Piotr Indykiewicz & Jörg Böhner (eds) URBAN FAUNA Animal, Man, and the City Interactions and Relationships 249 Krzysztof Karolewski, Marcin Bocheński * Uniwersytet Zielonogórski Wydział Nauk Biologicznych Katedra Ochrony Przyrody ul. Prof. Z. Szafrana 1, 65-516 Zielona Góra * m.bochenski@wnb.uz.zgora.pl Wybrane aspekty budżetu czasowego srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze Timing of Magpies Pica pica on communal roosting places in Zielona Góra Abstrakt: Zasadniczym celem badań było określenie czasu wystąpienia określonych czynności w trakcie wieczornych przylotów i porannych wylotów sroki Pica pica z noclegowisk, jak również sprawdzenie, czy istnieją związki pomiędzy tymi aktywnościami a zmierzchem i świtem. Badania przeprowadzono na terenie Zielonej Góry, gdzie obserwacjami objęto cztery noclegowiska. Na tej podstawie ustalono, że początkowa godzina przylotu ptaków na nocelgowisko była ściśle skorelowana z godziną zmierzchu. Całkowity czas trwania zgromadzenia przednoclegowego (od przylotu pierwszych osobników do zajęcia miejsc noclegowych) był ujemnie skorelowany z godziną zmierzchu, a nie miał związku z liczebnością ptaków na noclegowisku. Godzina zakończenia nocowania była wysoce skorelowana z godziną świtu i nie była związana z liczebnością noclegowiska. Przylot srok na noclegowiska był ściśle skorelowany z warunkami świetlnymi panującymi w okresie jesienno-zimowym. Co więcej, dotyczy to nie tylko godziny rozpoczęcia zgromadzenia przednoclegowego, ale także jego trwania. W marcu i kwietniu sroki wylatywały wcześniej z noclegowiska przed świtem. Wprowadzenie Sroka Pica pica w okresie nielęgowym nocuje gromadnie na tzw. wspólnych noclegowiskach. Wielu badaczy podejmowało tę tematykę pod względem różnych jej aspektów. Jednym z nich jest dynamika czasowa związana z porannym opuszczaniem i wieczornymi przylotami ptaków na noclegowisko. Autorzy starali się powiązać czas wystąpienia określonych czynności (m.in. początek, koniec wylotu lub przylotu) z określonymi czynnikami. Uwzględniali w swoich pracach wpływ takich zmiennych, jak: intensywność światła i czas zachodu słońca (Krantz i Gauthreaux 1974, Kooiker 1996), długość dnia, liczba nocujących ptaków, temperatura, czas wystąpienia świtu cywilnego i zmierzchu cywilnego, zachmurzenie (Reebs 1985), wpływ pogody (Czechowski i in. 2005, Georgiev i Iliev 2009).
250 Krzysztof Karolewski, Marcin Bocheński Obecnie u populacji zamieszkujących obszary zurbanizowane obserwuje się zmiany cyklu aktywności dobowej (Luniak 1998). Może mieć to odzwierciedlenie w czasach wylotu czy przylotu srok na noclegowisko. Głównym celem niniejszej pracy jest określenie czasu wystąpienia określonych czynności (w trakcie wieczornych przylotów i porannych wylotów z noclegowisk) oraz sprawdzenie czy istnieją związki pomiędzy tymi aktywnościami a zmierzchem i świtem, a także potencjalnym wpływem innych czynników. Teren badań Badania przeprowadzono na terenie Zielonej Góry, położonej na zachodzie Polski, w południowej części województwa lubuskiego. Zgodnie z podziałem fizjograficznym Zielona Góra leży w: prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich; w makroregionie Wzniesień Zielonogórskich; mezoregionie Wału Zielonogórskiego, który w najwyższym punkcie sięga do 221 m n.p.m. i 100 m wysokości względnej. Niż Środkowoeuropejski znajduje się pod znacznym wpływem oceanicznych mas powietrza, zaś Wzniesienia Zielonogórskie są w dużym stopniu pokryte lasem (Starkel 1991, Kondracki 2009). Zielona Góra jest zamieszkiwana przez ok. 119 tysięcy mieszkańców, jej powierzchnia wynosi ok. 58 km 2 (GUS 2013). Lesistość obszaru wynosi 46%, pozostałe powierzchnie są zajęte przez: tereny zurbanizowane (niezabudowane i zabudowane, różne, rowy, użytki kopalne, drogi) stanowiące 41%; obszary związane z roślinnością, (tereny zieleni, rekreacyjne, wypoczynkowe, zadrzewione, zakrzewione, łąki, nieużytki, pastwiska, grunty orne, sady), obejmują 13% powierzchni; wody i grunty z nimi związane (0,4%), (www.zielonagóra.pl). Zielona Góra jest otoczona z zewnątrz lasem. W obrębie miasta można wyróżnić: śródmieście (wraz ze starówką i osiedlami mieszkaniowymi pokrywa 9 km 2 powierzchni), przedmieście (zlokalizowane na południu i północy miasta obejmuje 11 km 2 ). Wokół śródmieścia występują osiedla blokowe, zaś na północy i południu znajdują się dwie przyłączone niegdyś do miasta wioski (Chynów i Jędrzychów). Przedmieście położone jest peryferyjnie w stosunku do centrum, znajdują się tutaj osiedla z domkami willowymi oraz strefa przemysłowa (w północnej części miasta) (Jerzak 2002). Zgodnie z regionalizacją klimatyczną Zielona Góra położona jest w Dzielnicy Lubuskiej, leżącej w dorzeczu Odry. Miasto znajduje się pod wpływem łagodnego klimatu oraz dobrego nasłonecznienia, co sprzyja uprawie winorośli (Starkel 1991). W okresie lat 1971-2012 temperatura minimalna wyniosła -22,2 o C, temperatura maksymalna: 36,8 o C (GUS 2013). Okres wegetacyjny jest dłuższy niż 220 dni (Richling i Ostaszewska 2006). Prace terenowe prowadzono na czterech zbiorowiskach noclegowych sroki: Osiedle Pomorskie, Jędrzychów, Chynów oraz Rzeźniczaka (ryc. 1). Noclegowisko Osiedle Pomorskie (OP) zlokalizowane jest w wyodrębnionym fragmencie lasu, w południowo-wschodniej części osiedla Pomorskiego, na jego obrzeżu. Ze strony południowo-wschodniej teren ten (pow. 1,17 ha) pozostaje w kontakcie z wąską ulicą, wzdłuż której biegnie szereg domów, a za nimi rozpoczyna się zwarty las. W kierunku północno-zachodnim graniczy z terenem szkoły oraz jej boiskami sportowymi. Z pozostałych stron znajdują się bloki mieszkalne. Na noclegowisku tym w okresie badań notowano od 11 do 62 ptaków.
