Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki Pica pica w Zielonej Górze w latach 2007 i 2008

Transkrypt

1 FAUNA MIAST Ochronić różnorodność biotyczną w miastach P. Indykiewicz, L. Jerzak, T. Barczak (red.) SAR Pomorze, Bydgoszcz 2008 s.: Leszek Jerzak 1, Magdalena Knast 1, Małgorzata Kolasińska 1 Marcin Bocheński 1, Paweł Czechowski 2, Jakub Z. Kosicki 3 1 Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet Zielonogórski ul. prof. Z. Szafrana 1, Zielona Góra 2 Instytut Turystyki i Rekreacji, PWSZ w Sulechowie ul. Armii Krajowej, Sulechów 3 Zakład Biologii i Ekologii Ptaków, Wydział Biologii Uniwersytet im. A. Mickiewicza ul. Umultowska 89, Poznań kubako@amu.edu.pl Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki Pica pica w Zielonej Górze w latach 2007 i 2008 Number, breeding density and nest sites of Magpie Pica pica in Zielona Góra in W-Poland in 2007 and 2008 Abstract: We have counted the magpies active nests in the town of the Zielona Góra (23 km 2 ), in W-Poland, in 2006 and The density in 2006 and 2007 was properly 26.9 and 27.6 nests/km 2. Most of nests were in poplars (38%), lime trees (11%), birch (12%) and willows (10%). 35% nests were in the trees standing in rows and 22-25% in isolated trees. Over 76% of the nests were in the top part of the tree. Average nest high was 12 m (with range m). Keywords: magpie, Pica pica, urban population, density, nest sites, Zielona Góra, Poland Wstęp Populacja sroki zasiedlającej Zieloną Górę notowana jest już od lat 20. ubiegłego wieku (Gruhl 1929). W drugiej połowie tego stulecia liczebność sroki gwałtownie wzrastała, osiągając jedno z największych zagęszczeń na terenie zurbanizowanym w Eurazji (Bocheński i in. 2001, Jerzak 2001). Powszechnie uważa się, że duża liczebność sroki na stosunkowo małym obszarze wywołuje negatywny wpływ na inne grupy ptaków. Podejrzewano bowiem, że wpływa ona na spadek liczebności gatunków ptaków śpiewających. Jednak szczegółowe badania prowadzone w kilku miastach nie potwierdziły tego związku (Tatner 1980, Witt 1989, Birkhead 1991, Gooch i in. 1991). Pomimo tego, zarządy miast podejmują próby regulowania liczebności sroki, także w Zielonej Górze. Po okresie gwałtownego wzrostu odnotowano spadek liczebności populacji sroki i jej ustabilizowanie się. Zjawisko to obserwowano również w innych europejskich miastach (Maeck 1998). Dlatego autorzy podjęli się kolejnej inwentaryzacji par lęgowych sroki w Zielonej Górze.

