in November. Twite was observed from 21st of October till 5th of April, most abundantly on the end of October and the beginning of November. Snow Bunting has been seen between 18th of October and 31st of March, in largest numbers in December. Shore Larks arrived to North Podlasie mainly from the east direction, Twites from the west direction, and Snow Buntings from north-east. Mean number of individuals during one encounter averaged 12.1 for Shore Lark, 10.1 for Twite and 11.1 for Snow Bunting. All three species exhibited highest tendency to establish flocks in winter. Largest flock of Shore Larks had about 120 birds, Twite 35 individuals, and Snow Bunting about 110 individuals. Shore Larks have been observed mostly in flocks of 2-10 individuals (48% of all records), Twites also in such a small groups (55% of all records), but Snow Buntings as single birds (43% of all records). In the case of Shore Lark and Twite most individuals were seen in flocks composed of 11-30 individuals (37,5% and 61% of all observed individuals, respectively), but in the case of Snow Bunting in flocks of 31-60 birds (37% of all observed individuals). All three species were most abundant in the agricultural landscape, 88.5% of all observations of Shore Lark, 68% of observations of Twite and 67% observations of Snow Bunting. Shore Larks were feeding mainly on ploughed fields and winter crops, but Snow Buntings were searching for food both on bare grounds and in habitats completely covered with vegetation. Twites were feeding mainly in clusters of weeds, on stubble fields and in rape crops. 1

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Ogólnikowe wzmianki i szczegółowe informacje o spotkaniach gómiczka Eremophila alpestris, rzepołucha Carduelis flavirostris i śnieguły Plectrophenax nivalis na Nizinie Północnopodlaskiej można znaleźć w publikacjach Reichenova (1918), Karpińskiego (1935), Tischlera (1943), Ruprechta (1972), Dyrcza et al. (1984), Borowskiego, Okołowa (1988), Chyla, Górskiego (1993), Kułakowskiego (1995) i Tomiałojcia (1995). Pierwszą próbę podsumowania wiedzy o występowaniu tych gatunków w rejonie Puszczy Białowieskiej podjęli Lewartowski, Pugacewicz (1983), zestawiając obserwacje dokonane do 1981 roku włącznie. Od tego czasu odnotowano wiele nowych stwierdzeń w różnych rejonach północnego Podlasia. Dają one podstawę do przeprowadzenia dokładniejszej analizy występowania wymienionych gatunków w tym makroregionie. 2 Materiał i metody W niniejszym opracowaniu wykorzystano publikowane i niepublikowane materiały zebrane w latach 1975-1996. Rok 1975 przyjęto jako początkowy, ponieważ praktycznie dopiero wtedy rozpoczęto na północnym Podlasiu częstsze ornitologiczne penetracje terenu, włącznie z krajobrazem rolniczym, w okresie pozalęgowym (por. Lewartowski, Pugacewicz 1983). W kolejnych latach intensywność kontroli terenowych stopniowo rosła. Ciągle jednak miały one podobny, doraźny i eksploracyjny, charakter. Etap wyłącznie takich nieregularnych penetracji terenowych o zróżnicowanym nasileniu w poszczególnych sezonach zakończono w 1996 roku, w którym jesienią na stałej powierzchni polnej pod Hajnówką rozpoczęto regularny monitoring omawianych gatunków w całym okresie pozalęgowym (dane własne niepubl.). Rejestrowano wszystkie obserwacje górniczka, rzepołucha i śnieguły, niezależnie od okoliczności ich dokonania. Większość stwierdzeń odnotowano podczas penetracji terenów otwartych i mozaikowych, w środowiskach spodziewanego ich występowania. Jednak sporą część z nich stanowiły przygodne obserwacje ptaków przelatujących nad osiedlami i lasami. We wszystkich przypadkach notowano miejsce spotkania, liczbę ptaków, kierunek i charakter przemieszczeń. Przeważnie opisywano także środowisko przebywania i żerowania. Zróżnicowana intensywność penetracji terenowych w poszczególnych sezonach utrudniała dokonywanie bezpośrednich porównań ilościowych między nimi. Ponieważ jednak 85-90% wszystkich danych stanowiły materiały własne autora, to podjęto próbę ich zobiektywizowania, dzieląc liczbę stwierdzonych ptaków przez ilość kontroli terenu wykonanych w danym sezonie. Otrzymane w ten sposób przybliżone wskaźniki dają lepsze wyobrażenie o rzeczywistych zmianach liczebności omawianych gatunków w kolejnych sezonach.

Dubelt 1 (2009) Średnie terminy przylotu i odlotu ustalono głównie w oparciu o dane z sezonów, w których prowadzono bardziej regularne obserwacje na terenach otwartych i półotwartych w okresie występowania omawianych gatunków. Uwzględniono tu także bardzo wczesne i późne przygodne obserwacje tych ptaków. Wskaźnik zgrubnego podobieństwa dynamiki liczebności obliczano według wzoru ZPD = Σ x, gdzie x to wspólna (mniejsza) wartość miesięcznego odsetka wszystkich stwierdzonych ptaków między porównywanymi terenami. Zgrubnym nazwano ten wskaźnik, ponieważ nie uwzględnia on różnic w liczebności gatunku na porównywanych terenach. Górniczek Eremophila alpestris Wyniki W latach 1975-1996 na północnym Podlasiu zarejestrowano w sumie 245 spotkań i 2967 osobników górniczka. Pomimo braku stwierdzeń w sezonach 1975/76 i 1979/80, co mogło wynikać z małej liczby kontroli odpowiednich biotopów jesienią i zimą, można stwierdzić, że w omawianym okresie ptak ten występował w makroregionie regularnie (tab. 1). W kolejnych sezonach liczba stwierdzeń i ptaków była bardzo zmienna. Ryc. 1. Liczebność górniczka Eremophila alpestris na Nizinie Północnopodlaskiej w sezonach 1981/82-1995/96 w ujęciu zobiektywizowanym. Linią przerywaną oznaczono liczebność średnią dla całego okresu. Figure1. Number of Shore Larks Eremophila alpestris observed in the North-Podlasie Lowland in winters 1981/82-1995/96. Broken line indicates mean number of birds observed during whole period. (1) Number of birds/10 days of observation. 3

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... W ujęciu zobiektywizowanym w okresie 1981-1996 liczebność wyższą od przeciętnej odnotowano w sezonach 1984/85, 1986/87, 1987/88, 1992/93, 1993/94, 1994/95 i 1995/96. Najwyższą liczebnością charakteryzowały się sezony 1993/94 ok. 150 osobników/10 dni obserwacji, 1994/95 ok. 146 os./10 dni i 1987/88 ok. 95 os./l0dni. Natomiast najmniej licznie widywano te ptaki w sezonach 1981/82 ok. 6 os./10 dni i 1989/90 ok. 12 os./10 dni (ryc. 1). Gómiczki notowano od połowy października do pierwszej dekady kwietnia. Najwcześniej jesienią stwierdzono ten gatunek 16 X 1987, a najpóźniej Tab. 1. Liczba spotkań i osobników górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha Carduelis flavirostris i śnieguły Plectrophenax nivalis na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996. N liczba spotkań; n liczba ptaków. Table 1. Number of encounters and number individuals of Shore Lark Eremophila alpestris, Twite Carduelis flavirostros and Snow Bunting Plectrophenax nivalis observed in the North - Podlasie Lowland, in years 1975-1996. N number of encounters; n number of individuals. (1) season, (2) sum. Sezon (1) Eremophila alpestris Carduelis flavirostris Plectrophenax nivalis N n N n N n 1974/1975 1 3 - - - - 1975/1976 - - 1 20 - - 1976/1977 3 46 - - 3 10 1977/1978 5 44 1 30 2 14 1978/1979 8 139 - - 14 39 1979/1980 - - 1 1 3 103 1980/1981 2 54 - - 1 2 1981/1982 4 27 5 45 29 229 1982/1983 16 148 2 18 17 105 1983/1984 3 63 - - 4 59 1984/1985 13 191 12 193 16 173 1985/1986 14 228 3 15 14 51 1986/1987 40 459 5 35 21 130 1987/1988 24 397 - - 16 374 1988/1989 6 42 4 32 6 139 1989/1990 6 21 3 50 2 3 1990/1991 6 38 - - 4 8 1991/1992 2 33 1 1 - - 1992/1993 21 240 2 8 12 185 1993/1994 32 315 2 15 7 129 1994/1995 19 354 5 29 7 257 1995/1996 20 125 2 3 5 27 Suma (2) 245 2967 49 495 183 2037 4