Wybrane aspekty budżetu czasowego srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze 251 Noclegowisko Rzeźniczaka (RZ) położone jest pomiędzy ul. Rzeźniczaka a biegnącym w sąsiedztwie potokiem Gęśnik. Zlokalizowane jest w lesie, zaś w jego pobliżu znajduje się boisko szkolne. Las nie jest często wykorzystywany przez ludzi. Ukształtowanie powierzchni jest nierówne, pofałdowane i nachylone względem potoku i osiedla o ok. 10-12. Teren noclegowiska jest słabo oświetlony. Na noclegowisku tym w okresie badań notowano od 21 do 195 srok. Noclegowisko Chynów (CH) znajduje się w północno-zachodniej części Chynowa, (północno-wschodniej dzielnicy Zielonej Góry), w okolicy skrzyżowania ul. Szkarłatnej z Karminową. Teren na noclegowisku jest płaski i równy względem otoczenia. Nie jest wykorzystywany przez człowieka. Pobliskie drogi rozdzielają obszar na dwa miejsca noclegowe. Noclegowisko jest oświetlone bardzo słabo lub minimalnie. Dokoła niego występują tereny trawiasto-łąkowe z zadrzewieniami i zakrzewieniami oraz rozproszone domki willowe. Na noclegowisku tym w okresie badań notowano od 44 do 115 ptaków. Noclegowisko Jędrzychów (J) znajduje się w południowej części Jędrzychowa (południowej dzielnicy Zielonej Góry). Teren noclegowiska jest płaski. Występują tu głównie gęste zarośla wierzbowe w pobliżu małego zbiornika wodnego (sadzawki, stawu). Z powodu otoczenia noclegowiska trawiastymi, wilgotnymi gruntami, ludzie niemal zupełnie nie wykorzystują tego terenu i nie przebywają tam. Oświetlenie tutaj nie dociera, miejsce jest całkowicie odosobnione. Od strony południowej noclegowisko styka się z linią lasu. Na noclegowisku tym w okresie badań notowano od 19 do 170 ptaków. Materiał i metody badań Wieczorne przyloty badano od 9 grudnia 2013 r. do 16 kwietnia 2014 r. we wszystkich czterech noclegowiskach. W tym czasie wykonano łącznie 20 kontroli. Obserwacje zgromadzeń przednoclegowych prowadzono w godzinach popołudniowych, nawet od 2 godzin przed zachodem słońca do całkowitego zakończenia zgromadzenie przednoclegowego początku nocowania (najczęściej do 30 minut po zachodzie słońca). W trakcie kontroli wieczornych notowano: 1) godzinę przylotu pierwszych osobników początku zgromadzenia przednoclegowego, 2) godzinę przylotu ostatnich osobników na zgromadzenie przednoclegowe, 3) godzinę całkowitego zakończenie zgromadzenia przednoclegowego gdy sroki zajęły miejsca noclegowe, rozpoczęły nocowanie. Poranne wyloty obserwowane były od 9 stycznia do 16 kwietnia 2014 roku na noclegowiskach Osiedle Pomorskie, Chynów i Rzeźniczaka. W tym czasie wykonano łącznie 20 kontroli. Obserwator przybywał rano, jeszcze podczas całkowitej ciemności, w pobliżu noclegowiska, na ok. 20-25 min przed spodziewanym pierwszym głosem sroki. Kontrolę kończono najczęściej do 30 minut po wschodzie słońca lub gdy pozostające po tym czasie sroki nie opuszczały noclegowiska przez kolejne 20 min. W czasie kontroli porannych notowano: 1) godzinę pierwszego głosu sroki pierwszy głos wydawany przez ptaka na noclegowisku danego dnia, tożsamy z momentem przebudzenia pierwszych osobników, 2) godzinę wylotu pierwszych osobników z noclegowiska, 3) wylot ostatnich osobników z noclegowiska. Godzina świtu oraz zmierzchu danego dnia ustalana była na podstawie danych o wschodzie i zachodzie słońca pochodzących z portalu meteo.pl. Analizy statystyczne przeprowadzono zgodnie z Sokal i Rohlf (1995), przy wykorzystaniu pakietu Statistica ver. 10 (Stat Soft Inc. 2011). Przy wartościach średnich podano wartości odchylenia standardowego SD.
252 Krzysztof Karolewski, Marcin Bocheński obszar zabudowany / built-up area lasy / forests parki, ogrody, cmentarze / parks, gardens, cemeteries tereny otwarte / open areas noclegowiska / roosting places CH Chynów, J Jędrzychów RZ Rzeźniczaka, OP Osiedle Pomorskie Rycina 1. Lokalizacja badanych noclegowisk sroki Pica pica w Zielonej Górze Figure 1. Places of Magpies Pica pica communal roosting in Zielona Góra
Wybrane aspekty budżetu czasowego srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze 253 Wyniki badań Pierwsze osobniki przylatywały na zgromadzenie przednoclegowe od 13 do 108 min przed zmierzchem (średnio 59,2 ± 23,1 min). Przylot ostatnich srok odbywał się od 32 min przed do 34 min po zmierzchu. W jednym przypadku początek przylotu odnotowano wyjątkowo 31 min po zmierzchu, a jego koniec przylotu nastąpił 77 min po zachodzie słońca. Początkowa godzina przylotu była ściśle skorelowana z godziną zmierzchu (współczynnik korelacji R Pearsona; R 2 = 0,84, p < 0,001, ryc. 2). pierwszy przylot (godzina) / first arrival (hour) 19:12 18:43 18:14 17:45 17:16 16:48 16:19 15:50 15:21 14:52 14:24 13:55 13:26 15:21 15:50 16:19 16:48 17:16 17:45 18:14 18:43 19:12 zmierzch (godzina) / twilight (hour) Rycina 2. Korelacja pomiędzy godziną zmierzchu i godziną przylotu pierwszych srok Pica pica na noclegowiska w Zielonej Górze w sezonie zimowym 20013/2014 (R 2 = 0,84, p < 0,001) Figure 2. Correlation between hour of twilight and hour of first arrival of Magpie Pica pica to the communal roostings in Zielona Góra, in the winter season 2013/2014 (R 2 = 0,84, p < 0,001) Godzina pierwszego przylotu, z uwzględnieniem godziny zmierzchu, nie była skorelowana z liczebnością srok na noclegowisku (ANCOVA, F1,14 < 0,83, p = 0,3) i nie była różna na poszczególnych noclegowiskach (ANCOVA, F 3,14 < 1,46, p = 0,3). Czas trwania przylotu (od momentu przylotu pierwszych osobników do przybycia ostatnich srok) wynosił od 18 do 131 min (średnio 56,3 ± 27 min). Całkowity czas trwania zgromadzenia przednoclegowego (od przylotu pierwszych osobników do zajęcia miejsc noclegowych) trwał od 24 do 131 min (62,6 ± 26,3 min) i był ujemnie skorelowany z godziną zmierzchu (współczynnik korelacji R Pearsona, R 2 = 0,21, p < 0,05, ryc. 3). Natomiast czas trwania przylotu nie był zależny od liczebności srok na danym noclegowisku (ANCOVA; F 1,14 = 0,07, p = 0,8) ani nie był różny na poszczególnych noclegowiskach (ANCOVA, F 3,14 = 2,21, p = 0,1).
254 Krzysztof Karolewski, Marcin Bocheński 140 czas trwania zgromadzenia przednoclegowego (min) / total gathering duration (min) 120 100 80 60 40 20 0 15:21 15:50 16:19 16:48 17:16 17:45 18:14 18:43 19:12 zmierzch (godzina) / twilight (hour) Rycina 3. Korelacja pomiędzy godziną zmierzchu i czasem trwania zgromadzenia przednoclegowego srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze, w sezonie zimowym 20013/2014 (R 2 = 0,21, p < 0,05) Figure 3. Correlation between hour of twilight and total duration time of Magpies Pica pica gathering on the communal roostings in Zielona Góra, in the winter season 2013/2014 (R 2 = 0,21, p < 0,05) Pierwszy głos sroki na noclegowisku był notowany od 9 do 68 min przed świtem (28 ± 14,2 min). Godzina zakończenia nocowania była wysoce skorelowana z godziną świtu (współczynnik korelacji R Pearsona, R 2 = 0,95, p < 0,001, ryc. 4). 7:12 godzina pierwszego głosu / first call time 6:43 6:14 5:45 5:16 4:48 4:19 3:50 3:21 3:50 4:19 4:48 5:16 5:45 6:14 6:43 7:12 świt (godzina) / dawn (hour) Rycina 4. Korelacja pomiędzy godziną świtu i godziną obserwacji pierwszego głosu srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze, w sezonie zimowym 20013/2014 (R 2 = 0,95, p < 0,001) Figure 4. Correlation between hour of dawn and time of Magpies Pica pica first call on the communal roostings in Zielona Góra, in the winter season 2013/2014 (R 2 = 0,95, p < 0,001)