2 Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki Teren badań Badaniami objęto tylko obszar zurbanizowany Zielonej Góry (51 55 N, E) o powierzchni 23 km 2. Miasto znajduje się na polanie otoczonej lasami (głównie wtórne nasadzenia sosnowe). Natomiast obszar administracyjny miasta (łącznie z lasami i uprawami) to 58,3 km 2. Liczba mieszkańców wynosi ok Jest to typowe europejskie miasto z położoną centralnie starówką, otaczającą ją gęstą zabudową z 19. wieku (głównie kamienice) i następnie współczesne osiedla (bloki). W północnej i południowej części znajdują się fragmenty upraw (pozostałości po 2 włączonych wioskach). Bardziej szczegółowy opis miasta znajduje się w pracy Bocheńskiego i in. (2001). Materiał i metody badań Inwentaryzację gniazd sroki przeprowadzono w latach 2006 i Wyszukiwanie czynnych gniazd prowadzono przed pojawieniem się na drzewach liści, tj. między 15 a 25 kwietnia (Jerzak 1996). Wszystkie czynne gniazda zostały zmapowane. W celu charakterystyki środowisk, obszar miasta podzielono na kwadraty 1x1 km. W każdym kwadracie wyróżniono następujące typy środowisk: lasy, tereny przemysłowe, blokowiska, parki, łąki, dzielnica willowa, stare miasto. Znając zgęszczenie gniazd, w każdym kwadracie przeprowadzono analizę preferencji środowiskowych. Przy analizie preferencji środowiskowych wykorzystano analizę składowych głównych. Taka procedura została podyktowana przede wszystkim dużą liczbą zmiennych opisujących środowiska. Wyróżniono dwie składowe, które w sumie tłumaczyły 51% wariancji: PC1 charakteryzuje tereny umieszczone w dzielnicy willowej, które otoczone są obszarami łąkowymi i lasami, nie występują tutaj blokowiska i parki miejskie; PC2 z kolei wyznacza tereny umieszczone w obrębie starego miasta, pozbawione stref przemysłowych, gdzie nie występują łąki i kompleksy leśne (tab. 1). W celu uniknięcia pseudoreplikacji, jako zmienną objaśnianą przyjęto uśrednione zagęszczenie z dwóch lat badań. Do obliczeń wykorzystano program SPSS 16 for Windows. Tabela 1. Wyniki analizy składowych głównych Zmienna (%) PC1 PC2 Lasy 0,57 0,11 Tereny przemysłowe -0,19-0,83 Blokowiska -0,83 0,07 Dzielnica willowa 0,65 0,13 Parki -0,54 0,33 Łąki 0,36-0,54 Stare miasto 0,06 0,72 % wariancji wyjaśnionej Pogrubiono współczynniki korelacji większe od 0,40; istotność statystyczna na poziomie p < 0,05

3 442 Leszek Jerzak i in. Wyniki badań W roku 2006 stan badanej populacji określono na 619 zajętych gniazd (619 par lęgowych). W roku następnym obserwowano nieznaczny (o 2,3%) wzrost liczebności. Zagęszczenie zajętych gniazd w poszczególnych latach wyniosło odpowiednio 26,91 i 27,57 gn./km 2. Nie stwierdzono przy tym statystycznie istotnych różnic pomiędzy zagęszczeniami sroki w poszczególnych kwadratach w obu latach badań (test kolejności par Wilcoxona, Z = 0,86; p = 0,37; n = 46). Gniazda srok znajdowały się na 17 rodzajach drzew. Większość gniazd znajdowała się na topolach Populus sp. (37-39%), brzozach Betula sp. (12%), lipach Tilia sp. (10-11%) i wierzbach Salix sp. (9-11%). Do grupy subdominantów (poniżej 10%) należały: dęby Quercus sp., klony Acer sp., robinia Robinia pseudoacacia, olsze Alnus sp., kasztanowiec Aesculus hippocastanum, drzewa owocowe, sosny Pinus sp., świerki Picea sp., modrzewie Larix sp., jarzęby Sorbus sp., buk pospolity Fagus silvatica, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, lilaki Syrynga sp. i tuje Thuja sp. Rozkład procentowy rodzajów drzew, na których sroka budowała gniazda był bardzo zbliżony pomiędzy latami badań (tab. 2). Tabela 2. Rodzaje drzew i krzewów, na których sroka Pica pica umieszczała gniazda na terenie Zielonej Góry w latach Gatunek N % N % Populus sp , ,2 Tilia sp , ,4 Betula sp , ,2 Salix sp. 56 9, ,9 Quercus sp. 45 7,3 42 6,6 Acer sp. 40 6,5 39 6,2 Robinia pseudoacacia 28 4,5 33 5,2 Alnus sp. 14 2,3 17 2,7 Aesculus hippocastanum 10 1,6 11 1,7 Drzewa owocowe 18 2,9 20 3,2 Pinus sp. 6 1,0 4 0,6 Picea sp. 9 1,5 9 1,4 Larix sp. 2 0,3 1 0,2 Sorbus sp. 3 0,5 5 0,8 Fagus silvatica 2 0,3 2 0,3 Fraxinus excelsior 1 0,2 1 0,2 Syrynga sp. 1 0,2 1 0,2 Tuja sp. 1 0,2 1 0,2 Razem , ,0 Przeważająca liczba gniazd była umieszczona w szczytowym fragmencie drzew (77%). Sroka wyraźnie unikała budowania gniazd w niższych partiach korony i nad ziemią. Nie stwierdzono wyraźnych różnic pomiędzy latami badań (tab. 3).