Dubelt 1 (2009) wiosną 5 IV 1995 i 5 IV 1996, we wszystkich przypadkach na Równinie Bielskiej. W poszczególnych sezonach terminy przylotu pierwszych górniczków były dość mocno zróżnicowane. Notowano to w okresie 16 X - 9 XI ( x = 30 X; N = 13). Terminy odlotu wiosną były zróżnicowane jeszcze bardziej. Ostatnie osobniki notowano w okresie 24 II 5 IV ( x = 21 III; N = 12). Czas odlotu zasadniczo był uzależniony od warunków atmosferycznych panujących w drugiej połowie zimy. Generalnie, im zima była lżejsza i krótsza, tym wcześniej górniczki opuszczały makroregion (np. 1983, 1990). Gdy okres chłodów i zalegania śniegu przedłużał się, ptaki te pozostawały dłużej (np. 1987, 1996). Wędrówka jesienna była wyraźnie zaznaczona. Największe natężenie osiągała w listopadzie, w którym stwierdzono 32% wszystkich ptaków. W tym miesiącu zarysowały się dwa szczyty liczebności, w jego pierwszej i trzeciej dekadzie (ryc. 2). Trzeci, niższy szczyt liczebności, wystąpił w drugiej dekadzie grudnia. W ostatniej dekadzie tego miesiąca ilość spotykanych ptaków wyraźnie malała. Czas ten można uznać za koniec właściwej wędrówki jesiennej i początek okresu zimowego. Wędrujące ptaki kierowały się głównie na zachód 54% osobników o ustalonym kierunku przelotu (ryc. 3). W kierunkach południowo-zachodnim i południowym wędrowało w sumie tylko 33% ptaków. Okres zimowy charakteryzował się nieustabilizowaną liczebnością górniczków, podobnie jak w porze wędrówek. Może to oznaczać, że poszczególne grupy ptaków zimą nie pozostawały zbyt długo w jednym miejscu, lecz koczowały po terenie szeroko rozumianego zimowiska. Uwagę zwraca wysoki szczyt liczebności w pierwszej i drugiej dekadzie stycznia (ryc. 2). W tym czasie zanotowano aż 20% wszystkich ptaków. W trzeciej dekadzie tego miesiąca liczebność górniczków silnie się obniżała i utrzymywała się na niskim poziomie do pierwszej dekady lutego. Wędrówka powrotna była stosunkowo słabo zaznaczona. Odbywała się głównie w marcu, a swój szczyt osiągała w pierwszej i drugiej dekadzie tego miesiąca. Nie był on zbyt wysoki, ponieważ w tym czasie zanotowano tylko 11% ptaków (14% w całym marcu). W niektóre lata wyraźna wędrówka powrotna na lęgowiska zaczynała się już w lutym. Odzwierciedleniem tego faktu jest niewysoki szczyt liczebności, który zarysował się w drugiej dekadzie tego miesiąca (ryc. 2). W tym okresie najwięcej ptaków wędrowało w kierunku wschodnim 33%. Na północny-wschód i północ leciało łącznie 38% osobników (ryc. 3). Obserwowano też przelot wsteczny. W kierunkach południowym, południowo-zachodnim i zachodnim kierowało się w tym okresie w sumie 18% ptaków. Zjawisko to było wywoływane okresowymi nawrotami chłodów, często zdarzającymi się o tej porze roku na północnym Podlasiu. 5

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Ryc. 2. Dynamika liczebności górniczka Eremophila alpestris w cyklu rocznym na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996. Ns liczba stwierdzeń, No liczba osobników. Figure 2. Seasonal dynamics of Shore Lark Eremophila alpestris in the North-Podlasie Lowland in years 1975-1996. Ns number of records, No number of individuals. Najczęściej rejestrowano małe grupki górniczków, liczące 2-10 osobników 48% spotkań oraz 11-30 osobników 24%. Najwięcej ptaków skupiały stadka z przedziału 11-30 osobników 37,5% i 2-10 osobników 24% (tab. 2). W jednym spotkaniu notowano przeciętnie 12,1 ptaków. W sezonach, w których stwierdzono je ponad 10 razy, średnia ta wahała się od 9,3 do 19,4 osobników. Najwyższą stadnością górniczek odznaczał się zimą, kiedy w jednym spotkaniu rejestrowano średnio 20,2 ptaków. 6

Dubelt 1 (2009) Ryc. 3. Rozkład kierunków wędrówki jesiennej i wiosennej u górniczków Eremophila alpestris przelatujących przez Nizinę Północnopodlaską w latach 1975-1996. Figure 3. Direction of autumn and spring migration of Shore Lark Eremophila alpestris in the North- Podlasie Lowland in years 1975-1996. Podczas wędrówki jesiennej wskaźnik ten wynosił 10,4, a wiosennej 11,4 ptaków. Największe zwarte stado górniczków stwierdzono 9 I 1988 ok. 120 ptaków koło Osówki na Równinie Bielskiej. Natomiast największe skupienie żerowiskowe, złożone z trzech stad, wykryto 11 I 1995 157 ptaków koło Szostakowa w tym samym mezoregionie. Tab. 2. Stadność górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha Carduelis flavirostros i śnieguły Plectrophenax nivalis na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996. N liczba spotkań; n liczba ptaków. Table 2. Composition of the flocks of Shore Lark Eremophila alpestris, Twite Carduelis flavirostros and Snow Bunting Plectrophenax nivalis observed in the North-Podlasie Lowland, in years 1975-1996. N number of encounters; n number of individuals. (1) season, (2) number of individuals in one encounter. Sezon (1) Eremophila alpestris Carduelis flavirostris Plectrophenax nivalis N % n % N % n % N % n % Liczba osobników w spotkaniu (2) 1 2-10 11-30 31-60 61-100 > 100 48 118 59 13 6 1 19,6 48,2 24,1 5,3 2,4 0,4 48 719 1113 518 449 120 1,6 24,2 37,5 17,5 15,1 4,1 7 27 14 1 - - 14,3 55,1 28,6 2,0 - - 7 153 300 35 - - 1,4 30,9 60,6 7,1 - - 78 64 17 16 7 1 42,6 35,0 9,3 8,7 3,8 0,6 78 295 288 749 517 110 3,8 14,5 14,1 36,8 25,4 5,4 7

