Wpływ zaawansowania ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne

Pieczyńska Probl Hig Epidemiol J. Wpływ 2017, zaawansowania 98(1): 73-80 ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne 73 Wpływ zaawansowania ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne Effect of pregnancy advancement on fatty acid dietary intake in pregnant women Joanna Pieczyńska 1/, Rafał Sozański 2/, Artur Kłósek 3/, Halina Grajeta 1/ 1/ Katedra i Zakład Bromatologii i Dietetyki, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 2/ I Katedra i Klinika Ginekologii, Położnictwa, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 3/ II Katedra i Klinika Ginekologii, Położnictwa, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Wprowadzenie. Zbilansowana dieta jest jednym z kluczowych czynników niezbędnych do prawidłowego rozwoju płodu i zachowania dobrego stanu zdrowia przyszłej matki. Spożycie tych kwasów niezgodne z przyjętymi normami i zaleceniami może przyczynić się do trwałych, niepożądanych skutków zdrowotnych zarówno dla matki jak i jej nienarodzonego dziecka. Cel pracy. Ocena spożycia poszczególnych grup kwasów tłuszczowych z pożywieniem i suplementami diety przez przyszłe matki w zależności od trymestru ciąży w odniesieniu do norm i zaleceń żywieniowych dla ciężarnych. Materiały i metody. W badaniu udział wzięło 119 ciężarnych kobiet, przydzielonych do trzech grup w zależności od stopnia zaawansowania ciąży. Ocena sposobu żywienia przeprowadzona została przy pomocy kwestionariusza dotyczącego zwyczajów żywieniowych, a także wywiadu 24 godzinnego z kolejnych siedmiu dni. Ocena zawartości poszczególnych grup kwasów tłuszczowych w całodziennych racjach pokarmowych wykonana została w oparciu o program Dieta 5. Wyniki. Analiza sposobu żywienia badanych kobiet ciężarnych wykazała niedostateczną podaż energii z dietą w odniesieniu do norm, na co wpłynęło zbyt niskie spożycie tłuszczu. Badanie wykazało zbyt wysokie spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych w każdym z trzech trymestrów ciąży, przy jednoczesnym niedoborze jednonienasyconych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych ogółem. W trakcie ciąży następował stopniowy wzrost podaży długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, a ich średnie spożycie znacznie przekraczało normę. Większość z analizowanych różnic w nawykach żywieniowych i w spożyciu poszczególnych kwasów tłuszczowych nie była istotna statystycznie, za wyjątkiem wzrostu spożycia ryb i spadku konsumpcji potraw smażonych. Wnioski. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że ciężarne niezależnie od trymestru ciąży dostarczały z dietą i suplementami diety niezgodne z obowiązującymi zaleceniami żywieniowymi ilości tłuszczu jaki i poszczególnych grup kwasów tłuszczowych. Zatem konieczną i celową jest edukacja żywieniowa i poradnictwo dietetyczne w grupie kobiet ciężarnych w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych w poszczególnych okresach ciąży. Background. A well balanced diet is one of the key factors necessary for the proper development of the fetus and maintain good health of the mother. Consumption of these nutrients against the nutritional recommendations can contribute to lasting adverse health effects for both mother and her unborn child. Aim. The intake assessment of fatty acids groups from food and dietary supplements for expectant mothers depending on the trimesters of pregnancy in relation to the nutritional recommendations for pregnant women. Material and methods. 