Wybrane aspekty budżetu czasowego srok Pica pica na noclegowiskach w Zielonej Górze 255 Godzina obserwacji pierwszego głosu nie była zależna od liczebności srok na noclegowisku (ANCOVA, F 1,12 < 1,44, p = 0,2) ani nie była różna na poszczególnych noclegowiskach (ANCOVA, F 2,12 = 0,83, n = 0,5). Pierwsze sroki opuszczały noclegowisko od 66 minut przed do 25 minut po świcie. Od 9 stycznia do 14 lutego wylot pierwszych osobników następował zawsze po świcie, natomiast w okresie od 7 marca do 16 kwietnia odbywało się to przed świtem. Wylot pierwszych osobników odbywał się od 2 do 43 min (średnio 19,5 ± 10,9 min) po przebudzeniu pierwszych osobników (od pierwszego głosu) i jego godzina nie była skorelowana ani z liczebnością srok, ani z godziną świtu (współczynnik korelacji R Pearsona, odpowiednio R 2 = 0,12, p = 0,17 i R 2 = 0,05, p = 0,38). Ostatnie osobniki wylatywały z noclegowiska od 19 do 66 min po świcie (38,6 ± 12,7 min). Czas trwania wylotu wyniósł od 12 do 106 min (43,5 ± 20,1 min). Całkowity czas wylotu z noclegowiska, tj. odstęp czasowy od przebudzenia pierwszych srok do wylotu ostatnich osobników wynosił od 17 do 108 min (60 ± 21,6 min). Czas ten nie był skorelowany liczebnością srok na danym noclegowisku (współczynnik korelacji R Pearsona, R 2 = 0,01, p = 0,4). Dyskusja Przylot srok na noclegowiska był ściśle skorelowany z warunkami świetlnymi panującymi w okresie jesienno-zimowym. Co więcej, dotyczy to nie tylko godziny rozpoczęcia zgromadzenia przednoclegowego, ale także jego trwania. Uzyskane w Zielonej Górze wyniki wskazują, że im później następuje zmierzch, tym krócej trwa przylot srok na noclegowisko. Związane to jest z pewnością z tym, że wraz z końcem zimy i postępem wiosny, ptaki coraz więcej czasu spędzają w swoich terytoriach gniazdowych, odkładając czas przelotu na noclegowisko jak najpóźniej (Reebs 1985, Jerzak 2005). Badania prowadzone na noclegowiskach w Zielonej Górze wskazują, że na liczebność srok na noclegowisku mogą mieć wpływ warunki atmosferyczne (Czechowski i in. 2005). W czasie niniejszych badań nie badano wpływu warunków atmosferycznych na przylot srok, niemniej podczas jednej z kontroli przylot srok był nietypowy, ponieważ rozpoczął się 35 min po zachodzie słońca i zakończył się 77 minut po zachodzie słońca. Spowodowane było to obecnością w godzinach popołudniowych bardzo gęstej mgły, podczas której widoczność spadła do 30 m, a przy tym panowały bardzo jasne, dzienne warunki oświetleniowe. Niektórzy badacze twierdzą, że ptaki przylatują później na noclegowisko w jasne dni niż w pochmurne dni (Krantz i Gauthreaux 1974, Reebs 1985, Kooiker 1996). Spóźniony przylot na noclegowisko może wynikać z błędnej percepcji przez srokę czynników wpływających na rozpoczęcie zgromadzenia przednoclegowego (np. momentu zmierzchu cywilnego, intensywności światła) (Georgiev i Iliev 2009). W badaniach Reebs a (1985) wylot srok z noclegowiska rozpoczynał się w przeciągu 45 min przed wschodem słońca, po świcie. W Zielonej Górze wylot w 45% przypadków rozpoczął się przed lub po świcie cywilnym, zaś kończył się zawsze po świcie cywilnym. W marcu i kwietniu sroki wylatywały wcześniej z noclegowiska przed świtem. Wcześniejsze opuszczanie noclegowiska wiosną może być spowodowane czynnościami związanymi z przygotowaniami do lęgów, które wymuszają na ptakach szybki wylot z noclegowiska, konieczny ze względu na budowę gniazda oraz obronę terytorium (Reebs 1985).