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Górniczki rzadko tworzyły stada mieszane z innymi ptakami lub dołączały do większych grup innych gatunków. Raz widziano jednego osobnika w stadzie 33 śnieguł i raz obserwowano wędrującą grupkę 5 górniczków i 4 śnieguł. Ponadto w marcu niejednokrotnie widywano te ptaki pośród dużych rozproszonych grup skowronków Alauda arvensis. Jednak w tych przypadkach trudno mówić o tworzeniu przez te gatunki stad mieszanych w ścisłym znaczeniu. Górniczki najczęściej spotykano w krajobrazie rolniczym, szczególnie często na rozległych otwartych polach. Na takich terenach odnotowano aż 88,5% stwierdzeń ptaków stacjonujących (N = 121). Jesienią w tym środowisku żerowały one przeważnie w miejscach nie pokrytych roślinnością lub skąpo nią porośniętych, czyli na zaoranych i podoranych polach, słabo jeszcze rozwiniętych oziminach, nie uprzątniętych polach po ziemniakach i lnie, rekultywowanych sztucznych użytkach zielonych, drogach polnych, itp.. Zimą ptaki te penetrowały także zasypane śniegiem oziminy, odłogi i ugory, małe śmietniska porośnięte chwastami oraz niekiedy ścierniska po zbożach i kukurydzy i uprawy rzepaku. Czasem żerowały także wokół pryzm świeżego obornika. Przy grubszej pokrywie śnieżnej często gromadziły się przy chwastach wystających ponad śnieg lub zbierały ich nasiona rozrzucone przez wiatr na śniegu pokrywającym pola i pastwiska, a niekiedy też na utwardzonych drogach. W dolinach rzecznych, na torfowiskach i rozległych łąkach odnotowano tylko 9% spotkań. W tym środowisku górniczki obserwowano najczęściej zimą i wiosną. Żerowały one na zasypanych śniegiem pastwiskach i nieużytkach z niskimi chwastami, na lodzie pokrywającym zalane torfowiska, a w czasie odwilży i tajania śniegów na obrzeżach płytkich rozlewisk pośród łąk i pastwisk. Na peryferiach miasta ptaki te zanotowano tylko 3 razy. W tym środowisku widywano je wyłącznie zimą, na pokrytych śniegiem ugorach i terenach ruderalnych porośniętych chwastami. Odżywiały się przede wszystkim drobnymi nasionami. Zimą wyjątkowo dziobały też ziarna kukurydzy w kolbach pozostałych na polach. Rzepołuch Carduelis flavirostris W latach 1975-1996 na Nizinie Północnopoalaskiej zarejestrowano łącznie 49 spotkań i 495 osobników rzepołucha. Stwierdzono go w 68% sezonów jesienno-zimowych, co wskazuje na nieregularność jego pojawów w makroregionie w omawianym okresie (tab. 1). W ujęciu zobiektywizowanym w latach 1981-1996 liczebność wyższą od przeciętnej odnotowano w sezonach 1981/82, 1984/85, 1988/89, 1989/90 i 1994/95. Najwyższą liczebnością odznaczały się sezony 1984/85 ok. 64 osobniki/10 dni obserwacji i 1989/90 ok. 28 os./10 dni. Natomiast w sezonach 1983/84, 1987/88 i 1990/91 w ogóle nie wykryto tego gatunku w czasie eksploracji terenowych (ryc. 4). 8

Dubelt 1 (2009) Ryc. 4. Liczebność rzepołucha Carduelis flavirostris na Nizinie Północnopodlaskiej w sezonach 1981/82-1995/96 w ujęciu zobiektywizowanym. Linią przerywaną oznaczono liczebność średnią dla całego okresu. Figure 4. Number of Twites Carduelis falvirostris observed in the North-Podlasie Lowland in winters 1981/82-1995/96. Broken line indicates mean number of birds observed during whole period. (1) Number of birds/10 days of observation. W omawianym okresie rzepołuchy notowano od trzeciej dekady października do pierwszej dekady kwietnia. Najwcześniej jesienią stwierdzono tego ptaka 21 X 1984, a najpóźniej wiosną 5 IV 1996, w obu przypadkach na Równinie Bielskiej. Przylot pierwszych ptaków jesienią notowano w okresie 21 X - 29 XII ( x= 7 XI; N = 8). Późniejsza data w tym zakresie czasowym nie jest artefaktem, ponieważ pochodzi z roku (1982), w którym późną jesienią prowadzono częste obserwacje na polach. Terminy odlotu wiosną były równie zróżnicowane. Notowano to w okresie 5 II - 5 IV ( x = 10 III; N = 9). Wprawdzie najpóźniejszej obserwacji dokonano po bardzo długiej i srogiej zimie 1995/96, ale w innych przypadkach nie zauważono wyraźnego związku między terminami odlotu rzepołuchów i czasem trwania zim. Wędrówka jesienna była wyraźnie zaznaczona. Jej szczyt przypadł na trzecią dekadę października i pierwszą dekadę listopada, kiedy odnotowano aż 43% wszystkich ptaków. Drugi, nieduży szczyt liczebności, zarysował się w pierwszej dekadzie grudnia (ryc. 5). Wędrujące jesienią ptaki kierowały się głównie na zachód 34% osobników o ustalonym kierunku przelotu i południowy-zachód 27%, ale dużo leciało też na północny-wschód 25% (ryc. 6). Na początku zimy liczebność rzepołuchów ponownie wzrastała, osiągając szczyt w drugiej dekadzie stycznia, po czym spadała, utrzymując się na niskim poziomie aż do drugiej dekady lutego. Wędrówka powrotna na lęgowiska największe natężenie osiągała w trzeciej dekadzie lutego i pierwszej dekadzie marca, kiedy zanotowano 22% wszystkich ptaków. Potem rzepołuchy 9

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Ryc. 5. Dynamika liczebności rzepołucha Carduelis flavirostris w cyklu rocznym na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996. Ns liczba stwierdzeń, No liczba osobników. Figure 5. Seasonal dynamics of Twite Carduelis falvirostris in the North-Podlasie Lowland in years 1975-1996. Ns number of records, No number of individuals. Ryc. 6. Rozkład kierunków wędrówki jesiennej i wiosennej u rzepołuchów Carduelis flavirostris przelatujących przez Nizinę Północnopodlaską w latach 1975-1996. Figure 6. Direction of autumn and spring migration of Twite Carduelis falvirostris in the North- Podlasie Lowland in years 1975-1996. 10

Dubelt 1 (2009) widywano już bardzo rzadko. W tym okresie tylko czterokrotnie spotkano ptaki dokonujące dalekodystansowe wyraźnie ukierunkowane przeloty. 65% z nich leciało na północny-zachód, a 35% na północny-wschód (ryc. 6). W większości przypadków widywano małe grupki rzepołuchów, liczące 2-10 ptaków 55% spotkań. Stadka 11-30 ptaków zanotowano w 29% przypadków. Obserwacje pojedynczych osobników były stosunkowo nieliczne (tab. 2). Najwięcej ptaków skupiały stadka z przedziału 11-30 osobników 61%. W jednym spotkaniu notowano przeciętnie 10,1 ptaków. Najwyższą stadność rzepołuch wykazywał zimą, kiedy w jednym spotkaniu rejestrowano średnio 16,1 osobników. Jesienią wskaźnik ten wynosił 9,9, a wiosną 8,1 ptaków. Największe stado stwierdzono 9 III 1985 35 ptaków na wysypisku śmieci koło Poryjewa na Równinie Bielskiej. Mieszane stada rzepołuchy tworzyły wyłącznie z makolągwami Carduelis cannabina. Stwierdzono 5 takich przypadków, co stanowi 10% wszystkich stwierdzeń gatunku. W trzech przypadkach 3-5 rzepołuchów przebywało w stadkach 8-60 makolągw. Raz napotkano 2 rzepołuchy żerujące razem z 3 makolągwami. Dominację rzepołuchów w takich mieszanych stadkach odnotowano tylko raz, gdy stwierdzono kilka makolągw towarzyszących 18 osobnikom tego gatunku. Stacjonujące rzepołuchy najczęściej spotykano w krajobrazie rolniczym 68% stwierdzeń (N = 25). Przebywały one zarówno na wielkich polach, jak też w miejscach o mozaikowej strukturze krajobrazu. Żerowały głównie na ścierniskach, odłogach, ugorach, miedzach, drogach polnych, w uprawach rzepaku, na nie uprzątniętych kartofliskach i małych śródpolnych śmietniskach. Rzadko żerowały też na zaoranych polach po rzepaku. Raz widziano je na chwastach w małym luźnym zadrzewieniu. Pokarm zbierały zarówno z ziemi, jak i kwiatostanów roślin, przy czym ten drugi sposób był częstszy w warunkach zalegania śniegu, a pierwszy gdy pola nie były jeszcze zaśnieżone. Trzykrotnie zanotowano rzepołuchy w brzeżnych partiach dolin rzecznych, na mineralnych nieużytkach. Również trzy razy stwierdzono je na dużym wysypisku śmieci. Natomiast w granicach ekologicznych miasta żerujące rzepołuchy wykryto jedynie dwukrotnie, w obu przypadkach na terenach ruderalnych. Śnieguła Plectrophenax nivalis W latach 1975-1996 na północnym Podlasiu zarejestrowano w sumie 183 spotkania i 2037 osobników śnieguł. W tym okresie gatunek ten występował w makroregionie prawdopodobnie regularnie. Stwierdzono go w 86% sezonów (tab. 1). Nie wykazano go głównie w sezonach o małej liczbie kontroli terenowych w porze jego wystepowania. W ujęciu zobiektywizowanym w latach 1981-1996 liczebność wyższą od przeciętnej odnotowano w sezonach 1981/82, 1983/84, 1984/85, 1987/88, 1988/89, 1992/93, 1993/94 11

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... i 1994/95 (ryc. 7). Najwyższą liczebnością cechowały się sezony 1994/95 ok. 99 osobników/10 dni obserwacji i 1987/88 ok. 89 os./l0 dni. Natomiast najmniej licznie spotykano te ptaki w sezonach 1989/90-1991/92 0-5 os./10 dni. Możliwe więc, że brak stwierdzeń w sezonie 1991/92 nie był przypadkowy i nie wynikał z małej liczby kontroli terenu, lecz bardzo niskiej liczebności gatunku. Ryc. 7. Liczebność śnieguły Plectrophenax nivalis na Nizinie Północnopodlaskiej w sezonach 1981 /82-1995/96 w ujęciu zobiektywizowanym. Linią przerywaną oznaczono liczebność średnią dla całego okresu. Figure 7. Number of Snow Buntings Plectrophenax nivalis observed in the North-Podlasie Lowland in winters 1981/82-1995/96. Broken line indicates mean number of birds observed during whole period. (1) Number of birds/10 days of observation. Śnieguły obserwowano od końca drugiej dekady października do końca marca. Najwcześniej jesienią stwierdzono tego ptaka 18 X 1985 na Równinie Bielskiej, a najpóźniej wiosną 31 III 1986 w tym samym mezoregionie. Przylot notowano w okresie 18 X - 12 XI ( x = 28 X; N = 14), natomiast odlot w okresie 25 II - 31 III( x = 17 III; N = 11). Terminy odlotu warunkowały podobne czynniki, jak w przypadku górniczka. Wczesny odlot zarejestrowano w latach 1977, 1983 i 1994, a późny w latach 1979, 1986, 1987 i 1988. Wieloletnia dynamika liczebności śnieguły w przekroju sezonowym miała odmienny przebieg, niż u górniczka i rzepołucha (ryc. 8). Podczas wędrówki jesiennej tego gatunku zarysowały się dwa szczyty liczebności. Pierwszy był rozmyty i obejmował okres od trzeciej dekady października do drugiej dekady listopada. W tym okresie stwierdzono 23% wszystkich ptaków. Wyraźniejszy był szczyt drugi, który wystąpił w pierwszej i drugiej dekadzie grudnia, kiedy odnotowano 22% ptaków. W trzeciej dekadzie tego miesiąca liczebność śnieguły wyraźnie spadała i utrzymywała się na dość niskim poziomie do pierwszej dekady stycznia. Czas ten można uznać za początek okresu zimowego. Wędrujące jesienią śnieguły kierowały się głównie 12

Dubelt 1 (2009) na południowy-zachód 45% ptaków o ustalonym kierunku przelotu. Na południe i południowy-wschód leciało w sumie 31% osobników, natomiast na zachód zaledwie 11% (ryc 9). Zimą również wystąpiły dwa szczyty liczebności, w drugiej dekadzie stycznia oraz w pierwszej dekadzie lutego. W całym tym trzydekadowym okresie stwierdzono w sumie 23% wszystkich śnieguł. W drugiej połowie lutego liczebność tego gatunku obniżała się do jednego z najniższych poziomów w całym okresie jego występowania na omawianym obszarze. Ryc. 8. Dynamika liczebności śnieguły Plectrophenax nivalis w cyklu rocznym na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1975-1996. Ns liczba stwierdzeń, No liczba osobników. Figure 8. Seasonal dynamics of Snow Bunting Plectrophenax nivalis in the North-Podlasie Lowland in years 1975-1996. Ns number of records, No number of individuals. 13

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Ryc. 9. Rozkład kierunków wędrówki jesiennej i wiosennej u śnieguł Plectrophenax nivalis przelatujących przez Nizinę Północnopodlaską w latach 1975-1996. Figure 9. Direction of autumn and spring migration of Snow Bunting Plectrophenax nivalis in the North-Podlasie Lowland in years 1975-1996. Wędrówka powrotna na lęgowiska, chociaż zaznaczona wyraźnie, nie odznaczała się szczególnie wysoką liczebnością. Jej szczyt miał miejsce w pierwszej dekadzie marca. Potem liczba spotykanych ptaków stopniowo malała. W całym marcu zanotowano tylko 19% wszystkich śnieguł. Sugeruje to, że część z nich mogła wędrować w kierunku lęgowisk już w lutym. Podczas wędrówki powrotnej zdecydowanie dominował kierunek północnowschodni, w którym zmierzało 58% ptaków. Dość dużo osobników leciało również na północ 30%. Przelot wsteczny był nieduży; tylko 4% śnieguł o tej porze roku przelatywało w kierunkach południowo-zachodnim i południowo-wschodnim (ryc. 9). Może to świadczyć o mniejszej, w porównaniu z górniczkiem, wrażliwości tego ptaka na okresowe nawroty warunków zimowych w marcu. Najwięcej stwierdzeń dotyczyło pojedynczych osobników 43% (tab. 2). Na drugim miejscu plasowały się stwierdzenia małych grupek, liczących 2-10 osobników 35% spotkań. Jednak najwięcej obserwowanych ptaków skupiały większe stadka, liczące 31-60 osobników 37% oraz 61-100 osobników 25% (tab. 2). W jednym spotkaniu notowano przeciętnie 11,1 osobników. W sezonach, w których dokonano ponad 10 stwierdzeń średnia ta wahała się w szerokim zakresie, od 2,8 do 24,9 osobników. W okresie zimowym w jednym spotkaniu notowano przeciętnie 16,3, podczas wędrówki jesiennej 9,4, zaś w okresie wiosennym 11,2 ptaków. Największe zwarte stado śnieguł stwierdzono 11 I 1995 ok. 110 ptaków koło Szostakowa na Równinie Bielskiej. 14