119 pregnant women participated in the study, assigned to three groups depending on their stage of pregnancy. Dietary habits of pregnant woman were assessed using the cross-check dietary history method and dietary record including 7 days. Content of the fatty acid intakes was assessed using Dieta 5d computer program. Results. Analysis of dietary habits showed insufficient intake of energy with food, despite increased demand, it resulted in a deficiency of fat in the diet of pregnant women. The study indicated a too high intake of saturated fatty acids in all three trimesters of pregnancy, while deficiency monounsaturated and polyunsaturated fatty acids. During pregnancy a progressive increase in the intake of long-chain fatty acids was observed, and their mean intake was over nutritional recommendations. Most of the analyzed differences in dietary habits and intake of particular fatty acids was not statistically significant, except an increase in fish consumption and the fall in consumption of fried foods. Conclusions. The analysis of obtained results showed that, regardless of trimester of pregnancy women intakes of dietary fat and fatty acid from diet and dietary supplements were incompatible with nutritional recommendations. Therefore, it is necessary and appropriate nutritional education and dietary counseling in a group of pregnant women in shaping healthy eating habits in different stages of pregnancy. Key words: pregnancy, nutrition, fatty acids Słowa kluczowe: ciąża, żywienie, kwasy tłuszczowe Probl Hig Epidemiol 2017, 98(1): 73-80 www.phie.pl Nadesłano: 29.02.2016 Zakwalifikowano do druku: 15.01.2017 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. farm. Joanna Pieczyńska Katedra i Zakład Bromatologii i Dietetyki Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu ul. Borowska 211, 50-556 Wrocław tel. 717 84 02 14, e-mail: joanna.pieczynska@umed.wroc.pl

74 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(1): 73-80 Wprowadzenie Prawidłowy sposób żywienia w każdym etapie życia człowieka warunkuje utrzymanie odpowiedniego stanu zdrowia. Szczególnie dotyczy to kobiet ciężarnych, bowiem odżywianie w ciąży ma istotny wpływ na rozwój płodu i stan matki. Dieta kobiety ciężarnej powinna zapewnić rozwijającemu się płodowi adekwatną do zapotrzebowania ilość energii oraz składników odżywczych. Nowo powstający organizm czerpie wszystkie niezbędne do rozwoju składniki z organizmu matki, dlatego jej dieta powinna być odpowiednio zbilansowana zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym [1, 2]. Kobieta ciężarna powinna w swojej diecie uwzględnić taką ilość i rodzaj tłuszczów, aby zaspokoić zapotrzebowanie własne oraz rozwijającego się w niej dziecka [3]. Kwasy tłuszczowe wchodzące w skład tłuszczów, są jednym z podstawowych składników budulcowych komórek, tkanek oraz narządów i stanowią nieodzowny element prawidłowego funkcjonowania organizmu. Są one niezbędne do tworzenia błon komórkowych, wpływają na syntezę wielu hormonów, a także warunkują prawidłowy rozwój mózgu i narządu wzroku, zwłaszcza w okresie prenatalnym oraz przez pierwszych kilka lat życia dziecka [4]. Związki te są jednocześnie skoncentrowanym źródłem energii i spożycie ich może być korzystne dla przyszłych matek ze zwiększonym ryzykiem niedożywienia podczas ciąży. Kobiety, u których nie występuje to ryzyko, powinny unikać nadmiernej podaży tłuszczu, ponieważ może to szybko prowadzić do niepożądanego, nadmiernego przyrostu masy ich ciała. Z kolei zbyt niskie spożycie tego składnika odżywczego grozi niedoborami witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) [3]. Poszczególne grupy kwasów tłuszczowych pełnią odmienne role w organizmie zarówno ciężarnej, jak i jej nienarodzonego dziecka. Nasycone kwasy tłuszczowe (NKT) podnoszą stężenie cholesterolu we krwi oraz zwiększają jej krzepliwość, przyczyniając się tym samym do podwyższenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych u matki i dziecka w jego późniejszym życiu [5]. Jednonienasycone kwasy tłuszczowe (JNKT) odgrywają ważną rolę w prewencji miażdżycy, są również niezbędne do prawidłowego rozwoju płodu w łonie matki [6]. Doniesienia naukowe wskazują, że ich niskie stężenie w organizmie płodu może wiązać się z wysokim ryzykiem wystąpienia w okresie niemowlęcym