Nazwa inwestycji: REWITALIZACJA ZAMKU KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W CIECHANOWIE

GDYNIA 03. 2012 Inwestor: Muzeum Szlachty Mazowieckiej 06-400 Ciechanów, ul. Warszawska 61 Nazwa inwestycji: REWITALIZACJA ZAMKU KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W CIECHANOWIE Adres inwestycji: CIECHANÓW, UL. ZAMKOWA 1 Nr ew. działki: 1184 Tytuł opracowania: PROJEKT PRAC KONSERWATORSKICH MURU HISTORYCZNEGO W OBRĘBIE DOMU DUŻEGO ZAMKU KSIĄŻĄT MAZOWIECKICH W CIECHANOWIE Z projektu wydzielono program prac konserwatorskich we wnętrzu obu wież. Branża: ARCHITEKTONICZNO-KONSERWATORSKA Stadium: PROJEKT BUDOWLANO-WYKONAWCZY specjalność: uprawnienia: Zespół projektowy: prof. dr hab. Jadwiga Łukaszewicz konserwatorska arch. Marek Kleczkowski architektoniczna 2548/Gd/86 arch. Magda Bubik architektoniczna 430/ POOKK/2011

Pomorska Okręgowa Rada Izby Architektów RP ZAŚWIADCZENIE - ORYGINAŁ (wypis z listy architektów) Pomorska Okręgowa Rada Izby Architektów RP zaświadcza, że: mgr inż. arch. Marek Kleczkowski posiadający kwalifikacje zawodowe do pełnienia samodzielnych funkcji technicznych w budownictwie w specjalności architektonicznej i w zakresie posiadanych uprawnień nr 2548/Gd/86, jest wpisany na listę członków Pomorskiej Okręgowej Izby Architektów RP pod numerem: PO-0217. Członek czynny od: 22-02-2002 r. Data i miejsce wygenerowania zaświadczenia: 24-02-2012 r. Gdańsk. Zaświadczenie jest ważne do dnia: 30-04-2013 r. Podpisano elektronicznie w systemie informatycznym Izby Architektów RP przez: Ryszard Comber, Przewodniczący Okręgowej Rady Izby Architektów RP. Nr weryfikacyjny zaświadczenia: PO-0217-1CA6-E737-Y47B-7257 Dane zawarte w niniejszym zaświadczeniu można sprawdzić podając nr weryfikacyjny zaświadczenia w publicznym serwisie internetowym Izby Architektów: www.izbaarchitektow.pl lub kontaktując się bezpośrednio z właściwą Okręgowa Izbą Architektów RP. II. HISTORIA OBIEKTU Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie położony jest na północ od miasta lokacyjnego, na terenach bagiennych w zakolu rzeki Łydyni. Zbudowano go w drugiej połowie XIV w. jako nizinny zamek obronny, od jego strony zachodniej przekopano fosę. Fundatorem i inicjatorem budowy był prawdopodobnie książę Siemowit III (1355-1381). Wybudowany został na rzucie prostokąta o wymiarach 48 57 m, z dziedzińcem wewnętrznym, zorientowany z północy na południe. Jego pierwotna wysokość wynosiła ok. 5 m. Zamek posiada dwie cylindryczne baszty narożne: w narożniku południowo - wschodnim (baszta więzienna) i południowo zachodnim (arsenał). Wzdłuż kurtyny północnej znajdował się Dom książęcy (tzw. Dom Duży, Dom Wielki ). Dom książęcy był pierwotnie jednokondygnacyjny, następnie podwyższony o jedną kondygnację, jednotraktowy i trójdzielny. W części przy narożniku północno wschodnim posiadał trójprzęsłową salę o sklepieniu krzyżowożebrowym. W Domu książęcym znajdowały się pomieszczenia reprezentacyjne, mieszkalne, gospodarcze i kaplica. Wzdłuż kurtyny południowej znajdowało się czterodzielne skrzydło o konstrukcji drewnianej. Brama wjazdowa pierwotnie usytuowana w kurtynie południowej, ostatecznie zrealizowana została w kurtynie zachodniej przy baszcie południowo zachodniej. ETAPY BUDOWY ZAMKU Historię budowy zamku możemy podzielić na cztery zasadnicze etapy: I połowa XIV w. lub około lat 1427 1429 - powstało całe założenie z murem obwodowym do wysokości około 5 m., II XV w. powstał zamek niski, ukończono budowę Domu książęcego (podwyższenie o jedną kondygnację), zamurowano bramę południową, wybudowano nową bramę wraz z przedbramiem od zachodu, w miejscu dawnej furty pomocniczej, podwyższono mury kurtynowe i baszty do wysokości około 7,20 m, baszty zwieńczono blankami.

