Wody powierzchniowe płynące Fot. P. Marczakowski 1. Organizacja sieci monitoringu wód powierzchniowych płynących w latach 2010-2015 Monitoring prowadzony w latach 2010-2015 pokrywa się z sześcioletnim cyklem Planów Gospodarowania Wodami (PGW). Przedstawiona informacja stanowi zatem podsumowanie całego cyklu wodnego. Celem prowadzenia monitoringu jest dostarczenie wiedzy o stanie wód, która jest niezbędna do gospodarowania wodami w dorzeczach oraz ich ochroną przed eutrofizacją i zanieczyszczeniami antropogenicznymi. W latach 2010-2015 badania prowadzone były w ramach monitoringu diagnostycznego, operacyjnego, badawczego i obszarów chronionych. Poszczególne rodzaje monitoringu różnią się celem, dla którego są przeprowadzane, częstotliwością badań oraz zakresem badanych wskaźników, które określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. Nr258, poz. 1550) oraz rozporządzenie MŚ z dnia 21 listopada 2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. poz. 1558). Rzeka Wieprz Fot. P. Marczakowski Monitoring diagnostyczny (MD) ma za zadanie dostarczenie ogólnej wiedzy na temat stanu wód powierzchniowych w zlewniach na obszarze dorzecza oraz umożliwienie oceny długoterminowych zmian w warunkach naturalnych, jak również oceny szeroko pojmowanych oddziaływań związanych z działalnością człowieka. Monitoring operacyjny (MO) realizowany był w celu ustalenia stanu jednolitych części wód, które zostały zidentyfikowane (na podstawie danych uzyskanych z monitoringu diagnostycznego) jako zagrożone nieosiągnięciem celów środowiskowych oraz oceny zmian ich stanu, wynikających z wdrożenia programów działań naprawczych określonych w programie wodno-środowiskowym kraju. Monitoring badawczy (MB) prowadzony był w celu zebrania dodatkowych informacji o stanie wód rzeki Bug w związku z realizacją zobowiązań międzynarodowych oraz w celu Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 1
ustalenia przyczyn niespełnienia celów środowiskowych przez jednolitą część wód o nazwie Irenka. Monitoring obszarów chronionych obejmował: obszary ochrony gatunków i siedlisk (Natura 2000), obszary narażone na zanieczyszczenia ze źródeł komunalnych (MOEU) i ze źródeł rolniczych (MORO) oraz obszary chronione będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do celów kapieliskowych (MORE). Organizację sieci monitoringu zaprezentowano w tabeli poniżej. Tabela 1. Organizacja sieci monitoringu jcwp rzecznych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Rodzaj prowadzonego monitoringu Liczba jcwp Liczba ppk. Monitoring diagnostyczny 81 67 Monitoring operacyjny 145 145 Monitoring badawczy 12 12 Monitoring obszarów chronionych: Natura 2000 76 62 MOEU 143 132 MORO 6 6 M0RE 4 4 Razem 155 142 W odniesieniu do abiotycznej typologii rzek, w omawianym okresie monitorowano cieki odpowiadające 11 typom, charakteryzującym zarówno rzeki i potoki wyżynne, jak i nizinne. Na obszarze województwa lubelskiego dominują cieki o typie 17 potoki nizinne piaszczyste oraz 23 potoki lub strumienie na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych. Spośród monitorowanych 155 jcwp: 82 stanowiły jcwp naturalne, 71 silnie zmienione i 2 sztuczne. 2. Stan jednolitych części wód powierzchniowych (jcwp) płynących w latach 2010-2015 Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych została wykonana zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. poz. 1482). Przy dokonywaniu oceny zastosowano procedurę dziedziczenia wyników. W monitoringu operacyjnym ważność wyników elementów biologicznych, fizykochemicznych, hydromorfologicznych oraz chemicznych wynosi 3 lata, natomiast wyniki badań uzyskane w ramach monitoringu diagnostycznego zachowują swoją ważność przez 6 lat. Podstawą oceny stanu wód była ocena stanu/potencjału ekologicznego (w tym klasyfikacja elementów biologicznych, hydromorfologicznych i fizykochemicznych) oraz wyników klasyfikacji stanu chemicznego. W ocenie uwzględniono spełnienie wymagań przez jcwp na obszarach chronionych. Jeżeli założone wymagania dla obszarów chronionych nie zostały spełnione, ocena stanu/potencjału ekologicznego została obniżona nawet w przypadku kiedy stan/potencjał ekologiczny określono jako co najmniej dobry. Ogólny stan wód zdeterminował gorszy ze stanów. Klasyfikacja elementów biologicznych Przy oznaczaniu stanu ekologicznego wód powierzchniowych, Ramowa Dyrektywa Wodna nadaje priorytetowe znaczenie elementom biologicznym. Od roku 2012 wprowadzono wszystkie wymagane RDW wskaźniki elementów biologicznych, tj. fitoplankton Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 2
