dr hab. Tomasz Bernat prof. US Uniwersytet Szczeciński Szczecin, 28 października 2016 Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Aleksandry Bielawskiej na temat Sektor małych i średnich przedsiębiorstw wobec zmian koniunktury. I. Tematyka dysertacji podjęta przez mgr Aleksandrę Bielawską odnosi się analizy sektora małych i średnich przedsiębiorstw w kontekście zmian koniunktury gospodarczej. Jest to tematyka która w obecnych czasach analizowana jest przez coraz szerszą grupę naukowców oraz poruszana jest w wielu publikacjach naukowych. Jej istota polega na tym, iż sektor MSP w coraz większym znaczeniu wpływa na funkcjonowanie każdej gospodarki na świecie. Podobnie jest także w Polsce. Analizowany sektor gospodarki stanowi coraz większe znaczenie w jej rozwoju, a same przedsiębiorstwa zaliczone do tej grupy są podstawą coraz większej troski zarówno sił politycznych jak i gospodarczych. Badania prowadzone przez różnych naukowców szeroko analizują sektor MSP, determinanty jego rozwoju czy wpływ na funkcjonowanie gospodarki. Dlatego też, przestawiona do recenzji praca jest istotnym elementem dyskusji nad funkcjonowaniem tego sektora. Podjęte badania dotyczące relacji rozwoju sektora małych średnich przedsiębiorstw do zmiany koniunktury gospodarczej wpisują się nurt rozważań nad przedsiębiorczością, prowadzonych w kraju i zagranicą. Ważnym zagadnieniem poruszanym prac jest także odniesienie się do kryzysu gospodarczego z lat 2008-10 jego wpływu na sektora MSP. II. Przedstawiona do oceny praca posiada cel główny oraz trzy pytania badawcze. Głównym celem jest tu identyfikacja wpływu zmian koniunktury na sektor małych i średnich przedsiębiorstw. Dalej praca skoncentrowana jest na odpowiedzi na 3 pytania badawcze zadane przez jej Autorkę. Są one następujące: 1. Czy doświadczenia ekonomicznego i finansowego kryzysu jaki rozpoczął się w 2008 r. wskazują na większą odporność gospodarek, w którym dominuje sektor MSP, aniżeli tych, gdzie do mniejszą rolę odgrywają duże przedsiębiorstwa?
2. Czy przedsiębiorczość, rozumiana jako liczba przedsiębiorstw, ma charakter procykliczny, kontr-cykliczny czy też jej zmiany są acykliczne w stosunku do zmiany koniunktury? 3. Czy koniunktura wpływa w podobny sposób na sektora MSP we wszystkich badanych gospodarkach? Powyższe sformułowania są szczególnie istotne w odniesieniu do kryzysu gospodarczego oraz załamania się koniunktury w krajach Unii Europejskiej po roku 2008. Jest to o tyle ważne, że kryzys wpłynął znacząco na niemal całą gospodarkę unijną, działając na załamanie koniunktury. Ta sytuacja, relatywnie nowa dla krajów podlegających kryzysowi, wywołana przez pęknięcie bańki kredyt hipoteczny w Stanach Zjednoczonych, mogła w odmienny sposób wpłynąć na zachowania podmiotów na rynku europejskim. Takie również założenie przyjęto w określeniu problemów badawczych, starając się dociekać o faktycznych skutkach kryzysu finansowego. Cała praca, jej budowa i bieg myśli Autorki podporządkowane są realizacji postawionych celów. Dysertacja jest dość obszerna, ale nie jest rozwlekła. Autorka zadbała o precyzję a także o komunikatywność przekazu. Część zasadnicza liczy 157 stron. Poprzedzona jest Spisem treści oraz Wstępem. Po części zasadniczej następuje Zakończenie, Bibliografia załącznikowa Spis rysunków Spis tabel, i Spis wykresów oraz 8 aneksów przedstawiających dane dotyczące z sektora MSP i dużych przedsiębiorstw w wybranych krajach Unii Europejskiej. Bibliografia liczy 202 pozycje literatury, w tym tytuły artykułów i książek oraz źródła internetowe. Pozycje bibliograficzne są zgodne z przywoływanymi źródłami w części