4 Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki Tabela 3. Miejsca usytuowania gniazd sroki Pica pica w stosunku do całkowitej wysokości drzewa na terenie Zielonej Góry w latach Umiejscowienie gniazda N % N % Szczyt drzewa , ,1 Środkowa część , ,5 Niższa część korony 5 0,8 5 0,8 Razem , ,0 Wewnątrz korony sroki najczęściej umieszczały gniazda w rozwidleniu gałęzi tuż przy pniu lub w środkowej części konarów (tab. 4). Natomiast unikała końców gałęzi. Można więc stwierdzić, że typowe gniazdo było zazwyczaj umieszczone przy pniu w szczytowej części korony. Tabela 4. Ułożenie gniazd sroki Pica pica w koronie drzew w Zielonej Górze w latach Ułożenie gniazda N % N % Przy pniu , ,6 Środkowa część konaru , ,2 Końce gałęzi 57 9,2 52 8,2 Łącznie , ,0 Większość gniazd na terenie Zielonej Góry była umieszczona na drzewach rosnących w szpalerach (34%) oraz pojedynczo (25%). Chętnie wybierane były także drzewa rosnące w parkach, cmentarzach i na skwerach (tab. 5). Tabela 5. Umiejscowienie gniazd sroki Pica pica w różnych mikrosiedliskach na terenie Zielonej Góry w latach Umiejscowienie gniazda N % N % Szpaler , ,4 Pojedyncze drzewa/krzewy , ,2 Parki, cmentarze, skwery , ,9 Skupiny roślin 49 7,9 40 6,31 Ogrody 53 8,6 49 7,7 Skraj lasu 3 0,5 3 0,5 Razem , ,0 Wyniki niniejszych badań wykazały, że wraz ze wzrostem PC1 maleje średnie zagęszczenie par w kwadratach. Najlepsze dopasowanie otrzymano dla modelu liniowego (F 1,44 = 68,08; p < 0,001, R2 = 0,59, ryc. 1). Nie stwierdzono przy tym istotnych relacji pomiędzy zagęszczeniem a wartościami PC2 (F 1,44 = 0,24, p = 0,62, ryc. 2).

5 444 Leszek Jerzak i in. Rycina 1. Zależność liniowa pomiędzy zagęszczeniem gniazd sroki Pica pica a składową PC2 na terenie Zielonej Góry, R2 = 0,59 Rycina 2. Średnie zagęszczenie gniazd sroki Pica pica a PC2 na terenie Zielonej Góry Dyskusja Gwałtowny wzrost liczebności i zagęszczenia sroki zaczęto obserwować w Eurazji w drugiej połowie 20. wieku. Pierwsze dane pochodziły z miast Europy Zachodniej (Birkhead 1991). Szczególnie intensywny przebieg stwierdzono w wielu miastach europejskich w latach 70. i 80. ubiegłego wieku (Jerzak 2001). Wraz ze wzrostem liczebności stwierdzano zagęszczenia par lęgowych niespotykane nigdy wcześniej. Dochodziły one nawet do kilkudziesięciu par na km 2, podczas gdy w krajobrazie rolniczym wartość ta wynosiła ok. 1 pary/km 2 (Jerzak 2001). Jednym z niewielu miast o szybkim i znacznym przyroście zagęszczenia sroki była Zielona Góra. W latach 20. minionego wieku na obszarze miasta gniazdowało tylko 7 par (Gruhl 1929). Natomiast w 1982 roku stwierdzono zagęszczenie 5,9 gn./km 2, w 1987 r. odpowiednio 10,4 gn./km 2,