(wskaźnik IFPL), fitobentos (IO), makrofity (MIR), makrobezkręgowce bentosowe (MMI) i ichtiofaunę (EFI+, IBI). Każdy z elementów biologicznych posiada inną wrażliwość na określoną presję. Przykładowo, fitoplankton (IFPL) i fitobentos okrzemkowy (IO) są wrażliwymi indykatorami eutrofizacji. Są to jednak wskaźniki krótkookresowe, odnoszące się do siedliska rzecznego. Krótkie cykle życiowe organizmów jednokomórkowych oraz ich wysokie tempo produkcji nie pozwalają wyciągnąć wniosków dotyczących długotrwałych zmian w środowisku. Podobnie jak wskaźniki okrzemkowe, stopień eutrofizacji można też ocenić za pomocą Makrofitowej Metody Oceny Rzek (MMOR). Co więcej, zbiorowiska roślin wodnych są bardzo wrażliwe na przekształcenie siedliska (melioracje, budowa zapór piętrzących), a także na wpływ gatunków obcych i inwazyjnych. Bezkręgowce bentosowe stanowią zróżnicowaną taksonomicznie grupę zwierząt, o różnej długości życia i wrażliwości na zmianę warunków siedliskowych, co stanowi znaczne utrudnienie w ocenie stanu/potencjału ekologicznego. Organizmy te badane są za pomocą Polskiego Wielometrycznego Wskaźnika Stanu Ekologicznego Rzek (MMI PL). Wykonywane, zgodnie z obowiązującą metodyką, oznaczenie organizmów do poziomu rodziny, umożliwia dokonanie tylko ogólnej oceny stopnia degradacji wód. Ostatnim, najnowszym elementem ekologicznym jest ichtiofauna (EFI+/IBI). Wskaźnik ten przed rokiem 2012 nie był stosowany w ocenie wód. Ryby są czułym wskaźnikiem zmian ekomorfologicznych. Długie cykle życiowe i zdolności migracyjne powodują, że są one dobrymi wskaźnikami długoterminowych zmian środowiska nie tylko w obrębie punktu pomiarowego, ale i całych zlewni. Dzięki różnej wrażliwości organizmów wskaźnikowych możliwe jest określenie presji działających na biocenozy rzeczne, a także wyznaczenie celów naprawczych, zmierzających do uzyskania co najmniej dobrego stanu wód. a. Monitoring diagnostyczny Klasyfikacja 81 jcwp objętych monitoringiem diagnostycznym latach 2010 2015 przedstawia się następująco: klasę II uzyskało 6 jcwp (7%), klasę III - 50 jcwp (62%), klasę IV - 15 jcwp (19%), a klasę V 10 jcwp (12%). Żadna z jednolitych części wód nie uzyskała klasy I. Naturalne jednolite części wód stanowiły 62% badanych jcwp - 50 jcwp. Spośród nich klasę III uzyskało 35 jcwp (70%), klasę IV 9 jcwp (18%), a klasę V - 6 jcwp (12%). Żadna jcwp nie uzyskała klasy dobrej. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 3
Silnie zmienione jednolite części wód stanowiły 36% badanych w monitoringu diagnostycznym części wód (29 jcwp). Spośród nich w klasie II znalazły się 4 jcwp (14%), w klasie III 15 jcwp (52%), w klasie IV 6 jcwp (20%), a w klasie V 4 jcwp (12%). Sześcioletni plan monitoringu obejmował badanie dwóch sztucznych jcwp. W ocenie uzyskały one klasę dobrą (wykres 1). Wykres 1. Klasyfikacja elementów biologicznych w monitoringu diagnostycznym w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Wyniki monitoringu diagnostycznego wskazują, że 92% badanych jcwp nie spełnia wymaganego RDW co najmniej dobrego stanu/potencjału ekologicznego. Nie stwierdzono naturalnych jcwp będących w stanie co najmniej dobrym. Jedynie w przypadku 4 jcwp silnie zmienionych i 2 sztucznych uzyskano potencjał dobry. Najwięcej jednolitych części wód uzyskało klasę III. Obserwuje się również duży udział rzek będących w złym stanie/potencjale ekologicznym. Sytuacja ta jest spowodowana złą oceną ichtiologiczną (wskaźniki EFI+/IBI). Ichtiofaunę bada się raz w cyklu gospodarowania wodami w monitoringu diagnostycznym, a jej wynik obowiązuje 6 lat. Złe wyniki badań świadczą o niezadowalającej strukturze gatunkowej ryb oraz negatywnym wpływie regulacji rzek - zmianie warunków przepływu, zaniku tarlisk, uniemożliwieniu lub utrudnieniu migracji ryb. b. Monitoring operacyjny Monitoring operacyjny realizowany był dwukrotnie w 6-letnim cyklu wodnym. W niektórych jcwp prowadzony był jednocześnie z monitoringiem diagnostycznym, jednak w 76 jcwp realizowany był wyłącznie program monitoringu operacyjnego. W wyniku klasyfikacji tych jcwp stwierdzono, że klasę II uzyskały 22 jcwp (29%), klasę III 37 jcwp (49%), klasę IV 15 jcwp (20%), a klasę V 2 jcwp (2%). Podobnie jak w przypadku monitoringu diagnostycznego, naturalne jednolite części wód zostały ocenione gorzej niż silnie zmienione jcwp. Spośród 47 naturalnych jcwp (54%) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 4
klasę II uzyskało 10 jcwp (24%), klasę III - 20 jcwp (49%), klasę IV 10 jcwp (24%), a klasę V 2 jcwp (2%). Silnie zmienione jcw stanowiły 46% badanych rzek. Spośród 35 jcw klasą II oceniono 12 jcw (34%), klasą III 17 jcw (49%), klasą IV 5 jcwp (14%), a klasą V 1 jcwp (3%) (wykres 2). Wykres 2. Klasyfikacja elementów biologicznych w monitoringu operacyjnym w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Porównanie klasyfikacji elementów biologicznych w dwóch cyklach monitoringu operacyjnego Monitoring operacyjny w latach 2010-2015 przeprowadzono w dwóch trzyletnich cyklach badawczych (2010-2012 oraz 2013-2015). W pierwszym okresie objęto monitoringiem operacyjnym 123 jcwp, natomiast w drugim 133 jcwp. Spośród nich objętych wyłącznie monitoringiem operacyjnym było 64 jcwp wspólnych dla obu cykli. Porównując wyniki klasyfikacji elementów biologicznych dla wskazanych 64 jcwp nie obserwuje się pogarszania stanu/potencjału ekologicznego badanych jcwp (wykres 3). Wykres 3. Klasyfikacja elementów biologicznych w monitoringu operacyjnym w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 5
W porównaniu do pierwszego okresu badań, zmniejszył się udział wód o słabym i złym stanie bądź potencjale. W cyklu 2010-2012 jcwp o klasie IV i V elementów biologicznych stanowiły niemal 22%, a w następnym cyklu już tylko 17%. Udział jcwp o stanie co najmniej dobrym pozostawał na tym samym poziomie i stanowił 27%. Zdecydowanie najwięcej jcwp sklasyfikowano w III klasie. Za główną przyczynę pogarszającego się stanu/potencjału ekologicznego badanych jcwp uznaje się wzrost eutrofizacji wód. Analizując poszczególne oceny elementów biologicznych wrażliwych na wzrost biogenów tj. fitobentos i makrofity, zaobserwować można nieznaczne pogorszenie się jednostkowych wyników pomiędzy dwoma okresami badań. W przypadku fitobentosu wzrósł udział ilości wyników z oceną słabą. W pierwszym cyklu monitoringu operacyjnego wynosił on 9% oznaczeń IO, natomiast w drugim cyklu wzrósł do 12 %. Spadł również odsetek wyników w I klasie z 4,5% do 1,5%, jednak łącznie I i II klasę czyli stan/potencjał dobry i bardzo dobry w cyklu 2010-2012 osiągnęło43% jcwp, a w cyklu 2013-2015 45% (wykres 4). Wyniki makrofitowego indeksu rzecznego (MIR) również pogorszyły się w analizowanym okresie. W pierwszym cyklu badawczym wskaźnik MIR powyżej stanu/potencjału dobrego stanowił 62 % wszystkich oznaczeń, natomiast w drugim cyklu już tylko 56% (wykres 4). Spośród wskaźników o dużej wrażliwości na eutrofizację, badania fitoplanktonu w wielkich rzekach nizinnych (typ abiotyczny 21) mogą nieznacznie wskazywać na polepszenie się stanu wód. Co prawda, odsetek wyników w II klasie w latach 2010-2012 i 2013-2015 wynosił Okrzemki pod mikroskopem Fot. Anna Garbiec odpowiednio 55% i 50%, jednak odsetek wyników w klasie IV spadł odpowiednio w omawianych okresach z 20% do 12%. Wykres 4. Porównanie klasyfikacji elementów biologicznych w monitoringu operacyjnym w latach 2010-2012 i 2013-2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 6
Larwa ważki gadziogłówki pospolitej (Gomphus vulgatissimus) Fot. P. Bielak-Bielecki Porównując wyniki makrobezkręgowców bentosowych obserwuje się w analizowanych okresach znaczny spadek ilości jcwp w stanie słabym, z 29% wskaźników do 13% oraz wzrost jcwp o stanie co najmniej dobrym. W latach 2010-2012 sklasyfikowano 35% pojedynczych wskaźników w I bądź II klasie, a w latach 2012-2015 już 48%. Ocenę elementów biologicznych uzyskaną w monitoringu diagnostycznym i operacyjnym w sześcioletnim cyklu badawczym (2010-2015) zamieszczono na poniższej mapie. Mapa 1. Klasyfikacja elementów biologicznych jcwp monitorowanych (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 7
Klasyfikacja elementów hydromorfologicznych Zgodnie z Państwowym programem monitoringu środowiska województwa lubelskiego na lata 2010-2012 oraz Państwowym programem monitoringu środowiska województwa lubelskiego na lata 2013-2015 obserwacjom hydromorfologicznym poddano łącznie 155 jcwp rzecznych. Dane zebrane z 6 lat umożliwiły przeprowadzenie pełnej analizy monitorowanych przez WIOŚ w Lublinie jednolitych części wód. Spośród 90 naturalnych jednolitych części wód 62 zaklasyfikowano do stanu bardzo dobrego (69 % jcw naturalnych)), natomiast 28 jcw do dobrego (19% jcw naturalnych). Wszystkie jcw wyznaczone jako silne zmienione (63 jcw) i sztuczne (2 jcw) uzyskały potencjał dobry (47% jcw) (wykres 5). Wykres 5. Klasyfikacja elementów hydromorfologicznych jcwp badanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Mapa 2. Klasyfikacja elementów hydromorfologicznych jcwp monitorowanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Wyniki obserwacji hydromorfologicznych z lat 2010-2015 zamieszczono na mapie 2. Przeprowadzone obserwacje hydromorfologiczne pozwoliły wskazać typy abiotyczne rzek naturalnych w których wpływ antropopresji jest największy (wykres 6). W województwie lubelskim są to potoki wyżynne węglanowe z substratem drobnoziarnistym na lessach i lessopodobnych (typ abiotyczny 6), małe rzeki wyżynne węglanowe (typ 9) oraz potoki nizinne piaszczyste (typ 17). Rzeki te są niewielkimi ciekami o zlewni mniejszej niż 1 000 km 2, co jest powodem ich podatności na degradacje. Wpływ przekształceń hydromorfologicznych w postaci zapór poprzecznych, czy liniowej regulacji koryta, silnie zmienia warunki Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 8
przepływu przekształcając warunki biotyczne cieku. Podobnie jak w całej Polsce, na Lubelszczyźnie rzeki najmniejsze są jednocześnie najsilniej przekształcone. Z drugiej strony, najbardziej odporne na degradacje okazały się rzeki o dużej powierzchni zlewni (typy 19, 21), a także potoki oraz małe i średnie rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych (typ 23 i 24). Wszystkie jcwp wielkich rzek nizinnych (typ 21) w województwie lubelskim oceniono jako będące w stanie bardzo dobrym. Świadczy to o stosunkowo niewielkim ich przekształceniu oraz ich dużych walorach przyrodniczych, co jest często podkreślane w literaturze (Gacka-Grześkiewicz i in. 1995, Dombrowski i in. 2003). W przypadku rzek nizinnych piaszczysto-gliniastych (typ 19) jedynie dwie jcwp oceniono na będące w stanie dobrym. Były to: Wieprz od Żółkiewki do oddz. się Kanału Wieprz-Krzna (PLRW200019243931) oraz Wieprz od oddzielenia się Kan. Wieprz-Krzna do dopł. spod Starościc (PLRW20001924513). Powodem takiej oceny był wpływ urządzeń piętrzących dających początek Kanałowi Wieprz-Krzna oraz zmiany stosunków wodnych wynikających z poboru wody na jego potrzeby. Podobnie jak w przypadku rzek o typie 19, w rzekach organicznych (typ 23 i 24) powodem obniżenia klasy był wpływ urządzeń piętrzących. Wykres 6. Wyniki oceny hydromorfologicznej jcwp w podziale na typy abiotyczne rzek (źródło: WIOŚ) Klasyfikacja elementów fizykochemicznych a. Monitoring diagnostyczny Badania jcwp w ramach monitoringu diagnostycznym w latach 2010-2015 prowadzono w zakresie 53 elementów fizykochemicznych, w tym 29 wskaźników charakteryzujących: stan fizyczny, warunki tlenowe i zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie i substancje biogenne oraz 24 substancji z grupy specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych. Większość spośród przebadanych wskaźników została sklasyfikowana na poziomie klasy I lub II, tylko nieliczne wskaźniki (3%) przekroczyły granicę stanu dobrego i zadecydowały o stanie/potencjale elementów fizykochemicznych poniżej dobrego. Wśród tych wskaźników najczęściej występującymi w omawianym okresie były: fosforany, ChZT-Cr, ChZT-Mn, OWO, w mniejszym zakresie azot Kjeldahla i fosfor ogólny. Przyczyną podwyższonych stężeń fosforanów mogą być spływy obszarowe, które zawierają dość duże ilości związków fosforu, co może wynikać m.in. z nieodpowiedniego stosowania Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 9
nawozów (zarówno sztucznych jak i naturalnych), niedostatecznego skanalizowania obszarów wiejskich i związaną z tym, stosowaną dość powszechnie, negatywną praktyką wywożenia nieczystości na pola. Dodatkowo w zlewniach niektórych rzek (głównie rzeki Bug) występują liczne fermy zwierząt, z których ładunek zanieczyszczeń przyczynia się do występowania większych stężeń zanieczyszczeń m.in. fosforanów. Klasyfikację poszczególnych wskaźników elementów fizykochemicznych przedstawiono na wykresie 7. Wykres 7. Klasyfikacja wskaźników fizykochemicznych oraz ich udział w poszczególnych klasach w jcwp badanych w ramach monitoringu diagnostycznego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Niemniej jednak, w ogólnej klasyfikacji elementów fizykochemicznych tylko 1 jcwp osiągnęła I klasę, 44 klasę II, a 22 sklasyfikowano poniżej stanu/potencjału dobrego. Na wykresie 8 przedstawiono klasyfikację elementów fizykochemicznych w odniesieniu do naturalnych, silnie zmienionych i sztucznych jcwp monitorowanych w ramach monitoringu diagnostycznego. Wykres 9 obrazuje klasę elementów fizykochemicznych w zależności od typu abiotycznego jcwp. Wykres 8. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych jcwp badanych w ramach monitoringu diagnostycznego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 10
Wykres 9. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych w poszczególnych typach jcwp badanych w ramach monitoringu diagnostycznego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Podwyższone wartości wskaźników charakteryzujących warunki tlenowe: ChZT-Cr, ChZT-Mn, OWO (ogólny węgiel organiczny) dotyczą głównie wód o typie abiotycznym 23 i 24, dominujących w zlewni Bugu, określonym jako potoki i rzeki na obszarze będącym pod wpływem procesów torfotwórczych czyli o podłożu organicznym. W związku z tym zawartość substancji organicznych w tego typu rzekach jest naturalnie podwyższona. b. Monitoring operacyjny Badania jcwp w ramach monitoringu operacyjnego prowadzono dwukrotnie w latach 2010-2015 czyli jeden raz w każdym cyklu trzyletnim (2010-2012 i 2013-2015) w zakresie 40 elementów fizykochemicznych, w tym 16 wskaźników charakteryzujących: stan fizyczny, warunki tlenowe i zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie i substancje biogenne oraz 24 substancji z grupy specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych i niesyntetycznych. Rzeka Wieprz w okolicach Sernik Fot. Archiwum WIOŚ Porównując ilość wskaźników sklasyfikowanych poniżej stanu dobrego w wymienionych cyklach można stwierdzić, że stan ten w latach 2013-2015 uległ poprawie, zwłaszcza w przypadku OWO i azotu Kjeldahla. Redukcja związków organicznych może świadczyć o wyższej wydajności nowych czy też zmodernizowanych oczyszczalni ścieków (wykres 10). Wykres 10. Ilość wskaźników sklasyfikowanych poniżej stanu/potencjału dobrego (PSD/PPD) w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 11
Z klasyfikacji elementów fizykochemicznych wynika nieznaczna redukcja (o jeden punkt procentowy) wskaźników poniżej stanu/potencjału dobrego, przy równoczesnym pogorszeniu części wskaźników zakwalifikowanych wcześniej do klasy I i ich przejściu do klasy II (wykres 11). I cykl trzyletni 2010-2012 II cykl trzyletni 2013-2015 Wykres 11. Klasyfikacja elementów fizykochemicznych badanych w ramach monitoringu operacyjnego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Mapa 3. Ocena stanu/potencjału elementów fizykochemicznych jcwp badanych w latach 2010-2015 (źródło:wioś) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 12
Monitoring obszarów chronionych a. Obszary chronione wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych oraz narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych Obszary chronione wrażliwe na eutrofizację wywołaną zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł komunalnych Programem badań w zakresie wód wrażliwych na eutrofizację pochodzącą ze źródeł komunalnych objęto niemal wszystkie, bo 143 spośród 155 jcwp. Monitorowano te jednolite części wód, które we wcześniejszych cyklach zostały ocenione jako zagrożone eutrofizacją oraz są poddane działaniu określonej presji komunalnej. Główną przyczyną eutrofizacji wód jest antropogeniczny dopływ substancji biogennych czyli związków fosforu i azotu. Eutrofizacja prowadzi do zachwiania równowagi ekologicznej, bujnego wzrostu roślinności wodnej i zbyt intensywnej aktywności mikroorganizmów zużywających duże ilości tlenu. Skutkiem eutrofizacji jest deficyt tlenowy i zahamowanie rozkładu materii organicznej. Spośród 143 jcwp poddanych ocenie - 34 jcwp (24%) uznano za niezagrożone eutrofizacją. Z przeprowadzonej oceny wynika, że parametrami decydującymi o eutrofizacji były elementy biologiczne. Odnotowano przekroczenia II klasy dla 41,7% wyników fitoplanktonu, 55,8% fitobentosu i 41,9% makrofitów. Istotny wkład w ogólnej ocenie miały również wysokie zawartości związków fosforu - 29,5 % wyników sklasyfikowano poniżej stanu dobrego, wśród nich udział fosforanów stanowił 58,6 %.. Nie zaobserwowano znaczącego zanieczyszczenia wód związkami azotu: wszystkie wartości średnioroczne dla azotanów i azotu ogólnego nie przekroczyły wartości granicznych, zaś przekroczenia azotu amonowego i azotu Kjeldahla stanowiły 3,8%. Przekroczenie zawartości związków organicznych wyrażonych wskaźnikami BZT5 i OWO stanowiły 9,3% pomiarów. Ponadto w niemal połowie, bo w 61 jcwp, odnotowano przekroczenie tylko 1 ocenianego wskaźnika. Ocena eutrofizacji została przedstawiona na wykresie 12 i mapie 4. Wykres 12. Udział wskaźników decydujących o wystąpieniu eutrofizacji ze źródeł komunalnych (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 13
Mapa 4. Ocena eutrofizacji jcwp badanych w latach 2010-2015 (źródło:wioś) Obszary chronione narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych OSN Do występowania zjawiska eutrofizacji wód istotnie przyczyniają się zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego, głównie nawozy mineralne spływające z pól oraz ścieki rolnicze pochodzące z ferm zwierzęcych. Programem monitoringu obszarów chronionych narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych objęto jednolite części wód wskazane w rozporządzeniu Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie (RZGW) Nr 6/2012 w sprawie określenia wód powierzchniowych i podziemnych wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszarów szczególnie narażonych, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć na terenie województwa lubelskiego. Ocenę OSN, wykonaną na podstawie rozporządzenia MŚ z dnia 23.12.2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. 2002 r. Nr 241, poz. 2093), ujęto w tabeli 2. Z przeprowadzonej oceny wynika, że spośród 5 wyznaczonych OSN, dwa nie spełniają wymagań ze względu na przekroczoną średnioroczną zawartość azotanów. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 14
Kod OSN Tabela 2. Wyniki badań w Obszarach Szczególnie Narażonych na zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych w latach 2010 2015 (źródło: WIOŚ) b. Obszary ochrony siedlisk lub gatunków dla których stan wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie - Natura 2000 Monitoring obszarów chronionych ze względu na ochronę siedlisk lub gatunków, dla których stan wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie prowadzono na jcwp zlokalizowanych na obszarach Natura 2000. Dla tych obszarów nie ustanowiono żadnych kryteriów dodatkowych, uznaje się bowiem, że spełniają one wymagania, jeżeli osiągniety został co najmniej dobry stan bądź potencjał ekologiczny. Nazwa punktu pomiarowo-kontrolnego chlorofil "a" µg/l Stężenia średnioroczne azotany mg/l azot ogólny mg/l fosfor ogólny mg/l Wartość graniczna 25 10 5 0,25 PLNVZ2000WA9S Kanał Żmudzki - Puszcza 25 4,93 2,74 0,1 PLNVZ04G Białka - Ostrówki 2,18 0,6 1,6 0,12 PLNVZ2000WA17S Uherka - Żółtańce 7 11,7 4,33 0,09 PLNVZ2000WA3S Czerniejówka - 5,8 15,6 4,3 0,16 Głuszczyzna PLNVZ04G Białka - Ustrzesz 3,8 0,86 1,5 0,13 Mapa 5. Ocena spełnienia wymagań dla obszarów Natura 2000 w latach 2010 2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 15
Spośród 63 monitorowanych jcwp tylko 4 osiągnęły dobry stan ekologiczny. Na mapie przedstawiono lokalizację monitorowanych obszarów Natura 2000 oraz ocenę spełnienia wymagań jcwp. c. Obszary chronione, będące jednolitymi częściami wód przeznaczonymi do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych Obszary te zostały zawarte w rejestrze obszarów chronionych sporządzonych przez KZGW. Dla obszaru województwa lubelskiego wyznaczono 4 takie obszary będące jcw: Świerszcz, Poniatówka, Wieprz do Jacynki oraz Łabuńka do Czarnego Potoku. W przypadku, kiedy punkt pomiarowy zlokalizowany jest powyżej kąpieliska, podobnie jak dla obszarów Natura 2000 nie określono dodatkowych wymagań. Warunkiem spełnienia wymagań jest osiągnięcie co najmniej dobrego stanu bądź potencjału ekologicznego. Niestety, wszystkie monitorowane jcwp charakteryzował umiarkowany stan ekologiczny o czym w każdym przypadku zadecydowała III klasa elementów biologicznych. W związku z powyższym żadna z 4 jcwp nie spełniła wymagań dla ww. obszarów chronionych. Monitoring badawczy Monitoring badawczy prowadzony był przez WIOŚ w ramach współpracy międzynarodowej ze stroną białoruską i ukraińską, w celu zebrania dodatkowych informacji o stanie wód granicznych rzeki Bug. W ramach tego monitoringu badaniami objęto 11 jcwp (Bug i jego dopływy). Od roku 2014 prowadzony jest również monitoring badawczy na jcwp o nazwie Irenka w związku z koniecznością wyjaśnienia przyczyn złego stanu tej jcwp. Uzyskane wyniki badań potwierdziły przypuszczenia, co do lokalizacji źródła zanieczyszczeń, które w roku 2015 zostało wyeliminowane z racji oddania do użytkowania nowej oczyszczalni ścieków w Rykach. Badania prowadzone w roku 2015 odzwierciedliły znaczną poprawę jakości jcwp, aby jednak dokonać pełnej analizy w IV kwartale 2016 r. zaplanowane są badania sprawdzające stan rzeki Irenki. Ocen stanu/potencjału ekologicznego jcwp rzecznych W omawianym okresie, spośród 155 przebadanych jcwp stan ekologiczny określono dla 92 jcwp, natomiast potencjał ekologiczny dla pozostałych 63 jcwp. W ciekach naturalnych najliczniejszą grupę stanowią te jcwp, którym przypisano stan umiarkowany, a najmniejszą stanowią jcwp o stanie dobrym. Spośród jcwp silnie zmienionych i sztucznych również dominują jcwp o stanie umiarkowanym, jednak w tej grupie zauważalny jest znacznie większy odsetek jcwp o stanie dobrym. Wskaźnikami decydującymi o stanie /potencjale ekologicznym jcwp poniżej dobrego były najczęściej elementy biologiczne: fitobentos i ichtiofauna. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 16
Stan ekologiczny naturalnych jcwp Potencjał ekologiczny silnie zmienionych jcwp Wykres 13. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jcwp badanych w latach 2010-2015 (źródło:wioś) Mapa 6. Ocena stanu/potencjału ekologicznego jcwp badanych w latach 2010 2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 17
Ocena stanu chemicznego jcwp rzecznych Spośród 155 jcwp ocenionych w latach 2010-2015 stan chemiczny określono dla 68 z nich. Stan dobry przypisano 67 jcwp, a tylko jednej stan poniżej dobrego. Dla tej jcwp (Bystrzyca od zb. Zemborzyckiego do ujścia) wystąpiło przekroczenie wartości granicznej stanu dobrego dla trifluraliny. Mapa 7. Ocena stanu chemicznego jcwp badanych latach 2010 2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 18
Ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych Po dokonaniu oceny stanu/potencjału ekologicznego jcwp, stanu chemicznego oraz oceny spełnienia wymagań określonych dla obszarów chronionych została dokonana ocena stanu wód. W latach 2010-2015 oceną objęto 140 spośród wszystkich 155 badanych jcwp, z których 5 (4%) osiągnęło stan dobry natomiast reszta -135 jcwp (96%) - stan zły. Dla 15 jcwp nie było możliwe określenie stanu wód ze względu na brak oceny stanu chemicznego jcwp, pomimo dobrego stanu/potencjału ekologicznego i spełnienia wymagań dla obszaru chronionego. Mapa 8. Ocena stanu jcwp badanych latach 2010 2015 (źródło: WIOŚ) Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 19
Podsumowanie Reasumując, na podstawie prowadzonego monitoringu jcwp rzecznych w latach 2010-2015 w 142 przekrojach pomiarowych w ramach sieci monitoringu diagnostycznego, operacyjnego, badawczego i obszarów chronionych, oceniona została jakość wód 155 jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych. Zdecydowana większość cieków (96%) prowadziła wody o złej jakości a tylko nieliczne (4%) wykazały dobry stan wód. Rzeka Bystrzyca Fot. Archiwum WIOŚ Wymagania dodatkowe dla obszarów chronionych w większości jcwp nie wpłyneła na rezultat klasyfikacji. Jedynym przypadkiem kiedy niespełnienie wymagań dla obszarów chronionych obniżyło potencjał ekologiczny z dobrego do umiarkowanego odnotowano dla silnie zmienionej jcwp o nazwie Zbiornik Nielisz. Na ogólną ocenę stanu wód złożyły się następujące oceny kształtujące się w poszczególnych grupach wskaźników: Klasyfikacja elementów biologicznych jcwp rzecznych 155 ocenionych jcwp: 82 naturalnych, 71 silnie zmienionych, 2 sztuczne: I klasa 0 jcwp II klasa 27 jcwp III klasa 68 jcwp IV klasa 41 jcwp V klasa 19 jcwp Klasyfikacja elementów fizykochemicznych jcwp rzecznych 155 ocenionych jcwp: 82 naturalnych, 71 silnie zmienionych, 2 sztuczne: I klasa 2 jcwp II klasa 98 jcwp Poniżej stanu/potencjału dobrego (PSD/PPD) 55 jcwp Klasyfikacja stanu/potencjału jcwp rzecznych 155 ocenionych jcwp: 82 naturalnych, 71 silnie zmienionych, 2 sztuczne: bardzo dobry/maksymalny 0 jcwp dobry 19 jcwp umiarkowany 77 jcwp słaby 40 jcwp zły 19 jcwp Klasyfikacja stanu chemicznego jcwp rzecznych 68 ocenionych jcwp: 48 naturalnych, 19 silnie zmienionych, 1 sztuczna: dobry 67 jcwp poniżej dobrego 1 jcwp Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 20
Klasyfikacja stanu jcwp rzecznych 140 ocenionych jcwp: naturalnych, silnie zmienionych, 2 sztucze: dobry 135 jcwp zły 5 jcwp Wykres 14. Ocena stanu jcwp rzecznych monitorowanych na obszarze województwa lubelskiego w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Tabela z oceną stanu jcwp rzecznych badanych w latach 2010-2015 zamieszczona jest na stronie WIOŚ www.wios.lublin.pl w zakładce: stan środowiska/monitoring wód/monitoring rzek i zbiorników zaporowych/ocena stanu jednolitych części wód powierzchniowych rzecznych w latach 2010-2015. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 21
Wody powierzchniowe stojące Stan czystości jezior badanych w latach 2010-2015 W latach 2010-2015 na terenie województwa badaniami objęto łącznie 17 jcwp jezior, wyznaczonych jako jednolite części wód powierzchniowych jezior, o powierzchni większej niż 50 ha. Wszystkie jeziora objęte zostały monitoringiem diagnostycznym. Ze względu na ustanowienie całego kraju jako obszaru zagrożonego eutrofizacją komunalną w latach 2010-2012 Jezioro Tomasznie Fot. M. Domalewski monitoring operacyjny realizowano na 16 jeziorach, z czego 4 były badane również ze względu na zagrożenie nieosiągnięciem dobrego stanu. Szczególnym rodzajem monitoringu diagnostycznego, monitoringiem reperowym zostało objęte 1 jezioro Białe Włodawskie, badane było z częstotliwością zwiększoną do 6-8 razy w każdym cyklu rocznym; ponadto jezioro to badano w ramach monitoringu jednolitych części wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych. Programem monitoringu obszarów chronionych zostało objęte 7 jednolitych części wód jezior leżących na obszarach chronionych przeznaczonych do ochrony siedlisk lub gatunków dla których utrzymanie lub poprawa stanu wód jest ważnym czynnikiem w ich ochronie. Oceny jezior badanych w latach 2010-2015 zostały wykonane w oparciu o obowiązujące rozporządzenia Ministra Środowiska sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych. Tabela 3 zawiera zweryfikowane przez IOŚ na zlecenie GIOŚ oceny stanu czystości jezior badanych w latach 2010-2015, z uwzględnieniem nowych granic wskaźników biologicznych. Przy opracowywaniu oceny jezior zastosowano regułę dziedziczenia danych biologicznych i chemicznych. Za obowiązującą przyjmuje się ocenę z ostatniego roku badań. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 22
Tabela 3. Ocena stanu wód jezior badanych w latach 2010-2015 /wg. IOŚ i WIOŚ/ ID_KATAL Nazwa jeziora Ostatni rok badań Przew odnoś ć [µs/c m] % O2 w hyp olim nion ie O2 nad dnem [mgo 2/l] Wid zial noś ć [m] Azot ogóln y [mgn /l] Fosfor ogólny [mgp/l] Fitopl ankto n PMPL Makro fity ESMI Fitobent os IOJ Ichtiofa una*** Substan cje syntety czne i niesynt etyczn e Ocena stanu chemi czneg o Ocena stanu/pote ncjału ekologiczn ego (po weryfikacji) Ocena stanu JCW PLLW30689 Rogóźno 2014 288 5,5 2,8 1,57 0,011 1,36 0,433 0,607 dobry dobry dobry DOBRY PLLW30690 Łukcze 2011 207 1,8 1,2 1,21 0,006 1,50 0,362 0,76 dobry dobry umiarkow any PLLW30691 Krasne 2014 255 5,4 2,1 1,14 0,004 4,39 0,497 0,822 dobry dobry zły ZŁY PLLW30692 Piaseczno 2014 98 38,8 5,6 1,30 0,003 0,92 0,685 0,770 0,70 dobry dobry umiarkow any PLLW30694 Uścimowskie 2013 327 3,1 0,8 3,56 0,175 4,20 0,352 0,660 dobry dobry zły ZŁY PLLW30698 Zagłębocze 2011 196 0,0 2,2 1,30 0,004 0,88 0,626 0,66 dobry dobry PLLW30700 Kleszczów 2013 129 14,2 2,1 1,51 0,037 0,55 0,466 * 0,791 dobry dobry umiarkow any bardzo dobry PLLW30703 Bikcze 2015 196 8,7 2,8 1,01 0,005 0,41 0,783 0,438** 1,000 dobry dobry dobry DOBRY PLLW30704 Uściwierz 2015 270 6,0 2,5 1,39 0,008 0,98 0,778 0,817 0,590 dobry dobry umiarkow any PLLW30706 Łukie 2015 294 6,8 1,7 1,70 0,008 0,45 0,482 0,803 dobry dobry dobry DOBRY PLLW30710 PLLW30713 Firlej Białe Sosnowickie 2013 319 8,2 0,5 1,47 0,035 2,98 0,252 0,56 dobry dobry 2012 231 5,2 1,5 1,69 0,014 2,04 0,205 0,696 dobry dobry umiarkow any umiarkow any PLLW30714 Kunów 2015 239 7,6 0,5 3,26 0,007 3,80 0,176 0,845 dobry dobry słaby ZŁY PLLW30718 Sumin 2014 350 7,3 1,4 1,61 0,009 1,61 0,455 0,791 0,56 dobry dobry dobry DOBRY PLLW30725 Spólne (Wspólne) PLLW30728 Białe Włodawskie PLLW90036 Tomasznie 2015 358 7,1 ZŁY ZŁY ZŁY DOBRY 2013 333 7,9 1,0 1,88 0,025 0,86 0,439 0,695 dobry dobry dobry DOBRY 2015 207 31,4 2,9 0,97 0,004 1,76 0,423 0,758 0,71 dobry dobry dobry DOBRY 1,2 5 1,36 0,007 3,56 0,396 0,761 dobry dobry słaby ZŁY * jezioro lobeliowe, wskaźnik makrofitowy nie jest odpowiedni do oceny tego typu jeziora elementy biologiczne elementy fizykochemiczne stan bardz stan I/II o dobry dobry ** wskaźnik odrzucony jako mało wiarygodny I *** wynik ichtiofauny jezior: Piaseczno, Bikcze, Uściwierz ekspercko obniżono o 1 klasę II Kolorem fioletowym zaznaczono wartości/oceny dziedziczone z lat 2011-2014 III stan /potencjał ekologiczny IV silnie naturalna zmieniona jcwp jcwp V stan dobry stan umiarkowany stan słaby stan zły psd poniżej stanu dobrego ZŁY ZŁY ZŁY ocena stanu wód DOBRY ZŁY Zgodnie z zapisami Ramowej Dyrektywy Wodnej podstawowym celem środowiskowym dla wszystkich wód powierzchniowych jest osiągnięcie co najmniej dobrego stanu (dla naturalnych jcwp) lub potencjału ekologicznego (dla sztucznych i silnie Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 23
zmienionych jcwp) oraz dobrego stanu chemicznego. Stan jednolitych części wód powierzchniowych jeziornych spełniających ten warunek ocenia się jako dobry. Zaklasyfikowanie wód jcwp jeziornych do umiarkowanego lub gorszego stanu lub potencjału ekologicznego, wskazuje na zły stan wód, informujący, iż w ocenianym okresie jednolita część wód nie spełniała wymagań określonych w przypisanych jej celach środowiskowych. Stan/potencjał ekologiczny jezior badanych w latach 2010-2015 przedstawiono na wykresie 15. Wykres 15. Ocena stanu / potencjału ekologicznego JCWP jeziornych badanych w latach 2010-2015 (źródło: WIOŚ) Na negatywną ocenę stanu/potencjału ekologicznego w latach 2010-2015 największy wpływ miał wskaźnik opisujący stan fitoplanktonu - indeks PMPL, przejrzystość oraz makrofitowy indeks ESMI, które charakteryzują stan troficzny badanych jezior. O stanie ekologicznym dwóch jezior: Piaseczno i Uściwierz zadecydowały badania ichtiofauny przeprowadzone przez Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie na zlecenie GIOŚ, otrzymaną ocenę dobrą wykonawca obniżył ekspercko ze względu na bardzo duży udział liczbowy i wagowy gatunku obcego - sumika karłowatego. Wspierające wskaźniki fizykochemiczne wypadły korzystnie, w żadnym przypadku nie wpłynęły obniżająco na ocenę stanu/potencjału ekologicznego. Wartości dopuszczalne zostały przekroczone w przypadku przezroczystości wód i zawartości substancji biogennych. Ocena przekroczeń norm środowiskowych określonych dla fosforu i azotu całkowitego wskazuje, iż tylko w jednym jeziorze (Uścimowskie) zostały przekroczone normy dla obu wskaźników, w jednym (Kunów) wystąpiło przekroczenie jedynie azotu ogólnego. Stan chemiczny wszystkich jezior był dobry, jednak ze względu na stan ekologiczny nie spełniający wymagań Ramowej Dyrektywy Wodnej, stan wód 10 jezior oceniono jako zły. Wydział Monitoringu Środowiska Lublin wrzesień 2016 Strona 24