zasadniczej rozprawy, są to w większości prace anglojęzyczne. Autorka dobrze orientuje się w przywoływanych tekstach. Dobór literatury jest właściwy, chodź relatywnie niewielka jest liczba publikacji w języku polskim (a przecież wielu naukowców w Polsce zajmuje się tą problematyką). Dysertacja mgr A. Bielawskiej ma przejrzystą i logiczną budowę. Jest ona następująca. Wstęp zawiera uzasadnienie wyboru tematyki, cel główny oraz trzy pytania badawcze a także zastosowane analizy badawcze. Wskazano również na kraje Unii Europejskiej jako przedmiot podjętych badań. Rozdział pierwszy zawiera zagadnienia poświęcone dotychczasowym badaniom nad sektorem małych i średnich przedsiębiorstw. Obok analizy problemów definicyjnych, pokazano przegląd dotychczasowych badań, determinanty rozwoju MSP oraz analizy metodologiczne badań w skali międzynarodowej. Rozdział drugi skoncentrowany został na
wskazaniu istoty sektora MSP we wzroście i rozwoju krajów wysokorozwiniętych. W szczególności wskazano tutaj na różnorodne wskaźniki charakteryzujące zmiany demograficzne populacji przedsiębiorstw należących do tego sektora. Rozdział trzeci poświęcony został prezentacji badań dotyczących wrażliwości sektora MSP na wahania koniunktury, w tym analizy wpływu kryzysu gospodarczego z roku 2008. Podjęto także próbę wskazania odporności gospodarek, w odniesieniu do struktury dominujących w niej przedsiębiorstw. Ostatni rozdział czwarty, odnosi się do bezpośredniego badania relacji pomiędzy przedsiębiorczością a zmieniającą się koniunkturą. W pierwszej kolejności wskazano na dotychczasowe badania w tej materii, następnie przebadano gospodarki Austrii i Portugalii, jako te, w których znaczenie sektora MSP jest odmienne. Zakończenie pracy obejmuje podsumowanie wyników badań prowadzonych w dysertacji. Wskazano tu również na wnioski końcowe. Obejmuje ono również wnioski dotyczące realizacji postawnych celów badawczych. III. Oceniając dysertację jako całość, w pierwszej kolejności należy wskazać na sformułowanie celu głównego oraz pytań pomocniczych. Jakkolwiek są one postawione precyzyjnie, mogłyby jednak być uszczegółowione choćby o określenie analizowanego obszaru geograficznego. W głównym celu należałby wskazać, iż chodzi o kraje Unii Europejskiej, gdyż taki jest zakres badań prowadzonych w tej pracy. Pytania badawcze podobnie mógł być bardziej uszczegółowione. Dotyczy czy do zwłaszcza pytań 2. i 3. dla których odpowiedzi uzyskano analizując wyłącznie dwie gospodarki, to jest Austrii i Portugalii. Jednoznacznie wskazało by to na konkretnie obszarach analizy. Dla postawionych pytań wskazano 2 analizy empiryczne mając na nie odpowiedzieć. Pytanie pierwsze zrealizowane zostało poprzez analizę reakcji sektora przedsiębiorstw w Unii Europejskiej na załamanie koniunktury gospodarczej wywołany kryzysem. Odpowiada to rozdziałowi trzeciemu pracy. Druga analiza została przeprowadzona w celu odpowiedzi na pytanie drugie i trzecie. Na przykładzie dwóch krajów Unii Europejskiej przestawiono badania dotyczące relacji zmian funkcjonowania sektora MSP w odniesieniu do zmian koniunktury. Ważnym elementem zaprezentowanej dysertacji jest szerokie odniesienie się do dotychczasowych badań prowadzonych na świecie w kontekście przedsiębiorczości rozumianej jako zakładanie przedsiębiorstw. Wskazano tutaj na różnorodne związki i determinanty zmian zachodzącego w sektorze MSP z rozwojem gospodarczym krajów. Jest to szeroka i wyczerpująca analiza. W niewielki stopniu niestety przywoływane są tutaj prace polskich