6 Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki w 1992 r. 13,7 gn./km 2, w 1997 r. 17,0 gn./km 2 i w 2001 r. 31,1 gn./km 2 (ryc. 3) (Bocheński i in. 2001, Jerzak 2002). W prezentowanych badaniach w latach stwierdzono spadek zagęszczenia do ok. 27 gn./km 2. Na zatrzymanie wzrostu i spadek liczebności sroki na terenach miejskich wyraźny wpływ ma drapieżnictwo lęgów. Tomiałojć (2006) stwierdził związek wzrostu liczebności wrony siwej Corvus cornix na spadek populacji sroki. Innym, istotnym dla sroki drapieżnikiem jest kot domowy Felis domesticus. W wielu badaniach (George 1974, Chucher i Lawton 1987, Birkhead 1991) stwierdzono, że jest ważnym czynnikiem ograniczającym liczebność gatunków ptaków (w tym sroki). W północnej Anglii stwierdzono, że liczba ptaków w diecie kotów wzrasta wraz ze stopniem zurbanizowania terenu (Birkhead 1991). Rycina 3. Dynamika zagęszczenia par lęgowych sroki/km 2 (A) w Zielonej Górze w latach (dane: L. Tomiałojć in litteris, Bocheński i in. 2001, Jerzak 2002, dane własne) Wielu autorów wskazuje na bardzo częste umieszczanie gniazd sroki na topolach w środowisku zurbanizowanym (np. Wink 1967, Tatner 1982, Doo Pyo i Tae Hoe 1986, Birkhead 1991, Barszcz 1998, Mitrus, Woźniak 2002, Meissner i Duś 2005, Pakuła i in. 2005). Także w Zielonej Górze ten rodzaj drzew były bardzo często notowany jako drzewa gniazdowe. W poprzednich latach było to ok. 44% gniazd (Jerzak 1992), a w 2001 r. 37% (Bocheński i in. 2001). Najprawdopodobniej jest to spowodowane faktem, że topole umożliwiają najwyższe (najbezpieczniejsze) umieszczanie gniazd w miastach. Zależność zachodzącą między rozmieszczeniem topoli i gniazd sroki w miastach wykazali m.in. Tatner (1982), Birkhead (1991) i Jerzak (1997, 2001). Wysokość umieszczenia gniazd srok w Zielonej Górze na początku 21. wieku wynosiła 17,0 m (Bocheński i in. 2001) i było to nieco wyżej niż wskazują prezentowane badania (ryc. 4). Na tak wysokie umieszczanie gniazd w warunkach miejskich wskazuje wielu autorów (por. wyżej). Uzyskane wyniki preferencji środowiskowych sroki nie odbiegają od generalnych wzorców opisywanych wcześniej (przegląd: Jerzak 2002). Okazuje się, że przynajmniej w warunkach Zielonej Góry, gatunek ten unika dzielnicy willowej, która otoczona jest obszarami łąkowymi i lasami oraz nie występują tutaj blokowiska i parki miejskie (składowa PC1). Nie stwierdzono z kolei relacji analogicznej, w której gatunek ten powinien preferować obszary zlokalizowane w obrębie starego miasta, pozbawione stref przemysłowych, gdzie nie występują łąki i kompleksy leśne (PC2). Niemniej jednak należy zaznaczyć, że brak istotności tego modelu podyktowany jest najprawdopo-

7 446 Leszek Jerzak i in. dobniej znikomym procentem wariancji wyjaśnionej. Wobec tego faktu należy liczyć się z dużą zmiennością otrzymanego wyniku. W wielu miastach europejskich, gdzie występują znaczne zagęszczenia srok, mieszkańcy żądali likwidacji gniazd sroki, w myśl powszechnego przekonania o silnym, negatywnym wpływie tego gatunku na ptaki śpiewające (w Polsce np. w Warszawie i Zielonej Górze). Prowadzone badania nad wpływem populacji sroki na mniejsze ptaki (Witt 1989, Tatner 1980, Birkhead 1991) nie wykazały jednak zależności zachodzącej pomiędzy wzrostem liczebności sroki a spadkiem liczebności gatunków ptaków śpiewających Wysokość umieczenia gniazda [m] [N] Rycina 4. Rozkład wysokości umieszczenia gniazda przez srokę Pica pica w Zielonej Górze w latach Empiryczne obserwacje terenowe sugerują, że przynajmniej w Zielonej Górze należy oczekiwać dalszego spadku liczebności, gdyż obecnie prowadzone badania nad biologią rozrodu sroki wykazują bardzo duże straty w lęgach (Jerzak in prep.). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na związek rozmieszczenia różnych gatunków ptaków (także sroki) z kształtowaniem zieleni na terenie miast (Fernandez-Juricić i in. 2001). Planowanie odpowiedniej zieleni wydaje się najskuteczniejszym i najrozsądniejszym narzędziem wpływania na bioróżnorodność na terenach zurbanizowanych.