256 Krzysztof Karolewski, Marcin Bocheński W trakcie wylotów porannych, podczas dwóch kontroli zaobserwowano działanie czynników pogodowych na dynamikę wylotów. W pierwszym przypadku wiatr działał w kierunku przeciwnym do wylotu osobników, natomiast w drugiej sytuacji długotrwały deszcz znacznie opóźnił opuszczanie noclegowiska przez sroki. Było to widoczne pod postacią szybkich powrotów na noclegowisko oraz niechęcią osobników do wylotu. Bibliografia Bährmann U., 1952: Ein Beitrag zur Biologie der Elster (Pica pica pica (L.)). Bonn. zool. Beitr. 3: 289-304. Bosch S., 1994: Bemerkungen zur Größe Schlafplätzen der Elster (Pica pica) in Baden-Württemberg und zum Verhalten einer individuen-reichen Schlafgemeinschaft. Orn. Schnellmitt. Bad.-Württ. 46: 24-32. Czechowski P., Jerzak L., Zduniak P., Bocheński M., 2005: Is the communal roosting behaviour of the Magpie (Pica pica) wind dependent? An example from an isolated population in W-Poland. Ardeola 3 (52): 333-339. Georgiev K., Iliev M., 2009: Numbers and arrival dynamics of communally roosting Magpies (Pica pica) in the Dendrological Park of the University of Forestry Sofia, Bulgaria. Biotechnol. & Biotechnol. Eq. 23: 250-253. Special Edition/On-line. GUS, 2013: Rocznik Statystyczny województwa lubuskiego. Urząd Statystyczny w Zielonej Górze. Jerzak L. 2002. Synurbizacja sroki Pica pica w Eurazji. Redakcja Wydawnictw Naukowo-Technicznych, Zielona Góra. Kooiker G., 1996: Lichtabhängichkeit der Schlafplatzflüge von Elstern (Pica pica) und einige Bemerkungen zum Schlafplatzverhalten. Ökol. Vögel 18: 65-76. Krantz P.E., Gauthreaux S.A., 1974: Solar radiation, light intensity and roosting behavior in birds. The Wilson Bulletin 87: 91-95. Luniak M., 1998: Synurbizacja dostosowanie się zwierząt do urbanizacji. [w:] T. Barczak, P. Indykiewicz (red.) Fauna miast Urban fauna. Wyd. ATR, Bydgoszcz: 13-19. Milchev B., 2008: Dynamics of the departure of magpies Pica pica at a communal roostsite in Sofia (Bulgaria). Acrocephalus 29: 155-160. Reebs S.G., 1985: Ecological aspects of sleep in Black-billed Magpies. M.Sc. thesis. University of Alberta, Edmonton. Reebs S.G., 1986: Influence of temperature and other factors on the daily roosting times of black-billed magpies. Can. J. Zool. 64: 1614-1619. Reebs S.G., 1987: Roost characteristics and roosting behaviour of Black-billed Magpies, Pica pica, in Edmonton, Alberta. The Canadian Field-Naturalist 101: 519-525. Richling A., Ostaszewska K., 2006: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. Sokal R.R., Rohlf F.J., 1995: Biometry. W.H. Freeman and Co, New York. Starkel L., 1991: Geografia Polski Środowisko Przyrodnicze. PWN, Warszawa. StatSoft, Inc. (2011): STATISTICA (data analysis software system), version 10.