nagłej śmierci łóżeczkowej oraz świszczącego oddechu [6, 7]. Badania Lauszus i wsp. [8] wykazały ponadto, że dieta bogata w JNKT sprzyja regulacji wahań ciśnienia tętniczego u ciężarnych cierpiących na cukrzycę ciążową. Grupą kwasów tłuszczowych, odgrywających szczególną rolę w rozwoju płodu są wielonienasycone kwasy tłuszczowe (WNKT) z rodziny omega-3, a zwłaszcza kwas dokozaheksa- enowy (DHA) oraz kwas eikozapentaenowy (EPA). Jako materiał budulcowy mózgu stanowią ok. 60% suchej masy kory mózgowej, są więc niezbędne do prawidłowego przebiegu procesu tworzenia neuronów i układu nerwowego [9]. Ponadto biorą udział w rozwoju narządu wzroku, wchodząc w skład błon komórkowych czopków i pręcików siatkówki oka [10]. Mogą również zapobiegać depresji poporodowej oraz alergii u niemowląt [9-11]. Izomery trans nienasyconych kwasów tłuszczowych mogą wpływać na obniżenie biodostępności WNKT dla płodu, zwiększać ryzyko porodu przedwczesnego oraz indukować stan przedrzucawkowy u ciężarnej [12, 13]. Jak wskazują fińskie badania, spożycie poszczególnych grup kwasów tłuszczowych w ostatnim trymestrze ciąży może rzutować na rozwój otyłości w dzieciństwie. Autorzy wykazali, iż wysokie spożycie WNKT w trzecim trymestrze koreluje dodatnio z ryzykiem rozwoju otyłości w wieku 7 lat, szczególnie u dziewczynek. Co zaskakujące, takich zależności nie wykazano zarówno dla NKT, jak i JNKT [14]. Cel Ocena spożycia poszczególnych grup kwasów tłuszczowych z pożywieniem i suplementami diety przez przyszłe matki w kolejnych trymestrach ciąży i odniesienie ich podaży do norm i zaleceń żywieniowych. Materiały i metody Badaniami objęto grupę 119 kobiet w ciąży, zamieszkujących rejon woj. dolnośląskiego. Ciężarne zgłaszały się do Katedry i Zakładu Bromatologii i Dietetyki Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu w okresie od lutego 2012 r. do lutego 2015 r. Kobiety biorące udział w badaniu zostały podzielone w zależności od stopnia zaawansowania ciąży, na trzy grupy: 1 grupa I trymestr (n=79); 2 grupa II trymestr (n=54); 3 grupa III trymestr (n=44). Część uczestniczek badania brała w nim udział przez wszystkie trzy trymestry ciąży; ponieważ nie wszystkie kobiety wypełniły wywiady 24-godzinne z kolejnych siedmiu dni, dlatego liczebność w poszczególnych grupach spadła. W tabeli I przedstawiono charakterystykę badanej grupy kobiet uwzględniając wiek ciążowy oraz wskaźniki antropometryczne (masa, wysokość ciała, BMI). Wiek badanych kobiet wahał się w granicach 17-43 lat. Najliczniejszą grupę stanowiły ciężarne między 25 a 30 r.ż. (48%). Większość kobiet w badanej populacji deklarowała wykształcenie wyższe (67%), pozostałe z nich posiadały wykształcenie średnie (29%), najmniejszy zaś odsetek dotyczył ciężarnych z wykształceniem podstawowym (4%). Największy odsetek stanowiły mieszkanki dużych miast (61%), pozostałe zamieszkiwały małe

Pieczyńska J. Wpływ zaawansowania ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne 75 Tabela I. Charakterystyka badanej grupy Table I. Characteristics of study subjects Zmienne /Variables wiek (lata) /age (years) I n=79 trymestr /trimester II n=54 III n=44 29,96±4,55 32,25±6,37 30,79±4,98 masa ciała /body mass (kg) 64,41±11,11 70,45±11,10 74,46±11,18 wysokość ciała /body height (cm) 167,65±6,19 167,41±5,53 166,92±5,18 BMI (kg/m 2 ) 22,84±3,29 25,39±3,68 26,73±3,96 wiek ciążowy (tygodnie) /gestational age (weeks) 11 22 34 miasta (26%) i wsie (13%). Zdecydowana większość badanych (61%) nie paliła papierosów. Pozostałe zadeklarowały, że w przeszłości paliły, ale porzuciły nałóg (33%), natomiast 6% mimo ciąży nadal paliło (dotyczyło to I i II trymestru odpowiednio 8 i 2%). W badanej grupie kobiet powszechnym było stosowanie suplementów diety mineralno-witaminowych, witaminowych (95%) bądź preparatów zawierających kwasy omega-3 (68%). Oceny sposobu żywienia dokonano w oparciu o analizę danych uzyskanych z wywiadu częstotliwościowego, opracowanego