8 Liczebność, zagęszczenie i miejsca lęgowe sroki Bibliografia Barszcz P., 1998: Zagęszczenie i umiejscowienie gniazd sroki Pica pica w Krakowie- Krowodrzy. Chrońmy Przyr. Ojcz., 54 (3): Birkhead T., 1991: The magpies. T&AD Poyser, London. Bocheński M., Jerzak L., Czechowski P., 2001: Liczebność i zagęszczenie sroki Pica pica w Zielonej Górze w 2001 r. [w:] P. Indykiewicz, T. Barczak, G. Kaczorowski (red.) Bioróżnorodność i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych. NICE, Bydgoszcz: Chucher P. B., Lawton J. H., 1987: Predation by domestic cats in English village. J. Zool., 212: Doo Pyo L., Tae Hoe K., 1986: A comparative study of the breeding density of magpie Pica pica sericea Gould, between urban and rural areas. Bull. Inst. Ornithol. Kyung Hee Univ., 1: Fernandez-Juricić E., Jimenez M. D., Lucas E., 2001: Bird tolerance to human disturbance in urban parks of Madrid (Spain): Management implications. [w:] J.M. Marzluff, R. Bowman, R. Donnely (red.) Avian ecology and conservation in an urbanizing World. Kluwer Academic, Orwell, MA: George W.G., 1974: Domestic cats as predator and factors in winter shortages of raptor pray. Wilson Bulletin, 86: Gruhl K., 1929: Tier- und Pflanzenwelt des Kreis Gruenberg im Niederschlesien. Levisohn und sohn, Gruenberg Jerzak L., 1996: Metodyka badań liczebności sroki (Pica pica) w okresie lęgowym. Orlik, 19: Jerzak L Magpie Pica pica nest sites in urban habitats in Poland. Acta Ornith., 32, 1: Jerzak L., 2001: Synurbization of the magpie in the Palearctic. [w:] J.M. Marzluff, R. Bowman, R. Donnely (red.) Avian ecology and conservation in an urbanizing World. Kluwer Academic, Orwell, MA: Jerzak L., 2002: Synurbizacja sroki w Eurazji. Uniwersytet Zielonogórski. Zielona Góra. Macek U., 1998: Populationsbiologie und Raumnutzung der Elster (Pica pica Linneus 1758) in einem urbanen Ekosystem Untersuchungen im Grossraum Ulm. Oekol. Vogel, 20: Meissner W., Duś U., 2005: Liczebność i rozmieszczenie gniazd sroki Pica pica w wybranych dzielnicach Gdańska. [w:] L. Jerzak, B. Kavanagh, P. Trojanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Mitrus C., Woźniak B., 2002: Liczebność i preferencje siedliskowe sroki Pica pica w Białej Podlaskiej w latach Not. Orn., 43 (4): Pakuła B., Sala M., Gwiazda E., Flak J., Froelich S., Matukiewicz J., Plonkowska M., 2005: Liczebność i zagęszczenie oraz lokalizacja gniazd sroki Pica pica w Kołobrzegu, Lęborku i w Słupsku w latach [w:] L. Jerzak, B. Kavanagh, P. Trojanowski (red.) Ptaki krukowate Polski. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: Tatner P., 1980: Magpies: a question of control. Surrey Bird Report: Tatner P., 1982: Factors influencing the distribution of magpies Pica pica in an urban environment. Bird Study, 29: Wink M., 1967: Zur Verbreitung der Elster Pica pica im Bonn. Charadrius 3 (4): Witt K., 1989: Haben Elstern einen Einfluss auf die Kleinvogelwelt einer Grossstadt? Die Vogelwelt Jg., 110 (4):