naukowców zajmujących się problematyką przedsiębiorczości. Dorobek w dziedzinie, pomimo relatywnie niedługiego okresu funkcjonowania gospodarki rynkowej w Polsce, jest już dość znaczy oraz warty wskazania. Ważnym atutem rozprawy jest jej praktyczny wymiar. Wyraźnie widać, iż Autorka swobodnie porusza się w omawianych zagadnieniach, posiadając dużą wiedzę teoretyczną jak i praktyczną. Przeprowadzone w pracy badania naukowe mają znamiona dobrego rzemiosła naukowego. Zarówno postawiony cel oraz pytania badawcze, jak i dobrane do nich metody pozwalają na pełna wiarygodność otrzymanych rezultatów. Interpretacja przedstawionych wyników jak i wyciągane wnioski są właściwe. Cała praca napisana jest dobrym poprawnym językiem, zapewniającym przejrzystość i klarowność wypowiedzi. Rezultaty badań podjętych w niniejszej dysertacji jakkolwiek nie są jednoznaczne zostało dobrze zaprezentowane. Autorka wyciągnęła z nich właściwe wnioski. Warto jest przy tym wskazać, na dużą ostrożność naukową w ocenie wyników badań. Brak pewnych odpowiedzi na postawione pytania badawcze nie spowodował kluczenia czy niepewnie wyciąganych wniosków. Autorka sposób ostrożny formułuje swoje wnioski wskazując na to, że nie można wypowiedzieć się w sposób w stu procentach pewny. IV. Pracę uważam za wartościową. Mam jednak wobec niej kilka uwag krytycznych, a także postulatów, które po części wynikają z tych uwag, ale niektóre z nich są od nich niezależne. Część uwag ma charakter merytoryczny zaś część techniczny. Uwagi merytoryczne 1. W rozdziale pierwszym Autorka podaje różne definicje przedsiębiorczości. Jest to w pełni uzasadnione zważywszy na koncepcję i zakres pracy. Nie jest dla mnie jasnym jakie było kryterium wzięcia pod uwagę krajów na którym podawano definicję MSP. Brak tego określenia powoduje, że nie do końca można zorientować się o czym jest dokładnie mowa. Warto byłoby tu podać z jakich krajów pochodzą definicje, gdyż odmiennie traktowana jest często w tych krajach przedsiębiorczość, jak i jej determinanty. Tym bardziej, że w pracy wskazywane są badania nie tylko europejskie ale i amerykańskie. Postrzeganie roli sektora MSP oraz jego czynników rozwoju jest inne w obu regionach. Definicje amerykańskie niekoniecznie zatem muszą odpowiadać temu co jest przyjęte w Europie. 2. Kolejny problem ma charakter metodologiczny i związany jest z relatywnym charakterem pojęcia współcześnie. W tabeli 4 zatytułowanej Współczesne
podejścia do definiowania sektora MSP jest to między innymi widoczne. Czy zatem współczesnie oznacza prace powstałe od roku 2008 czy też wcześniej lub później? Jest to o tyle istotne że omawiana tabela mogłaby obejmować inny zakres definicji. Warto również wskazać za Autorką, że definicje sektora MSP cały czas ewoluują i trudno jednoznacznie określić które są dziś mniej lub bardziej istotne. 3. Ważnym problemem metodologicznym związanym z układem badań jest precyzyjne określenie kryteriów wyboru np. podmiotu badań. Pozwala to na ścisłe skoncentrowanie się na celu badania w odniesieniu do przedmiotu i podmiotu. W pracy w punkcie 2.2 rozpoczęto prezentacje analizę wskaźników w wybranych krajach UE. Dane przedstawiono dla 9 krajów unijnych w tym Polski. Niestety nigdzie nie ma uzasadnienia dlaczego te kraje został właśnie przedstawione. W tym wyborze pominięto na przykład dawne kraje postsocjalistyczne, który mógłby być znakomitym odniesieniem dla rozwoju sektora MSP w Polsce. Sektor ten bowiem rozwijał się w nich w podobnych warunkach i niemal od tego samego momentów czasie. Pomijając ten fakt, nie uzasadniono wyboru pozostałych krajów. 