i walidowanego w Katedrze i Zakładzie Bromatologii i Dietetyki Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu [15] oraz z wywiadu 24-godzinnego z kolejnych siedmiu dni. W celu określenia wielkości spożytych porcji ankietowane kobiety wykorzystywały skale i miary domowe. Podane wartości zostały uściślone za pomocą Albumu fotografii produktów i potraw [16]. Skład całodziennych racji pokarmowych (CaRP) obliczono przy użyciu programu komputerowego Dieta 5 oraz programu Excel 2010, firmy Microsoft Office. Uzyskane wyniki dla poszczególnych grup kwasów tłuszczowych porównano z normami dla populacji polskiej z 2008 r., gdyż najnowsze z 2012 r. nie dają możliwości odniesienia do wartości liczbowych, natomiast dane dotyczące podaży kwasu linolowego, kwasu α-linolenowego oraz długołańcuchowych kwasów tłuszczowych odniesiono do norm z 2012 r. [17, 18]. Odpowiedzi ciężarnych na pytania zawarte w wywiadzie częstotliwościowym dotyczących zwyczajów żywieniowych, zostały odniesione do zaleceń żywieniowych dla tej grupy oraz Złotej Karty Prawidłowego Żywienia [19-21]. Analizę statystyczną przeprowadzono przy użyciu programu Statistica v.12.0 firmy StatSoft Polska z zastosowaniem testu χ 2 oraz testu Tukey a. Wyniki W trakcie ciąży, w II i III trymestrze rośnie zapotrzebowanie na tłuszcz, adekwatnie do wzrostu zapotrzebowania na energię [18]. W tab. II przedstawiono udział procentowy energii z głównych składników odżywczych w CaRP badanych kobiet w poszczególnych trymestrach ciąży. Średni udział energii pochodzącej ze spożytego tłuszczu podczas całej ciąży był na poziomie 29%, co odpowiada rekomendacjom wynoszącym 25-30% energii [17]. W tab. III przedstawiono średnią zawartość tłuszczu i poszczególnych grup kwasów tłuszczowych w CaRP kobiet w kolejnych trymestrach ciąży z uwzględnieniem stosowania suplementacji kwasami omega-3. Badane ciężarne spożywały średnio tłuszcz w każdym z trymestrów ciąży poniżej wartości zalecanych w normach. Najniższe pokrycie normy obserwowano w II trymestrze ciąży (66,67%), co wiązało się również z najniższym odsetkiem kobiet realizujących tę normę. Średnia podaż NKT w trakcie całej ciąży oscylowała w granicach 121,5-124,5% realizacji normy, a różnice w ich spożyciu pomiędzy trymestrami nie były istotne statystycznie. Zalecaną ilość spożywało średnio jedynie 35% badanej populacji. Kolejną analizowaną grupą kwasów tłuszczowych były JNKT. Ich średnia podaż nieznacznie rosła w kolejnych trymestrach ciąży i średnio pokrywała 75% zalecenia, które realizowała zaledwie 1/5 ankietowanych kobiet. Różnice te nie były istotne statystycznie. W najmniejszym stopniu i przez najniższy odsetek badanych było realizowane zalecenie dotyczące udziału energii pochodzącej z WNKT. Średnio było ono pokryte w 48%, a jedynie 10% badanych kobiet stosowało się do tego zalecenia. Najnowsze normy dla populacji polskiej zalecają podaż kwasu linolowego na poziomie 4% ogółu energii [18]. Udział tego kwasu w diecie badanych ciężarnych wynosił ok. 3% ogółu energii, co daje 75% realizacji normy. W badaniu wykazano, że średnie spożycie kwasu α-linolenowego w przebiegu ciąży pokrywało normę w 105%, a odsetek kobiet ją realizujących wzrósł z 27,69% w I trymestrze do 55,26% w III trymestrze. Różnice między poszczególnymi trymestrami nie były istotne statystycznie. Normy dla polskiej populacji zalecają, aby udział tego Tabela II. Energia oraz udział procentowy energii z tłuszczu z CaRP w poszczególnych trymestrach ciąży Table II. Energy and percentage of energy from dietary fat in particular trimesters of pregnancy I trymestr /I trimester n=65 II trymestr /II trimester n=54 III trymestr /III trimester n=38 min-max M min-max M min-max M Energia /Energy (kcal) 989,5-3130,1 1805,7 860,1-2802,9 1810,0 1055,1-3993,9 1955,6 Tłuszcz /Fat (% energii /% energy) 18,7-40,7 29,1 20,1-40,5 29,2 10,9-42,3 29,7