Prawdopodobnie powstało skrzydło południowe, III około 1470 r. nadmurowano mury kurtynowe i baszty do wysokości 9,80 m, baszty zwieńczono nowymi blankami, IV XVI w. kolejne podwyższenie baszt do obecnej wysokości około 13 m. W murach wież wybito otwory strzelnicze do armat i hakownic DALSZE DZIEJE ZAMKU # W 1539 r. i po 1547r. (przejęcie przez królową Bonę) - zamek był poddawany remontom. # Po 1556 r. budowla niszczeje. Jeszcze w 1645 roku zamek jest zamieszkany lecz po częściowym zniszczeniu przez Szwedów w 1657 r. ulega dewastacji. # W 1792 r. rozebrano zabudowę wewnętrzna. # W 1818 r. zamek nadano generałowi Wincentemu Krasińskiemu. # W latach 1909-1914 budowla odnawiana była przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, dzięki pomocy finansowej Adama Krasińskiego (zabezpieczono ruiny przez nadbudowanie korony murów i zaplombowano pęknięcia w kurtynach, wymurowano na nowo łuk bramy zachodniej, zamurowano otwór po bramie południowej, otwór w murze przy wieży wschodniej, odbudowano zniszczony narożnik północno wschodni zamku). # W 1920 r. zamek został ostrzelany przez artylerię. # W latach 1916-1920 oraz podczas II wojny światowej zamek był miejscem wielu egzekucji. # W 1955 r. na terenie zamku przeprowadzono pierwsze badania archeologiczne, kontynuowane w latach 1966-1967. # W 1957 przeprowadzono prace konserwatorskie w wyniku których uzupełniono lico wewnętrzne murów kurtynowych w ich dolnych partiach. # W latach 1958 1960 dokonano uzupełnienia zniszczonych fragmentów lica wszystkich murów zamkowych. # W 1970 r. przeprowadzono prace konserwatorskie, podczas których nadbudowano koronę murów, zrekonstruowano bramę południową. Rozpoczęto prace w Domu książęcym. Przemurowano korony ocalałych murów cegłą gotycką, wykonano łukowe zamknięcia wnęk w murach przy pomocy cegły gotyckiej. Zabezpieczono nieodsłonięte mury przysypując ziemią lub przekrywając papą. Wykonano liczne uzupełnienia ubytków i wymieniono zniszczone cegły. # W latach 1971 1988 przeprowadzono kolejne badania archeologiczne. # W 1972 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie wschodniej. Rozebrano częściowo zniszczoną koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej. Uzupełniono ubytki, przemurowano pęknięcia cegłą gotycką. Do muru dobudowano ściankę o grubości od ½ cegły do 1 cegły. Wykonano spoinowanie a na wierzch korony murów położono gładź cementową. # W 1973 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie zachodniej i północnej. W kurtynie zachodniej wymieniono zniszczone cegły zastępując je cegłą gotycką, nadmurowano koronę murów cegłą gotycką. Wierzch murów został przykryty warstwą zaprawy cementowej o grubości 5 cm. Wykonano spoinowanie. W kurtynie północnej częściowo rozebrano koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej i wykonano spoinowanie. # W 1974 r. przeprowadzono prace konserwatorskie przy kurtynie południowej.