4. Na stronie 65, zaprezentowano w tabeli 12 dane dotyczące nowopowstałych i zlikwidowanych przedsiębiorstw kraju UE. Dane te wpisują się w logiczne nurt myślenia zaprezentowany w tym rozdziale (drugim). Niestety zaprezentowane informacje są dość przestarzałe gdyż odnoszą się do lat 2003-5. W historycznym ujęciu jest ciekawe lecz brak jest tutaj odniesienia do obecnych czasów. Dane te powinny zostać uaktualnione a na ich podstawie powinny zostać wyciągnięte właściwe wnioski, tym bardziej że statystyki dotyczące tworzenia i zamykania przedsiębiorstw są dostępne w analizach statystycznych podawanych przez centralne instytucje. Ponadto dalszych rozdziałach pracy cześć danych statystycznych dotyczy okresu lat 2005-2013 zaś inna część inna część lat 2002-2010. Warto zatem jednoznacznie sprecyzować jaki jest faktycznie okres badawczy w dysertacji? 5. Kolejnym problemem jest niejednoznaczność przywoływania praw (efektów) w pracy autorki. Na stronie 70 i 75 przytaczany jest działanie prawa Gibrata. Raz jest ono określone jako prawo a raz jako efekt. Jaka zatem jest właściwa nomenklatura? Co więcej Autorka nie powołuje się przy tym na oryginalną
pracę R. Gibrata, lecz podaje ją za pośrednictwem innego badacza. Być może sięgnięcie do oryginału pozwoliłby precyzyjnie wskazać na właściwe znaczenie. 6. Analiza danych przestawnych tabeli 17 na stronie 77, dotycząca udziału sektora MSP w Polsce w wartości danej brutto w odniesieniu do wszystkich przedsiębiorstw jest błędna. Jak napisano w opisie wartość ta dla sektora MSP przekracza 50%, podczas gdy w omawianej tabeli udział ten wynosi dokładnie 50%. Uwagi techniczne 1. Praca zawiera nieliczne błędy gramatyczne, literowe i leksykalne. Przykładowo dość często zdarzają się powtórzenia jednego słowa w długim zdaniu lub kilku po sobie następujących. Np. wielokrotne użycie słowa Firma na stronie 23. 2. Przypis nr 119 na stronie 57 jest bardzo nieprecyzyjny. Podanie informacji, że dane są wg Eurostatu, bez wskazania konkretnego źródła są niewystarczające. 3. W całej pracy wszystkie wykresy nazywane są rysunkami. Dla przejrzystości wywodu lepiej byłoby nazwać je właściwie. 4. Opis danych w tabeli 26 (zamieszczony na stronie 102) byłby bardziej klarowny gdyby padać procentowy udział w ogólnej liczebności aniżeli wyłącznie liczby wystąpienie dla poszczególnych krajów. Ułatwiłby to analizę tej też dużej tabeli. Pytania do dysertacji 1. Ciągła dyskusja nad zdefiniowaniem pojęcia z sektora MSP może być porównana do dyskusji na temat definiowania pojęcia przedsiębiorczości. Oba te pojęcia bardzo często wykorzystywane są jako synonimy (także w tej dysertacji). Proszę zatem o określenie czy rozwój przedsiębiorczości jest jednoznaczny z rozwojem sektora małych i średnich przedsiębiorstw? 2. Biorąc pod uwagę dane zamieszczone w tabeli 27 oraz ich opis pod tabelą, dotyczący gospodarek austriackiej, francuskiej i niemieckiej, czy nie należałoby przyjąć, iż to stan gospodarki jest dominującym czynnikiem wzrostu liczby osób pracujących oraz wartość dodanej brutto a nie rozmiar przedsiębiorstwa? V. Praca mgr Aleksandry Bielawskiej na temat Sektor małych i średnich przedsiębiorstw wobec zmian koniunktury jest wartościowym i samodzielnym wkładem Autora do badań nad teorią i praktyką funkcjonowania sektora MSP w odniesieniu do zmian koniunktury gospodarczej. Autorka sformułowała i rozwiązała oryginalny problem badawczy, wykazała
się rozległą znajomością literatury przedmiotu (zwłaszcza angielskojęzyczną), odpowiednich metod badawczych, a także umiejętnością formułowania konkluzji i stawiania nowych problemów. Pracę oceniam pozytywnie i wnoszę o dopuszczenie Pani magister Aleksandry Bielawskiej do publicznej obrony dysertacji na Wydziale Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej.