Michał Cupiał * Anna Szeląg-Sikora ** Koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania w przedsiębiorstwie rolniczym w zakresie decyzji o zakupie sprzętu Wstęp Konieczność podejmowania decyzji towarzyszy zagadnieniom zarządzania od samego początku historii zarządzania organizacją. Z braku innych możliwości technicznych, przez lata decyzje podejmowane były głównie w oparciu o intuicję oraz doświadczenie w danej dziedzinie. Rozwój technik informatycznych oraz faktyczne ich zastosowanie w organizacjach, dopiero stosunkowo niedawno umożliwił wsparcie procesu decyzyjnego, bazując na rozmaitych danych gromadzonych przez systemy informatyczne stosowane w działalności operacyjnej [Rączka, Kowalski, Gąsiorek, 2007]. System decyzyjny nie może efektywnie funkcjonować bez odpowiedniego systemu informacyjnego. Zgromadzone informacje są podstawą do tworzenia wariantów (alternatyw) decyzyjnych i dopiero z tego zbioru alternatyw dokonuje się wyboru wariantu stanowiącego decyzję ostateczną [Bojar, 2005]. W wielu dziedzinach naukowego poznania świata wykorzystuje się do wspomagania prac specjalizowane oprogramowanie komputerowe. Z punktu widzenia zarządzania wiedzą, jednym z ważniejszych etapów rozwoju technologii informatycznych jest powstanie sieci komputerowych, które umożliwiają rozdzielenie przetwarzania danych na większą liczbę komputerów, przez co zwiększa się ich efektywność jako całości *Dżega, 2003]. Istotne znaczenie mają w szczególności sieć internetowa, która ułatwiają komunikację wewnątrz przedsiębiorstwa oraz z jego otoczeniem, a tym samym współdzielenie się z innymi posiadaną wiedzą [Wach, 2006]. Pakiety oprogramowania wyposażone w bardzo zaawansowane technologie obliczeniowe najpowszechniej stosowane są do oce- * Dr hab. inż. prof. UR, Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki, Wydział Inżynierii Produkcji i Energetyki, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Michal.Cupial@ur.krakow.pl, 30-149 Kraków, ul. Balicka 116B ** Dr inż., Instytut Inżynierii Rolniczej i Informatyki, Wydział Inżynierii Produkcji i Energetyki, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Anna.Szelag-Sikora@ur.krakow.pl, 30-149 Kraków, ul. Balicka 116B
94 Michał Cupiał, Anna Szeląg-Sikora ny ryzyka w sektorach finansowym, bankowym i ubezpieczeniowym oraz w niektórych branżach produkcji przemysłowej *Grudziński, 2008, s. 69]. Problem zarządzania obarczony ryzykiem błędnych decyzji dotyczy również produkcji rolniczej. Wielu rolników średniego pokolenia skończyło swego czasu rolnicze szkoły zawodowe, choć liczna jest też grupa tych, którzy zakończyli swą edukację na szkole podstawowej. Obecnie młodzi rolnicy często kończą wyższe szkoły rolnicze. Jednak dynamiczna sytuacja w rolnictwie sprawia, że zarówno wiedza, jaką rolnicy uzyskali kilkadziesiąt lat temu w szkole zawodowej, jak i ta uzyskana niedawno w szkole wyższej, już po kilku latach staje się w dużej mierze nieadekwatna do bieżących potrzeb. W związku z tym rolnicy, którzy chcą utrzymać się ze swoich gospodarstw, muszą poszukiwać wiedzy na własną rękę i uzupełniać swoje wykształcenie. Jednym z popularniejszych jej źródeł jest prasa fachowa (takie tytuły, jak choćby: Wiadomości Rolnicze, wydawane przez Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, niekiedy też droższy TopAgrar czy Rolniczy Przegląd Techniczny ). Rzadziej funkcję tę spełniają programy emitowane przez telewizję i radio rolnicy oglądają i słuchają nieregularnie, jeśli akurat są w domu w trakcie ich trwania [Krzyworzeka, 2011]. Na znaczeniu zyskuje internet, który coraz częściej przez rolników postrzegany jest jako kopalnia wiedzy dotyczącą technologii, informacji o nowościach, a także o tak prozaicznych sprawach, jak ceny poszczególnych produktów m.in. sprzętu technicznego *Cupiał, 2006]. Na rynku krajowym znajduje się obecnie ponad 1500 różnych typów maszyn wykorzystywanych do produkcji rolniczej. Ich jakość jest różna. Rolnicy w momencie zakupu maszyny stają przed istotnym problemem, którą z licznej grupy podobnych typów wybrać. Obecnie rolnik nie ma możliwości zasięgnięcia i porównania opinii na temat ich jakości od osób już użytkujących podobne konstrukcje maszyn. Z kolei opinie udostępniane potencjalnym kupującym (rolnikom) pochodzą głównie od producentów maszyn i serwisowych punktów dealerskich sprzedających je. Opinie te w wielu przypadkach są nieobiektywne (wyraźnie podkreślające ich dobrą jakość), co w wielu przypadkach mija się z rzeczywistością i jest wprowadzaniem kupującego w błąd. Prowadzone przez autorów projektu badania wykazały, iż jako główne źródło informacji, rolnicy najczęściej wskazują sąsiadów (innych producentów rolnych) *Cupiał, 2008], [Cupiał, Wnęk, 2008]. Również kryterium cenowe
Koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania 95 dostępnych na rynku maszyn i urządzeń nie zawsze odzwierciedla ich jakość. Badania eksploatacyjne, porównujące istotne parametry maszyn różnych typów i producentów są obecnie przeprowadzane stosunkowo rzadko z reguły wiąże się to z ponoszeniem znacznych kosztów. Koszy te wynikają nie tylko z zastosowania kosztownych technik pomiarowych oraz zużycia nośników energii i materiałów eksploatacyjnych, ale i faktu zużycia bardzo drogiej maszyny rolniczej w procesie badań. Z kolei badania sponsorowane przez producentów lub sprzedawców maszyn nie mogą być obiektywne i nie będą cieszyły się zaufaniem głównych zainteresowanych rolników. Jedynie niezależne instytucje naukowe (np. instytuty badawcze i uczelnie) mają szansę przeprowadzić obiektywne badania porównujące maszyny, a i w tym przypadku możliwe są naciski firm, których działalność może od takiej opinii zależeć. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, że badania eksploatacyjne są bardzo czasochłonne i może się okazać że maszyna, która w badaniach uzyskała złe wyniki, już nie jest produkowana lub wadliwe elementy zostały zastąpione innymi w nowszych modelach. Ponieważ aktualnie nie jest możliwe uzyskanie obiektywnych wyników jedynym wyjściem jest zastosowanie metody pośredniej. Czynnikiem pomocnym w tej sytuacji mogą być opinie użytkowników już posiadających takie maszyny. Opinia taka mimo, iż jest opinią subiektywną jest wysoko oceniana przez potencjalnych (przyszłych) nabywców maszyn, gdyż jest opinią bezpośrednich użytkowników maszyn (chcących się podzielić własnymi spostrzeżeniami odnośnie jakości użytkowanych przez siebie maszyn i urządzeń), a nie charakterystyką maszyn podawaną przez producentów i dealerów. Metoda taka z powodzeniem jest stosowana przy ocenianiu wielu produktów z innych branż dostępnych na rynku. Wykorzystują ją specjalistyczne portale internetowe, zajmujące się aukcjami (kupna, sprzedaży), sklepy internetowe oraz zajmujące się wyłącznie zbieraniem opinii nabywców (np. opineo.pl). Na podobnej zasadzie działa również system oceny sprzedawców i sklepów internetowych, gdzie kupujący ma prawo wystawić ocenę sprzedającemu. Okazuje się, że w wielu wypadkach dla kupującego większe znaczenie mają referencje innych użytkowników internetu (nawet anonimowe) niż różnice w cenie produktu (oczywiście dotyczy to niewielkich różnic cen). O ile oceny produktów z innych branż są już powszechnie dostępne w internecie dla zainteresowanych, to aktualnie tego typu informacje dotyczące maszyn rolniczych nie są dla rolnika
96 Michał Cupiał, Anna Szeląg-Sikora osiągalne. Głównym powodem braku tego typu informacji jest to, że produkty te (maszyny rolnicze) są sprzedawane w znacznie mniejszej skali, dodatkowo są dość drogie. Poza tym, rolnicy do tej pory, przez wiele firm internetowych, nie byli postrzegani jako interesujący segment rynku. Mimo, iż nastąpiły tu znaczące zmiany i większość nowocześnie prowadzących swoje gospodarstwa polskich rolników korzysta aktualnie z komputera oraz internetu, to oferta rolniczych stron i portali internetowych jest ciągle mniejsza niż w innych dziedzinach życia. Efektem badań będzie zebranie informacji na temat wybranych wskaźników techniczno-eksploatacyjno-użytkowych charakteryzujących park maszynowy. W oparciu o analizę literatury z omawianej problematyki można wyrazić opinię, iż proponowany temat jest bardzo rzadko podejmowany w badaniach naukowych, zarówno krajowych jak i zagranicznych. W Polsce zagadnienia te są podejmowane w ograniczonym zakresie przez nieliczne ośrodki badawcze, a niejednokrotnie wyniki tych badań są trudno dostępne dla potencjalnych zainteresowanych użytkowników maszyn i urządzeń rolniczych (rolników chcących zakupić konkretny typ maszyny z dużej liczby podobnych dostępnych na rynku). Rolnicy w momencie zakupu maszyny stają przed istotnym problemem decyzyjnym, którą z licznej grupy podobnych typów wybrać. Jak już wspomniane, opinie udostępniane rolnikom pochodzą w znacznej mierze od producentów sprzętów i handlujących nimi punktów dealerskich. Subiektywnie podkreślają oni dobrą jakość maszyn i nierzadko ich opinia mija się z rzeczywistością. Również kryterium cenowe dostępnych na rynku maszyn i urządzeń nie zawsze idzie w parze z ich jakością. Dostępne portale internetowe sporadycznie pozwalają rolnikowi na zebranie interesujących go, a nie pochodzących tylko od producenta, informacji o parametrach eksploatacyjno-użytkowych maszyn dostępnych na rynku. Przyjęta metoda badawcza sprawia, że ocena poszczególnych maszyn będzie miała charakter subiektywny. Dobór zbieranych informacji swym zakresem obejmie te, które są dla użytkownika najbardziej istotne. Celem pracy jest opracowanie koncepcji internetowego systemu wspomagania zarządzania w przedsiębiorstwie rolniczym w zakresie decyzji o zakupie sprzętu technicznego. Dla zrealizowania założonego celu konieczne jest opracowanie innowacyjnej metody oceny przydatno-
Koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania 97 ści sprzętu rolniczego dla rolników opierającej się na opinii użytkowników tego sprzętu. W opracowanej metodzie wykorzystane zostaną zarówno obiektywne jak i subiektywne opinie użytkowników. Na podstawie zebranych opinii będą określone najważniejsze kryteria oceny oraz przypisane im odpowiednie wagi. Dla zrealizowania głównego celu, konieczne jest więc określenie celów pośrednich, za które przyjęte zostały: określenie najważniejszych dla rolnika cech maszyn, zebranie informacji na temat w/w parametrów w wyniku badań terenowych przeprowadzonych w gospodarstwach rolnych, opracowanie koncepcji systemu informatycznego, który umożliwi gromadzenie informacji. Aplikacja komputerowa, która może powstać na bazie niniejszego opracowania ułatwi producentowi rolnemu podjęcie decyzji w zakresie wyboru i zakupu konkretnej maszyny. Biorąc pod uwagę trudności z dostępem do obiektywnych danych o faktycznych parametrach eksploatacyjnych, jakościowych, trwałości oraz kosztach eksploatacji, a także brak możliwości uzyskania finansowania pełnych badań, jedyną możliwością jest uzyskanie informacji od użytkowników maszyn rolniczych. Efekt końcowy, poza aspektem naukowym, obejmuje również aspekt praktyczny. Efektem naukowym jest opracowanie metody oceny przydatności sprzętu rolniczego, w oparciu o uzyskane wskaźniki dla wybranych maszyn i urządzeń rolniczych. Efektem praktycznym będzie aplikacja internetowa ułatwiająca podejmowanie decyzji w zakresie zakupu maszyn, która powstanie na bazie założeń teoretycznych. 1. Kryteria oceny W celu realizacji badań terenowych opracowany został wstępny zespół kryteriów, które zostaną zaproponowane respondentom w celu ich zweryfikowania. Planowane kryteria oceny będą oparte o skalę punktową. Poniżej przedstawione zostały wybrane wskaźniki, które będą zaproponowane rolnikom w celu zweryfikowania i ocenienia ich przydatności jako kryteria decyzyjne: koszt zakupu, przydatność w gospodarstwie (moc, siła uciągu), funkcjonalność (możliwość wykorzystania w różnych warunkach, np. zmienne gleby, ukształtowanie terenu, w różnych porach roku, itp.), awaryjność,
98 Michał Cupiał, Anna Szeląg-Sikora łatwość obsługi, koszty eksploatacji (zużycie paliwa, oleje, smary, itp.), koszty napraw, dostępność części wymiennych (oryginalne, nieoryginalne, regenerowane i in.), łatwość naprawy (czas przestoju maszyny w trakcie naprawy), koszty konserwacji i przechowywania itp., dostępność wyposażenia towarzyszącego, dostępność obsługi gwarancyjnej i pogwarancyjnej, bezpieczeństwo, łatwość nauki obsługi, oddziaływanie na istniejącą organizację, kompatybilność, łatwość przygotowania do pracy. Zakres badań nie będzie ograniczony jedynie do nowych maszyn, gdyż znaczna liczba maszyn sprzedawana jest na rynku wtórnym (maszyny używane). Także te (kilkuletnie) maszyny będą podlegały ocenie będąc z reguły lepiej przetestowane niż nowe. Należy ustalić jednak maksymalny wiek badanych maszyn. Poza wskaźnikami wymienionymi powyżej, konieczne jest określenie warunków w jakich dana maszyna jest używana (np. wykorzystanie roczne, powierzchnia gospodarstwa). Te czynniki mogą bardzo istotnie wpływać na ocenę maszyny. 2. Etapy realizacji koncepcji Dla zrealizowania celów pośrednich, a w konsekwencji celu głównego, tj. opracowania koncepcji internetowego systemu wspomagania zarządzania w przedsiębiorstwie rolniczym w zakresie decyzji o zakupie sprzętu, badania będą przebiegały w kilku etapach: 1. Etap pierwszy określenie listy kryteriów. W ramach etapu nastąpi opracowanie kryteriów istotnych dla rolnika oraz przeprowadzenie badań terenowych (badania pilotażowe), w których respondenci określą przydatność poszczególnych kryteriów stosowane będą oceny punktowe. Po zebraniu i opracowaniu danych nastąpi usystematyzowanie uzyskanych kryteriów, wybór najistotniejszych oraz przypisanie im odpowiednich wag. 2. Etap drugi wstępna ocena wybranych maszyn wg przyjętej listy kryteriów. Badania w ramach tego etapu będą polegały na zebraniu informacji (opinii) od bezpośrednich użytkowników maszyn (rolników) na te-
Koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania 99 mat ich przydatności w gospodarstwie, jakości, niezawodności, kosztów zakupu, utrzymania i eksploatacji itp. Badania będą prowadzone w formie wywiadu kierowanego wśród rolników posiadających zakwalifikowane do badań typy maszyn rolniczych. Wybrane typy maszyn będą oceniane wg wybranych wskaźników oraz kryteriów. Na podstawie wstępnych badań wytypowane zostaną maszyny z poszczególnych grup, przeznaczone do dalszej szczegółowej analizy. Jako podstawowe kryterium, kwalifikujące do dalszych badań, przyjęta zostanie częstotliwość występowania w gospodarstwie oraz dostępność na rynku pierwotnym i wtórnym. 3. Etap trzeci opracowanie aplikacji komputerowej. Na podstawie zebranych wcześniej informacji w etapach I i II założono zaprojektowanie, opracowanie i wdrożenie aplikacji internetowej służącej do gromadzenia opinii rolników i publikowania uzyskanych wyników. Planuje się umieszczenie aplikacji na wydajnym serwerze. Założono, że do przechowywania danych wykorzystana zostanie baza SQL-owa (np. MySQL lub podobna). Aplikacja wykonana będzie w technologii PHP, do udostępnienia aplikacji wykorzystanie zostanie serwer Apache. 4. Etap czwarty publikacja wyników. Dane zebrane w wyniku badań ankietowych a następnie w wyniku działania aplikacji internetowej gromadzącej informacje od internautów, zostaną opracowane przy pomocy metod statystycznych i opublikowane. Prezentacja uzyskanych wyników może być realizowana poprzez stronę internetową, na której będzie zainstalowana aplikacja. Zakłada się również publikacje opracowanych wyników badań w czasopismach naukowych, popularno-naukowych oraz popularnych. Zakończenie Media, w tym internet, są dziś potężnym narzędziem przekazywania informacji i kształtowania poglądów. Dodatkowo internet niejednokrotnie jest płaszczyzną funkcjonowania, tj. zbiorowej inteligencji (collective intelligence), określanej jako zdolność wirtualnych społeczności do podnoszenia poziomu wiedzy i kompetencji eksperckich ich członków poprzez współpracę i debaty prowadzone na dużą skalę [Chesbrough, 2003]. Wiedza ma dla rolników sens i wartość wyłącznie w działaniu. Nie jest potrzebna temu, kto nie podejmuje decyzji, kto nie pracuje, czyli nie używa jej w codziennych czynnościach. Wiedza warto-
100 Michał Cupiał, Anna Szeląg-Sikora ściowa to także ta, która została przefiltrowana przez lokalne sito sieci społecznych, sprawdzona przez znajomych, oceniona przez nich, uwiarygodniona ich opiniami [Krzyworzeka, 2011]. Dlatego należy przypuszczać, iż dostępność do internetowego systemu będącego niejako pośrednikiem w wymianie wiedzy z zakresu sprzętu technicznego znajdzie uznanie wśród rolników. Pomimo istniejących alternatywnych rozwiązań pozwolili na dywersyfikację dostępnych informacji w celu zmniejszenia ryzyka podejmowania przez producentów decyzji związanych z zakupem maszyn. Koszty związane z zakupem środków technicznych są z reguły wysokie i w przypadku, gdy decyzja wydatkowania środków nie jest prawidłowa, mogą mieć istotny wpływ na dalszą kondycję finansową przedsiębiorstwa (gospodarstwa). System, który pozwoli zarządzającemu gospodarstwem podjąć właściwą decyzję, jest więc potrzebny, a w przypadku jego powstania i wdrożenia będzie się cieszył zainteresowaniem rolników. Należy więc przypuszczać, że po rozpropagowaniu informacji o funkcjonalności systemu znajdzie on wielu użytkowników. Opracowanie systemu opartego na zaprezentowanej koncepcji może napotkać następujące bariery: zbyt mała ilość danych wprowadzanych do systemu w jego początkowej fazie rozwoju. Jest to możliwe w początkowym etapie wdrażania systemu, gdy w bazie danych będzie zbyt mało informacji dotyczących maszyn, aby zachęcić użytkowników do wprowadzania swoich opinii i spostrzeżeń. Baza na tym etapie może być wypełniona danymi zebranymi w wyniku badań terenowych, jednak dla jej rozwoju konieczny jest dopływ danych od użytkowników internetowych. Założyć można, że po wprowadzeniu do bazy pewnej ilości danych, aplikacja będzie na tyle atrakcyjna, aby zachęcić użytkowników do dzielenia się własnymi opiniami; naciski firm związanych z produkcją i dystrybucją maszyn. Obiektywna ocena wybranych parametrów spowoduje także opinie niekorzystne dla pewnej grupy firm produkcyjnych i handlowych. Przedsiębiorcy ci, w obliczu potencjalnej utraty zysków, mogą próbować podważyć opinie publikowane w systemie; konkurencja znanych portali internetowych. Istnieje możliwość, że odbiorcy wybiorą rozwiązania konkurencyjne, które mimo iż nie spełniające w znacznej części ich wymagań, dzięki dużej popularności mogą być dla odbiorców bardziej atrakcyjne.
Koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania 101 Przedstawione powyżej czynniki, przy odpowiednim przeprowadzeniu projektu, nie powinny wpłynąć na powodzenie przedsięwzięcia. Zaprezentowana koncepcja, odpowiednio zrealizowana i wdrożona, ma duże szanse powodzenia, co w znaczący sposób powinno przełożyć się na ograniczenie ryzyka decyzji zakupowych, podejmowanych przez producentów rolnych. Literatura 1. Bojar W. (2005), Studium wyboru maszyn w gospodarstwach rolniczych w świetle rozwoju systemów wspomagania decyzji, Wyd. Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, Bydgoszcz. 2. Chesbrough H. W. (2003), Open innovation. The New Imperative for Creating and Profiting from Technology, Harvard Business School Press, Boston. 3. Cupiał M. (2006), System wspomagania decyzji dla gospodarstw rolniczych, Inżynieria Rolnicza nr 9. 4. Cupiał M. (2008), Skuteczność wyszukiwania w internecie informacji związanych z inżynierią rolniczą, Inżynieria Rolnicza nr 6. 5. Cupiał M., Wnęk A. (2008), Porównanie sposobów pozyskiwania informacji o maszynach rolniczych w gospodarstwach Małopolski, Inżynieria Rolnicza nr 9. 6. Dżega D. (2003), Implementacja sieci bayesowskich jako bazy wiedzy w systemach ekspertowych, w: Wiedza światłem na drodze społeczeństwa przyszłości, Szewczyk A. (red.), Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. 7. Grudziński J. (2008), Informatyczne narzędzia zarządzania ryzykiem w rolnictwie, Inżynieria Rolnicza nr 11. 8. Krzyworzeka A. (2011), Funkcjonowanie wiedzy rolniczej, E-mentor nr 3. 9. Rączka K., Kowalski M., Gąsiorek S. (2007), Systemy wspomagające podejmowanie decyzji w przedsiębiorstwie, Inżynieria Rolnicza nr 6. 10. Wach D. (2006), Narzędzia informatyczne w zarządzaniu wiedzą, Świętokrzyskie Centrum Nauki na Odległość, Zeszyty Naukowe nr 2. Streszczenie W opracowaniu przedstawiona została koncepcja internetowego systemu wspomagania zarządzania w przedsiębiorstwie rolniczym w zakresie decyzji o zakupie sprzętu. System taki, po odpowiednim zaprojektowaniu i wdrożeniu,
102 Michał Cupiał, Anna Szeląg-Sikora stanie się narzędziem, które w znacznym stopniu ograniczy ryzyko decyzji zakupowych, podejmowanych przez producentów rolnych. Słowa kluczowe produkcja rolnicza, ryzyko, technika rolnicza The concept of web-based enterprise management support system in the decision to purchase the equipment in agriculture (Summary) The paper presented the concept of web-based enterprise management support system in the decision to purchase the equipment in agriculture. That system, after the appropriate designing and implementation will be a tool that will substantially reduce the risk of purchasing decisions, taken by agricultural producers. Keywords agricultural production, risk, agricultural technology