Dubelt 1 (2009) Jedynym gatunkiem, z którym śnieguły tworzyły stada mieszane, był górniczek. W takich grupach przeważnie były one w mniejszości. Trzykrotnie stwierdzono 1-3 śnieguły towarzyszące stadkom 15-20 górniczków. Poza tym raz widziano wędrującą grupkę 4 śnieguł i 5 górniczków, o której wspomniano już przy charakterystyce występowania tego drugiego gatunku. Śnieguły na północnym Podlasiu widywano najczęściej w otwartym krajobrazie rolniczym. W tym środowisku odnotowano 67% spotkań ptaków stacjonujących (N = 79). W dolinach rzecznych i na torfowiskach zanotowano 22% spotkań, na spuszczonych stawach oraz piaszczystych brzegach rzek i zbiorników wodnych 7%, zaś na peryferiach miasta 4% spotkań. Ptaki te równie często żerowały w miejscach pozbawionych roślinności, jak też w całości nią pokrytych, także przy braku pokrywy śnieżnej. Wśród tych drugich najczęściej były to pastwiska z krótką trawą i niskimi chwastami, ale też ścierniska po kukurydzy, oziminy i odłogi z niewysoką i luźną roślinnością. Natomiast wśród pól zaoranych śnieguły preferowały te o niezbyt dużej grudzie oraz pola po dokonanych podorywkach. Chętnie żerowały także na rekultywowanych śródpolnych użytkach zielonych. Zimą spotykano je również na suchych ugorach, nasypach torów kolejowych i terenach ruderalnych. Notowano je też na pokrytych lodem małych torfowiskach. Niekiedy żerowały również na rozrzuconym na śniegu oborniku i starych pryzmach słomy porośniętych różnymi roślinami. Przy grubszej pokrywie śnieżnej skupiały się przy chwastach wystających ponad śnieg, niekiedy wspinając się do kwiatostanów krwawnika Achillea millefolium na wysokość do 0,5 m. W takich warunkach zbierały też nasiona chwastów rozrzucone przez wiatr na śniegu. Natomiast w czasie roztopów nierzadko żerowały na obrzeżach rozlewisk pośród łąk i pastwisk oraz przy dużych kałużach wśród pól ornych. Dyskusja Górniczek występuje w Polsce od połowy września do pierwszej dekady maja. Poza tym okresem stwierdzono go wyjątkowo 16 VI 1998 koło Mołożewa nad Bugiem, przy granicy z północnym Podlasiem (Chylarecki 2000d). Jesienią pierwsze ptaki zanotowano 13 IX 1992 pod Brodnicą na Kujawach (S. Guenzel w: Tomiałojć, Stawarczyk 2003), 26 IX 1999 nad Zatoką Gdańską (K. Kajzer i inni w: Tomiałojć, Stawarczyk 2003), 27 IX 1930 na Mazurach (Tischler 1941) i 28 IX 1996 w Wielkopolsce (Chylarecki 2000a). Na północnym Podlasiu tak wczesnego stwierdzenia dokonano dopiero 26 IX 2004, kiedy koło Czyżyków na Równinie Bielskiej zaobserwowano 10 ptaków (A. Gierasimiuk inf. ustna). Najpóźniej wiosną zanotowano górniczka 9 V 1930 na Mazurach (Tischler 1941) i 5 V 1995 w Wielkopolsce (Chylarecki 2000a). W świetle tych danych okres występowania tego ptaka na Nizinie Północnopodlaskiej był o około 2 miesiące krótszy. 15

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Tab. 3. Podobieństwo dynamiki liczebności (ZPD) górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha Carduelis flavirostris i śnieguły Plectrophenax nivalis między różnymi terenami w Polsce. NP Nizina Północnopodlaska (niniejsza praca), M Mazury (Tischler 1941), ZG Zatoka Gdańska (Sikora et al. 1994), PS Pomorze Środkowe (Górski 1982), W I Wielkopolska (Lewartowski, Walankiewicz 1971), W II Wielkopolska (Chylarecki 2000abc), S Śląsk (Dyrcz et al. 1991), GS Kraina Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005). Table 3. Simililatity index of dynamics (ZPD) of Shore Lark Eremophila alpestris, Twite Carduelis flavirostris and Snow Bunting Plectrophenax nivalis in different regions of Poland. Eremophila alpestris ZPD M ZG PS W I W II S NP 17 43 55 74 65 62 S 12 33 26 70 91 W II 11 32 29 76 W I 10 35 38 PS 25 31 ZG 37 Plectrophenax nivalis Carduelis flavirostris ZPD M ZG PS W I W II S GS NP 47 63 48 59 57 69 53 GS 83 73 21 63 55 76 S 72 66 26 67 67 W II 44 38 23 77 W I 52 45 23 PS 20 46 ZG 73 ZPD M ZG PS W I W II S NP 65 86 54 72 74 63 S 48 68 43 68 57 W II 50 69 54 61 W I 75 62 48 PS 67 59 ZG 63 Zgeneralizowana dynamika liczebności górniczka w różnych częściach Polski miała z reguły odmienny przebieg (ryc. 10). Wartości wskaźnika ZPD wahały się w bardzo szerokim zakresie, od 10% do 91%, wynosząc średnio tylko 42% (tab. 3). Najbardziej podobnie do północnego Podlasia dynamika liczebności górniczka przebiegała w Wielkopolsce, zwłaszcza dawniej (Lewartowski, Walankiewicz 1971, Chylarecki 2000a) ZPD = 65-74%. Natomiast przebieg najbardziej odmienny miała ona na Mazurach (Tischler 1941) ZPD = 17%. Tylko średnie podobieństwo dynamiki liczebności tego ptaka 16

Dubelt 1 (2009) wykazano przy porównaniu północnego Podlasia ze środkowym Pomorzem (Górski 1982) ZPD = 55% i rejonem Zatoki Gdańskiej (Sikora et al. 1994) ZPD = 43%. Na Mazurach przylot górniczków notowano średnio 10 X, a odlot 23 IV (wg Tischler 1941), czyli odpowiednio 20 dni wcześniej i 33 dni później, aniżeli na Nizinie Północnopodlaskiej. Różnice te są zbyt duże, aby można było wytłumaczyć je odległością między tymi krainami. Prawdopodobnie wynikają one z tego, że północne Podlasie leży poza głównymi trasami wędrówek tego gatunku. Zróżnicowanie dynamiki liczebności jesienią w regionach północnych (ryc. 10), z bardzo wysokim szczytem (82,5% ptaków w datowanych spotkaniach z określoną liczbą osobników) w październiku na Mazurach (Tischler 1941), dwoma niskimi równorzędnymi szczytami w październiku i grudniu nad Zatoką Gdańską (Sikora et al. 1994) i wysokim szczytem (67% ptaków) w listopadzie na Pomorzu Środkowym (Górski 1982), wskazuje że główna trasa wędrówki jesiennej wiedzie z północnego wschodu. Jednak stosunkowo nieduże oddalenie od Polski lęgowisk w południowej Skandynawii, z których górniczki wędrują do środkowej Europy przez Danię (Cramp 1998), sugeruje że do zachodnich regionów naszego kraju mogą docierać również ptaki lecące z zachodu. Wyraźnie dominujący na północnym Podlasiu zachodni kierunek wędrówki jesiennej, przy stosunkowo późnych pojawach pierwszych ptaków, wskazuje że górniczki w tym czasie napływają do tej krainy głównie ze wschodu, a nie z północy. Podobne ukierunkowanie wędrówki jesiennej w Wielkopolsce, przy szczycie liczebności dawniej w grudniu (Lewartowski, Walankiewicz 1971) a ostatnio w styczniu (Chylarecki 2000a) dowodzi że znaczną część obserwowanych tam górniczków muszą także stanowić ptaki przylatujące ze wschodu. Analiza dynamiki liczebności górniczka w różnych częściach Polski (ryc. 10), wskazuje że ptaki te przemieszczają się do rejonów o łagodniejszym klimacie aż do stycznia włącznie. W zależności od kształtowania się warunków zimowych, koczując pozostają na tych terenach przez pewien czas, albo cofają się w kierunku lęgowisk, pojawiając się liczniej podczas większych odwilży we wschodniej Polsce. To zapewne takie ptaki tworzyły styczniowy szczyt liczebności na północnym Podlasiu. Hipotezę tę potwierdzają kierunki przelotów górniczków obserwowanych w tym czasie w tym makroregionie, wśród których przeważały kierunki E, NE i N, a pośrednio także bardzo niska liczebność tego gatunku zimą na środkowym Pomorzu (Górski 1982), w rejonie Zatoki Gdańskiej (Sikora et al. 1994) i na Mazurach (Tischler 1941). 17