76 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(1): 73-80 kwasu w całodziennej diecie wynosił ok. 0,5% energii [18]. Polskie normy kobietom ciężarnym zalecają codziennie spożycie długołańcuchowych kwasów tłuszczowych na poziomie 0,35-0,45 g [18]. Badane kobiety z pokarmem i suplementami diety, dostarczały średnio 0,51 g tych kwasów tłuszczowych, co pokrywało 113,3% normy, jednak odsetek przyszłych matek spełniających tę normę wyniósł średnio 57,69%. Różnice w spożyciu tej grupy kwasów tłuszczowych w poszczególnych trymestrach ciąży nie były istotne statystycznie (tab. III). W tabeli IV porównano zachowania żywieniowe badanych kobiet, determinujące podaż tłuszczów w poszczególnych trymestrach ciąży. Różnice istotne statystycznie stwierdzono jedynie w spożyciu ryb, które wzrosło pomiędzy I a II i III trymestrem oraz w konsumpcji potraw smażonych, która obniżyła się w podobnym okresie. Dyskusja Prawidłowe żywienie, w tym także właściwa podaż w diecie tłuszczu i poszczególnych grup kwasów tłuszczowych, odgrywa istotną rolę w przebiegu ciąży, rozwoju płodu oraz utrzymaniu dobrego stanu zdrowia matki i jej potomstwa. Uzyskane wyniki, na podstawie przeprowadzonej ankiety dotyczącej sposobu żywienia i wywiadów 24-godzinnych, odniesiono do zaleceń opracowanych przez Polskie Towarzystwo Tabela III. Podaż tłuszczu i poszczególnych grup kwasów tłuszczowych z CaRP badanych kobiet z uwzględnieniem suplementacji kwasami omega-3 w kolejnych trymestrach ciąży Table III. Dietary fat and fatty acid intake including omega-3 supplementation in particular trimesters of pregnancy Składnik /nutrient Tłuszcz ogółem /Total fat (g) NKT /saturated fatty acids (g) NKT (% energii) /saturated fatty acids (% energy) JNKT /monounsaturated fatty acids (g) JNKT (% energii) /monounsaturated fatty acids (% energy) WNKT /polyunsaturated fatty acids (g) WNKT (% energii) /polyunsaturated fatty acids (% energy) kwas linolowy /linoleic acid (g) kwas linolowy (% energii) /linoleic acid (% energy) kwas α-linolenowy /α-linolenic acid (g) kwas α-linolenowy (% energii) /α-linolenic acid (% energy) I trymestr /I trimester n=65 % realizacji normy /% of refrence realization % osób spełniających normę /percentage of subjects realizing reference Średnie spożycie /mean intake II trymestr /II trimester n=54 % realizacji normy /% of refrence realization % osób spełniających normę /percentage of subjects realizing reference III trymestr /III trimester n=38 % realizacji normy /% of refrence realization % osób spełniających normę /percentage of subjects realizing reference 59,57±18,61 80,62 26,15 60,43±19,96 66,67 17,24 65,66±22,92 67,36 18,42 NS 24,98±8,65 24,87±8,46 26,30±9,52 NS 12,45±4,31 124,50 35,38 12,36±4,21 123,65 31,03 12,11±4,38 121,05 39,47 22,01±7,42 22,85±8,54 24,89±9,68 NS 10,97±3,70 73,14 20,00 11,36±4,25 75,74 17,24 11,46±4,45 76,37 21,05 7,69±2,70 7,74±2,81 8,60±2,80 NS 3,83±1,34 47,90 4,62 3,85±1,40 48,11 8,62 3,96±1,29 49,45 5,26 5,87±2,12 6,04±2,36 6,68±2,34 NS 2,92±1,05 73,09 15,38 3,00±1,17 75,05 18,97 3,07±1,08 76,80 21,05 1,08±0,49 1,03±0,40 1,14±0,41 NS 0,54 ±0,24 108,01 27,69 0,51±0,20 102,89 39,66 0,53±0,19 105,02 55,26 EPA (g) 0,15±0,16 0,15±0,14 0,17±0,12 NS DHA (g) 0,32±0,34 0,27±0,28 0,33±0,28 NS długołańcuchowe kwasy tłuszczowe /long-chain fatty acids (g) 0,53±0,55 117,77 53,85 0,45±0,44 100,00 53,45 0,55±0,42 122,22 65,79 p

Pieczyńska J. Wpływ zaawansowania ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne 77 Tabela IV. Odsetek ciężarnych realizujące zalecenia dotyczące zachowań żywieniowych w trakcie ciąży Table IV. Percentage of pregnant woman implementing nutritional recommendations during pregnancy Zachowania żywieniowe / Nutritional behaviors Trymestr ciąży /trimester of pregnancy 4 porcje/dzień mleka i produktów mlecznych / 4 servings/day of milk and milk products 19% 20% 14% NS spożywanie mleka i produktów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu /low-fat milk and milk product intake 