Częściowo rozebrano koronę muru i nadmurowano ją przy użyciu cegły gotyckiej. Częściowo przymurowano do zabytkowego muru nową cegłę na głębokość 1 cegły i ½ cegły. Uszkodzone cegły wymieniono na nowe. Przeszyto pęknięcia muru cegłą gotycką. Wykonano spoinowanie. # W 1975 r. przeprowadzono prace przy murze kurtyny południowej, gdzie naprawiono lico od strony zewnętrznej i od strony dziedzińca wraz ze spoinowaniem. Wykonano również rekonstrukcję ostrołukowego otworu pierwotnej bramy. Prace objęły także wieżę zachodnią. Usunięto zniszczałą cegłę wraz z porastającą ją roślinnością przez co obniżono wysokość wieży o około 1, 20 m. Nad ostatnia kondygnacją wykonano stropy Kleina wykorzystując zachowane otwory po belkach stropowych. We wnętrzu wieży przeprowadzono prace przy licu murów i obrzeżach otworów okiennych i strzelniczych. # W 1976 r. W wieży zachodniej kontynuowano prace. Otynkowano stropy, wyremontowano ceglane schody, wykonano stolarkę okienną. W wieży wschodniej wymurowano nową koronę murów, zrekonstruowano gotyckie sklepienie nad schodami, wykonano stropy Kleina oraz taras widokowy zaizolowany szlichtą wodoszczelną. Przy obu wieżach wykonano kamiennoceglane przypory. # W 1982 r. ukończono prace nad wykonaniem sklepienia piwnicy Domu książęcego. # W 1983 r. wymieniono pokrycie tarasu wieży zachodniej. Jako materiał izolacyjny użyto blachy ołowiowej. Ukończono budowę tarasu nad piwnicą Domu książęcego. # W 1984 r. kontynuowano prace związane z piwnicami Domu książęcego. Zniszczone elementy murów zastąpiono nowymi. Wymurowano schody zewnętrzne prowadzące do piwnic, podłogi piwnic zaś wyłożono ceramicznymi płytkami. # W 1985 r. wykonano schody spiralne, kraty drzwiowe i ukończono poręcze w obu wieżach. # W 1986 r. wymieniano cegły w murze tarasu Domu Książęcego. Wykonano otwór bramny bramy zachodniej. W trakcie tych prac zniszczono ślady styku murów przedbramia z Maurami obronnymi. # W 1987 r. przeprowadzono naprawy przy kurtynie zachodniej uzupełniając ubytki lica ceglanego i wykonując spoinowanie. Zakończono prace przy reliktach fundamentów budynków przy kutynie południowej. W otwór bramy zachodniej wmontowano wrota. # W 1995 r. wykonano naprawę murów Domu książęcego. Wymieniono zniszczone cegły w koronie i licu murów. # W 1999 r. przeprowadzono prace obejmujące koronę murów i tarasy na ostatnich kondygnacjach wież. Rozebrano nawierzchnię i podłoże tarasów do poziomu konstrukcji, elementy konstrukcyjne oczyszczono i naprawiono. Założono warstwę ocieplenia płyt FOAGLAS T4, wykonano warstwy izolacyjne przy użyciu materiałów firmy OMBRAN (z zatopionymi kamykami granitowymi). Ostatnią warstwę korony murów rozebrano i na nowo wymurowano stosując zaprawy firmy OMBRAN. Uzupełniono również lico murów i zaimpregnowano całą powierzchnią ceglaną preparatem firmy OMBRAN. # W 2000 r. wykonano remont korony muru kurtyny wschodniej. Przemurowano górne warstwy muru i uzupełniono zniszczone lico w górnej strefie muru. # Od 2003 r. prowadzone są dalsze prace archeologiczne. # W 2003 r. wyremontowano piwnice Domu Książęcego mieszczące ekspozycję

muzealną. W pomieszczeniach wewnętrznych skuto tynk na całej długości ściany od strony dziedzińca i wymieniono zniszczone cegły. Założono tynki renowacyjne (SANABUILD FONDO). Ściany nietynkowane wyspoinowano. Wykonano nową izolację tarasu z papy termozgrzewalnej. Posadzkę tarasu wymieniono na klinkierową. Skuto lico ściany zewnętrznej Domu na głębokość ½ cegły i wykonano strzępia. Ściany zagruntowano (SANABUILD FONDO firmy KERAKOLL). Wykonano nowe lico przez wybudowanie nowej ściany o grubości 12 cm. Rozebrano dwie warstwy cegieł w koronie muru i zastąpiono je nowymi. Ściany zagruntowano preparatem hydrofobowym (IDROBUILD firmy KERAKOLL). III. OPIS STANU ZACHOWANIA ZAMKU Stan zachowania budowli ceglanych uzależniony jest od czynników korozyjnych mających, na przestrzeni wieków, wpływ na materię zabytkową. Czynniki te możemy najogólniej podzielić na czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze z nich wynikają z jakości oryginalnych materiałów budowlanych oraz staranności wykonania wszystkich prac konstrukcyjno-budowlanych w czasie wznoszenia i przebudowy zamku. Drugą grupę stanowią takie czynniki jak usytuowanie obiektu, warunki klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska oraz niestety w dużej mierze współczesne działania człowieka w czasie napraw i prac budowlanych, czyli zastosowane materiały i metody. W przypadku Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie niezmiernie istotnym czynnikiem wpływającym na stan jego zachowania jest usytuowanie a w zasadzie posadowienie zamku na terenach podmokłych, bagiennych, co powoduje, że fundamenty oraz częściowo mury mają ciągły kontakt z wodą gruntową. Jej wpływ jest niezmiernie istotny pomimo, że bezpośrednio pod murami teren jest nieco wypiętrzony. Zamek był wielokrotnie naprawiany i remontowany. Po zniszczeniu przez Szwedów w 1657 r. uległ dewastacji, pod koniec XVIII w. rozebrano zabudowę wewnętrzną. Od początków XX w. trwa na zamku w zasadzie ciągły remont, polegający na zabezpieczaniu przed działaniem czynników atmosferycznych trwałej ruiny. Problem jaki starano się rozwiązać, to zabezpieczenie korony murów, poprzez ich wielokrotną nadbudowę oraz stabilizację spękań, którą wykonano poprzez przemurowania oraz plombowanie. Ponadto zniszczone fragmenty murów wielokrotnie licowano i spoinowano1. W 2010 i 2011 realizowano I etap prac związanych z Rewitalizacją Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechanowie. Zakres prac konserwatorskich ograniczył się do kurtyny południowej wraz z elewacją obu wież oraz częściowo kurtyn wschodniej i zachodniej. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH WE WNĘTRZU OBU WIEŻ 1. Wstępna dezynfekcja powierzchni muru. Zabieg niszczenia drobnoustrojów należy wykonać w miejscach wzrostu drobnoustrojów przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. Algat lub 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Na zakończenie prac cały obiekt zabezpieczyć 0,5-1% roztworem Lichenichida 264.

2. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych i cementowo-wapiennych Usunąć należy wszystkie zaprawy wtórne: cementowe, cementowowapienne. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na destrukcję materiałów oryginalnych, szczególnie ze względu na uszczelniający charakter tego typu materiałów (patrz: badania właściwości fizycznych cegieł i zapraw). Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. Szczególnie należy zwrócić uwagę na całkowite usunięcie zapraw cementowych spoinujących mur ceglany (m.in. szkarpy) oraz kamienny. 3. Wzmocnienie silnie zdeizntegrowanych cegieł, zapraw Cegły, szczególnie poniżej przemurowań korony murów wykazują wysoki stopień dezintegracji i wymagają wstępnego oraz strukturalnego wzmocnienia. Zabieg ten jest niezbędny ze względu na możliwość uszkodzenia wspomnianych powyżej elementów w trakcie prac polegających na usuwaniu powierzchniowych nawarstwień oraz odsalaniu. Wstępne wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). 4. Zachowanie wszystkich wapiennych tynków Ze względów konserwatorskich, historycznych należy zachować wszystkie materiały oryginalne w tym tynki. 5. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego z powierzchniowych zabrudzeń Powierzchnię muru we wnętrzu wież nie pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, a jedynie cienkie zabrudzenia oraz porastające drobnoustroje, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać tylko miejscowo, bardzo delikatnie używając (po dezynfekcji i obumarciu drobnoustrojów) metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda le gommage ). Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu, głównie ze względu na koniczność użycia bardzo dużych ilości wody, podawanej pod wysokim ciśnieniem. Czego efektem jest uruchomienie soli rozpuszczalnych w wodzie. 6. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów Na powierzchni murów, szczególnie w okolicy otworów drzwiowych na tarasy stwierdzono wykwity soli rozpuszczalnych w wodzie Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Widoczne defekty w warstwach powierzchniowych muru dowodzą konieczności przeprowadzenia zabiegu odsalania na wybranych fragmentach budowli. Proponuje się zastosowanie okładu odsalającego z pulpy celulozowej, żwirku (0,4-1,2mm) oraz niewielkich ilości bentonitu. 7. Wzmocnienie cegieł Stan zachowania cegieł we wnętrzu jest dobry. Tylko nieliczne cegły

wymagają powierzchniowego wzmocnienia, często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Wzmocnienie należy wykonać stosując preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 8. Wzmocnienie zapraw w murze ceglanym Oryginalne zaprawy wapienne wykazują miejscami niską wytrzymałość mechaniczną, częściowo zachowało się na nich oryginalne profilowanie, z tego względu przedstawiają wyjątkową wartość historyczną i naukową, co wymaga wielkiej pieczołowitości w ich zachowaniu. Proponuje się ich strukturalne wzmocnienie preparatem o właściwościach hydrofilnych zawierającym częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker- Chemie). 9. Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 17 oraz nasiąkliwość w granicach 14%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 7MPa). 10. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur ceglany W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem (czas kapilarnego wznoszenia wody do 5 cm ok. 15 oraz nasiąkliwość w granicach 16%, wytrzymałość mechaniczna nie wyższa niż 5MPa). 11. Uzupełnienie ubytków w zaprawach spoinujących mur kamienny Po usunięciu wtórnych zapraw cementowych, oryginalne należy wzmocnić preparatem zawierającym w swym składzie skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil Steinfestiger OH). Natomiast wszystkie ubytki wypełnić porowatymi zaprawami wapiennymi. 12. Scalenie kolorystyczne zapraw W tym celu należy użyć farby wapienne na bazie wapna dyspergowanego. 13. Uzupełnienie ubytków w belkach oraz ich zabezpieczenie 14. Uzupełnienie tynków w obrębie stropów 15. Cyklinowanie i zabezpieczenie podłóg. 16. Renowacja stolarki okiennej w basztach.