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Ryc. 10. Porównanie dynamiki liczebności górniczka Eremophila alpestris w różnych rejonach Polski. Źródło danych: Śląsk Dyrcz et al. (1991), Wielkopolska Chylarecki 2000a, Pomorze Środkowe Górski (1982), Mazury Tischler (1941), północne Podlasie niniejsza praca. Figure 10. Comparison of dynamics of Shore Lark Eremophila alpestris in different regions of Poland. 18

Dubelt 1 (2009) Po nawrotach zimy musiały one jednak wracać na zachód, bo w lutym, zwłaszcza w jego pierwszej połowie, w Wielkopolsce i na Śląsku notowano je jeszcze w stosunkowo dużych ilościach (Dyrcz et al. 1991, Chylarecki 2000a), odmiennie niż na północnym Podlasiu (ryc. 10). Stwierdzone na Nizinie Północnopodlaskiej kierunki wędrówki powrotnej, z dominującym wschodnim (ryc. 3), wskazują że duża część górniczków nie leci w stronę lęgowisk najkrótszą drogą, którą w tej części Polski wyznaczają kierunki północny i północno-wschodni, lecz kieruje się na wschód, być może tam skąd przybyły do naszego kraju jesienią. Potwierdzać to może mało obfity przelot wiosenny na Mazurach (Tischler 1941), jak również niewysoka liczebność tego gatunku o tej porze roku na środkowym Pomorzu (Górski 1982) i nad Zatoką Gdańską (Sikora et al. 1994). Na zachodzie Polski w jednym spotkaniu rejestrowano przeciętnie więcej górniczków, aniżeli na Nizinie Północnopodlaskiej. W Wielkopolsce wartość tego wskaźnika w latach 1945-1971 wynosiła 15,9 ptaków (Lewartowski, Walankiewicz 1971), a w latach 1980-1995 29,2 ptaków (Chylarecki 2000a), natomiast na Śląsku 17,7 ptaków (Dyrcz et al. 1991). Niewątpliwie w dużym stopniu wynika to z tego, że w zachodnich regionach przeważają stwierdzenia z okresu zimowego, kiedy koczujące górniczki skupiają się w większe stadka w porównaniu z okresem wędrówek. Dobrze widoczne jest to na przykładzie Wielkopolski, gdzie wraz z przejściem ostatnio na ogólnie zimowy typ występowania wyraźnie wzrosła stadność tego gatunku (por. Lewartowski, Walankiewicz 1971, Chylarecki 2000a). Potwierdzają to również dane znad Zatoki Gdańskiej, gdzie przy zdecydowanej dominacji stwierdzeń z obu okresów wędrówek (Sikora et al. 1994), w jednym spotkaniu notowano średnio tylko 6,7 osobników. Także na Mazurach, gdzie wyraźnie przeważały stwierdzenia październikowe, wskaźnik stadności był niewysoki i wynosił 8,6 ptaków (Tischler 1941). Trochę więcej, bo 9,6 osobników w jednym spotkaniu notowano na środkowym Pomorzu, gdzie zimą także był małoliczny (Górski 1982). Wymienione przykłady dowodzą też, że pewien wpływ na stadność tego gatunku może mieć również jego ogólna liczebność na danym obszarze. Rzepołuch na północnym Podlasiu przed rokiem 1975 został stwierdzony jedynie dwukrotnie, w latach 1972 i 1973 (Lewartowski, Pugacewicz 1983). Braku stwierdzeń w latach wcześniejszych raczej nie należy tłumaczyć słabszą w tamtym czasie penetracją ornitologiczną tego makroregionu, zwłaszcza że ówcześnie nawet w głębi Mazur notowano go sporadycznie, przy dość częstych obserwacjach w strefie nadmorskiej (Tischler 1941). Dane z lat 1975-1996 wskazują na wzrostową tendencję liczebności rzepołuchów pojawiających się na północnym Podlasiu. W latach późniejszych trend ten utrzymał się, ponieważ w sezonach 1996/97-2008/09 tylko na regularnie 19

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... kontrolowanej powierzchni polnej pod Hajnówką w 279 spotkaniach naliczono 5200 ptaków (dane własne niepubl.), czyli ponad 10-krotnie więcej, aniżeli w dłuższym okresie analizowanym w tej pracy. Dla porównania, w Wielkopolsce i na Śląsku, które w przeszłości należały do regionów najczęściej odwiedzanych przez rzepołuchy (Tomiałojć 1967), od lat 60. ubiegłego wieku nie zauważono tendencji wzrostowych (Dyrcz et al. 1991, Chylarecki 2000b). Z powyższego wynika, że proces ekspansji tego gatunku w okresie pozalęgowym w kierunku południowo-wschodnim ciągle jeszcze trwa, czemu zapewne sprzyja ocieplanie się klimatu w środkowej Europie. Rzepołuch występuje w Polsce od końca sierpnia do początku maja. Dotychczas najwcześniej zanotowano go 25 VIII 1999 na Śląsku (M. Matysiak w: Tomiałojć, Stawarczyk 2003), 3 IX 1994 w Wielkopolsce (Mielczarek 1996) i 9 IX 1995 w Krainie Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005). Najpóźniejsze stwierdzenia miały miejsce na Pomorzu 1 V 1981 (Górski 1982) i 30 IV 1987 (Sikora et al. 1994). W świetle tych danych okres występowania rzepołucha na północnym Podlasiu w latach 1975-1996 był o prawie 3 miesiące krótszy. Ostatnio jednak i w tym makroregionie dokonano stwierdzenia wrześniowego, mianowicie 27 IX 2004 wykryto 1 ptaka pod Tykocinem (dane własne niepubl.). Późne pojawianie się i wczesny odlot rzepołucha na tym terenie wynika z tego, że przylatuje on do Polski głównie z zachodu (por. Hudec 1983, Bub et al. 1997). W podobnym czasie, jak na północnym Podlasiu, ptak ten pojawiał się dawniej również na Mazurach, gdzie jego przyloty notowano średnio 6 XI, a odloty najpóźniej w trzeciej dekadzie marca (Tischler 1941). Ogólnie niska liczebność rzepołucha na Mazurach i stosunkowo krótki okres jego występowania w tej krainie dowodzi, że ptak ten ze skandynawskich lęgowisk, jeśli wędruje do środkowej Europy wzdłuż wschodnich wybrzeży Bałtyku (por. Hudec 1983), to w małej ilości. Pod względem przebiegu dynamiki liczebności rzepołucha północne Podlasie dość wyraźnie odróżniało się od regionów zachodnich (ryc. 11). Jednak nieoczekiwanie najbardziej podobnie kształtowała się ona na Śląsku (Dyrcz et al. 1991) ZPD = 69%. Do kategorii wysokich trzeba też zaliczyć jej podobieństwo z dynamiką liczebności w rejonie Zatoki Gdańskiej (Sikora et al. 1994) ZPD = 63%. W pozostałych przypadkach wartości tego wskaźnika należały do kategorii średnich ZPD = 47-59% (tab. 3). W skali całego kraju jego wartość wahała się od 20% do 83%, wynosząc średnio 54%. Na północnym Podlasiu rzepołuch najliczniej występował na przełomie października i listopada (ryc. 5), czyli w czasie największego nasilenia wędrówki jesiennej w Polsce (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Na Pomorzu Środkowym jesienny szczyt liczebności zanotowano już w październiku (Górski 1982), natomiast nad Zatoką Gdańską (Sikora et al. 1994) i na Mazurach (Tischler 1941) w listopadzie. W tym samym miesiącu rzepołuch był 20

Dubelt 1 (2009) Ryc. 11. Porównanie dynamiki liczebności rzepołucha Carduelis flavirostris w różnych rejonach Polski. Źródło danych: Śląsk Dyrcz et al. (1991), Wielkopolska Chylarecki (2000b), Pomorze Środkowe Górski (1982), Mazury Tischler (1941), Kraina Gór Świętokrzyskich Chmielewski et al. (2005), północne Podlasie niniejsza praca. Figure 11. Comparison of dynamics of Twite Carduelis flavirostris in different regions of Poland. 21

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... najliczniejszy również na Śląsku (Dyrcz et al. 1991) i w Krainie Gór Świętokrzyskich (Chmielewski et al. 2005). Tymczasem w położonej w pasie dzielnic środkowych Wielkopolsce dawniej ptak ten był najliczniejszy w grudniu i styczniu (Lewartowski, Walankiewicz 1971), a ostatnio w styczniu i lutym (Chylarecki 2000b). Sugeruje to, że rzepołuchy mogą lecieć do Polski z zachodu dwoma strumieniami, z których jeden kieruje się na Pomorze, a drugi na Śląsk. Dopiero potem ptaki ze strumienia północnego przemieszczają się do regionów środkowych i wschodnich (por. Górski 1982). Liczebność, w jakiej rzepołuchy pojawiały się w danym sezonie na północnym Podlasiu, była prawdopodobnie uzależniona w głównej mierze od obfitości przelotu jesiennego oraz kształtowania się warunków pogodowych i pokarmowych w regionach północnych i zachodnich, skąd ptaki te w sprzyjających okolicznościach mogły docierać w większej ilości na wschód kraju. Przeciętna liczba ptaków rejestrowanych w jednym spotkaniu na północnym Podlasiu była w latach 1975-1996 podobna do odnotowanej w latach 1901-1940 na Mazurach 10,1 osobników (Tischler 1941), w latach 1945-1971 w Wielkopolsce 10,1 os. (Lewartowski, Walankiewicz 1971) i w latach 1972-1979 na Pomorzu Środkowym 11,5 os. (Górski 1982), ale znacznie niższa od stwierdzonych w latach 1983-1989 nad Zatoką Gdańską 17,9 osobników (Sikora et al. 1994), w latach 1985-2000 w Krainie Gór Świętokrzyskich 19,1 os. (Chmielewski et al. 2005), w latach 1980-1995 w Wielkopolsce 19,7 os. (Chylarecki 2000b), a zwłaszcza w latach 1960-1987 na Śląsku 24,3 os. (Dyrcz et al. 1991). Na północnym Podlasiu nie obserwowano ówcześnie tak dużych stad, jak na zachodzie kraju, gdzie w Wielkopolsce maksymalnie notowano nawet zgrupowania liczące do 1000 ptaków (W. Walankiewicz w: Tomiałojć 1990). Wynikało to z pewnością ze stosunkowo niedużej ilości ptaków docierających w tamtym czasie do tego makroregionu. W latach późniejszych, gdy liczebność tego gatunku na tym obszarze wyraźnie wzrosła, pod Hajnówką obserwowano stada do 200 ptaków, a w jednym spotkaniu notowano średnio 18,6 osobników (dane własne niepubl.). Śnieguła występuje na terenie Polski od pierwszej dekady września do pierwszej dekady maja, chociaż bardziej regularne jej pojawy notowano od października do połowy kwietnia (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Okres występowania tego gatunku na północnym Podlasiu był więc o 2,5 miesiąca krótszy. W Polsce najwcześniej stwierdzono śniegułę 8 IX 1970 nad Zatoką Gdańską (Busse, Halastra 1981) i nieoczekiwanie na Śląsku 18 IX 1973, gdzie też dokonano najpóźniejszej obserwacji w kraju 6 V 1984 (Dyrcz et al. 1991). W regionach północnych najpóźniej odnotowano tego ptaka na Mazurach 23 IV 1939 (Tischler 1941) i nad Zatoką Gdańską 16 IV 1988 (Sikora et al. 1994). Na tym tle trochę zaskakuje brak wrześniowych stwierdzeń z Mazur, gdzie najwcześniej zauważono ten gatunek 4 X 1929. W tej krainie jego przylot notowano średnio 22 X, a odlot 30 III (wg Tischler 22

Dubelt 1 (2009) 1941), czyli odpowiednio 6 dni wcześniej i 13 dni później w porównaniu z północnym Podlasiem. Różnice te z grubsza odpowiadają odległości między tymi regionami. W Wielkopolsce okres występowania śnieguły był niemal identyczny, jak na Nizinie Północnopodlaskiej. Ryc. 12. Porównanie dynamiki liczebności śnieguły Plectrophenax nivalis w różnych rejonach Polski. Źródło danych: Śląsk Dyrcz et al. (1991), Wielkopolska Chylarecki (2000c), Pomorze Środkowe Górski (1982), Mazury Tischler (1941), północne Podlasie niniejsza praca. Figure 12. Comparison of dynamics of Snow Bunting Plectrophenax nivalis in different regions of Poland. 23

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Analiza różnic w terminach przylotów i odlotów śnieguły w różnych częściach Polski, sugeruje że jako pierwsze mogą docierać do naszego kraju ptaki przybywające z zachodu, pochodzące z południowej Skandynawii (por. Greenwood 1997, Cramp 1998). Przypuszczalnie przed osiągnięciem granic Polski rozdzielają się one na dwa strumienie, z których jeden kieruje się na Pomorze (por. Sikora et al. 1994), a drugi na Śląsk i Czechy (Hudec 1983, Dyrcz et al. 1991). Tłumaczyłoby to brak wczesnych stwierdzeń jesiennych w Wielkopolsce. Ptaki przylatujące z północnego-wschodu, z racji znacznie większego oddalenia lęgowisk, przybywają do Polski później. Stąd wynika duża różnica w terminach pierwszych pojawów między Mazurami (Tischler 1941) a Zatoką Gdańską (Sikora et al. 1994). Północne Podlasie niewątpliwie leży w zasięgu ptaków wędrujących z północnego-wschodu, co potwierdza ogólne ukierunkowanie wędrówek śnieguły w tym makroregionie (ryc. 9). Przebieg zgeneralizowanej dynamiki liczebności śnieguły w różnych częściach Polski przedstawiono na ryc. 12. Najbardziej podobnie w porównaniu z północnym Podlasiem kształtowała się ona nad Zatoką Gdańską (Sikora et al. 1994) ZPD = 86%, co oznacza bardzo wysokie podobieństwo. W pozostałych przypadkach było ono wysokie ZPD = 63-74% (tab. 3). Do kategorii dość wysokich i wysokich zaliczały się też wyniki porównań dynamiki liczebności przeprowadzonych między innymi regionami ZPD = 48-75%, przy średniej z wszystkich wyników wynoszącej 62%. Z trzech omawianych w tej pracy gatunków, dynamika liczebności śnieguły miała w różnych rejonach Polski najmniej zróżnicowany przebieg. Powrót śnieguły na lęgowiska zaczyna się w zachodniej Polsce już w lutym (Górski 1982, Dyrcz et al. 1991, Sikora et al. 1994, Chylarecki 2000c), chociaż dawniej w Wielkopolsce następowało to dopiero w marcu (Lewartowski, Walankiewicz 1971). Przy ogólnym ukierunkowaniu dalekodystansowych przemieszczeń tego gatunku we wschodniej Polsce na linii SW-NE, lecące stamtąd ptaki powinny w większości omijać północne Podlasie, i to zarówno wiosną jak i zimą. Przypuszczenie to pośrednio potwierdza wysoka liczebność śnieguły podczas wędrówki powrotnej na Mazurach (Tischler 1941). Tym samym pochodzenie ptaków tworzących zimowe szczyty liczebności na Nizinie Północnopodlaskiej nie jest jasne. Nieliczne obserwacje śnieguł daleko lecących w tym okresie, z których połowa kierowała się na południowy-zachód, sugerują że mogą tutaj docierać ptaki ze stepów wschodnioeuropejskich, na których zimuje większość populacji z północnej Rosji, a nawet ze wschodniej Grenlandii (Greenwood 1997, Cramp 1998). Na zachodzie Polski śnieguła wykazywała z reguły większą stadność w porównaniu z północnym Podlasiem. Na Śląsku w jednym, spotkaniu notowano średnio 22,2 osobników (Dyrcz et al. 1991), na Mazurach 15,7 os. (Tischler 1941), na Pomorzu Środkowym 15,6 os. (Górski 1982), a nad Zatoką Gdańską 15,0 os. (Sikora et al. 1994). Natomiast w Wielkopolsce 24

Dubelt 1 (2009) wartość tego wskaźnika była niższa i wynosiła 8,6 os. według Lewartowskiego, Walankiewicza (1971) i 9,4 os. według Chylareckiego (2000c). Na podstawie tych danych widać wyraźną pozytywną zależność stadności śnieguły od jej ogólnej liczebności w danym regionie (por. ryc. 12). W pracy wykorzystano niepublikowane obserwacje A. Domaszewicza, A. Górskiego, W. Jasielczuka, M. Juniewicza, S. Kłusewicza, P. Kozłowskiego, P. Kulmaczewskiego, T. Kułakowskiego, D. Lebensztejna, T. Lippomana, D. Ochrymiuka, P. Orzechowskiego, M. Polakowskiego i K. Stańczuka. Wymienionym osobom składam w tym miejscu podziękowania za przekazanie swych spostrzeżeń. Literatura Borowski S., Okołów C. 1988. The birds of the Białowieża Forest. Acta zool. cracov. 31: 65-114. Bub H., Oelke H., Gillings S. 1997. Twite Carduelis flavirostris. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds) The EBCC Atlas of European Breeding Birds. T & AD Poyser. London. Busse P., Halastra G. 1981. Jesienny przelot ptaków na polskim wybrzeżu Bałtyku. Acta orn. 18: 1-122. Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak K., Sułek J., Tabor J. Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk. Kielce-Poznań. Chyl A., Górski A. 1993. Awifauna doliny Narwi między Rakowem a Łomżą. Not. Orn. 34: 277-286. Chylarecki P. 2000a. Eremophila alpestris (L., 1758) górniczek. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Chylarecki P. 2000b. Carduelis flavirostris (L., 1758) rzepołuch. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Chylarecki P. 2000c. Plectrophenax nivalis (L., 1758) śnieguła. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.) Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Chylarecki P. 2000d. Letnia obserwacja górniczka Eremophila alpestris na Podlasiu. Not. Orn. 41: 89. Cramp S. (ed.) 1998. The Complete Birds of the Western Palearctic on CD- ROM. Oxford Univ. Press. Dyrcz A., Okulewicz J., Witkowski J., Jesionowski J., Nawrocki P., Winiecki A. 1984. Ptaki torfowisk niskich Kotliny Biebrzańskiej. Opracowanie faunistyczne. Acta orn. 20: 1-108. 25

E. Pugacewicz Występowanie górniczka Eremophila alpestris, rzepołucha... Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski. Górski W. 1982. Wędrówka i zimowanie górniczka (Eremophila alpestris), rzepołucha (Acanthis flavirostris) i śnieguły (Plectrophenax nivalis) w środkowej części polskiego wybrzeża Bałtyku w latach 1972-1979. Not. Om. 23: 3-13. Greenwood J.J.D. 1997. Snow Bunting Plectrophenax nivalis. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds) The EBCC Atlas of European Breeding Birds. T & AD Poyser. London. Hudec K. (red.) 1983. Fauna CSSR. Ptaci. III/2. Academia. Praha. Karpiński J.J. 1935. Przyczynek do awifauny Parku Narodowego w Białowieży. Prace Inst. Bad. L.P. ser A, 9: 5-14. Kułakowski T. 1995. Ptaki stawów Dojlidy koło Białegostoku w latach 1977-1993. Ptaki Półn. Podl. 1: 71-105. Lewartowski Z., Pugacewicz E. 1983. Występowanie górniczka (Eremophila alpestris), rzepołucha (Acanthis flavirostris) i śnieguły (Plectrophenax nivalis) w rejonie Puszczy Białowieskiej. Not. Orn. 24: 151-157. Lewartowski Z., Walankiewicz W. 1971. Górniczek (Eremophila alpestris), rzepołuch (Acanthis flavirostris) i śnieguła (Plectrophenax nivalis) w Wielkopolsce. Not. Przyr. 5, 6: 3-25. Mielczarek S. 1996. Wczesnojesienna obserwacja rzepołuchów Carduelis flavirostris w dolinie Warty. Przegl. Przyr. 7, 1: 93-94. Reichenov A. 1918. Die Vogelfauna des Urwaldes von Bialovies. W: Parey P. (red.) Bialovies in deutscher Verwaltung 3: 172-191. Ruprecht A.L. 1972. Stwierdzenia górniczka (Eremophila alpestris) i rzepołucha (Acanthis flavirostris) w pow. Hajnówka. Not. Przyr. 6, 8: 33. Sikora A., Meissner W., Skakuj M. 1994. Rzadkie gatunki ptaków obserwowane nad Zatoką Gdańską w latach 1983-1989. Not. Orn. 35: 207-243. Tischler F. 1941. Die Vögel Ostpreußens und seiner Nachbargebiete. I. Ost- Europa-Verlag. Königsberg/Berlin. Tomiałojć L. 1967. Rzepołuch, Carduelis flavirostris (L.) w Polsce i na obszarach ościennych. Acta orn. 10: 109-156. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski: rozmieszczenie i liczebność. PWN. Warszawa. Tomiałojć L. 1995. The birds of the Białowieża Forest additional data and summary. Acta zool. cracov. 38: 363-397. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura. Wrocław. Adres autora: ul. Botaniczna 3, 17-200 Hajnówka 26