38% 34% 35% NS 2-3 jaja/tydzień /2-3 eggs/week 39% 48% 30% NS 1 porcja mięsa/dzień / 1 serving of meat/day 18% 15% 14% NS 2-3 porcje ryb morskich/tydzień /2-3 servings of sea fish/week 20% 57% 55% 0,001 a 4 łyżki oleju w postaci surowej/tydzień / 4 spoons of unheated oil/week 19% 24% 18% NS potrawy smażone 1-3 razy/tydzień lub rzadziej/ fried meals 1-3 times/week or less 62% 78% 80% 0,04 a <1 porcja podrobów/tydzień /<1 serving of offal/week 96% 100% 98% NS spożywanie wędlin o obniżonej zawartości tłuszczu /low-fat processed meats 25% 28% 27% NS Różnica istotna statystycznie /statistically significant difference: a między I a III trymestrem ciąży /between I and III trimester of pregnancy b między II a III trymestrem ciąży /between II and III trimester of pregnancy I n=79 II n=54 III n=44 p 0,03 b Ginekologiczne (PTG), Złotej Karty Prawidłowego Żywienia oraz norm żywienia opracowanych dla populacji polskiej [17-21]. W przeprowadzonym badaniu wykazano niedostateczną w odniesieniu do norm podaż tłuszczu z dietą oraz niski odsetek ciężarnych pokrywających zapotrzebowanie na ten składnik odżywczy. Większe spożycie tłuszczu wśród ciężarnych odnotowały Harton i wsp. [22]. W przeprowadzonym przez nich badaniu średnie spożycie tłuszczu ogółem sięgało 74,7 g, a jego procentowy udział w diecie wynosił 36,3%. Jeszcze większe wartości uzyskała Kozłowska- -Wojciechowska i Makarewicz-Wujec [23] ciężarne dostarczały średnio 89,4 g tłuszczu, co stanowiło 38,03% energii. U Myszkowskiej-Ryciak i wsp. [24] procentowy udział energii pochodzącej z tłuszczu wśród ciężarnych wyniósł natomiast 33,1%. Niskie spożycie tłuszczu ogółem przez badane ciężarne mogło spowodować deficyt energii dostarczanej z pożywieniem. Średnia kaloryczność diety w I trymestrze wynosiła bowiem 1805 kcal, w II 1810 kcal i w III 1955 kcal (tab. II). Mniejsza podaż tego składnika w kolejnych trymestrach ciąży mogła z kolei być wynikiem ograniczenia spożycia potraw smażonych i wyboru takich technik kulinarnych, jak gotowanie lub duszenie, a także częstszej konsumpcji chudych wędlin i mięsa (tab. IV). Długotrwały niedobór tłuszczu w diecie ciężarnych może prowadzić do zaburzeń wchłaniania witamin A, D, E i K, a także deficytu poszczególnych grup kwasów tłuszczowych, zwłaszcza wielonienasyconych niezbędnych kwasów tłuszczowych (WNKT). Wiązać się to może z zaburzeniami rozwoju płodu, a w szczególności narządu wzroku oraz funkcji poznawczych [25-27]. W celu przeciwdziałania niedoborom tego składnika odżywczego, korzystnym wydaje się zwiększenie wartości energetycznej CaRP. Pozytywne skutki mogłoby przynieść codzienne stosowanie olejów roślinnych wpostaci surowej lub wzrost konsumpcji tłustych ryb do 2-3 porcji na tydzień zgodnie z rekomendacjami Złotej Karty Prawidłowego Żywienia [20]. Normy dla populacji polskiej opracowane w 2008 r. zakładały, iż spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych nie powinno przekraczać 10% ogółu energii [17]. Znowelizowane normy z 2012 r. rekomendują, by konsumpcja tych kwasów była na najniższym możliwym poziomie [18]. Średni procent realizacji zalecenia w badanej grupie, niezależnie od trymestru ciąży, przekraczał znacznie 100% (tab. III). Należy zwrócić ponadto uwagę na relatywnie niski odsetek ciężarnych spełniających tą normę. Nieco wyższe wyniki procentowego udziału nasyconych kwasów tłuszczowych w diecie uzyskała Myszkowska-Ryciak i wsp. [24]. Badane przez nią ciężarne dostarczały średnio 13,9% energii z tej grupy kwasów tłuszczowych. W II trymestrze ciąży odsetek ten wynosił 14,6% i podobnie jak w niniejszym badaniu był wyższy niż w III trymestrze (13,4%). Wysoki procent realizacji normy w prezentowanym badaniu wynika prawdopodobnie z preferencji ciężarnych dotyczących wyboru masła, jako głównego tłuszczu używanego do smarowania pieczywa, a także częstej konsumpcji pełnotłustego mleka oraz produktów mlecznych, które to zgodnie z zaleceniami PTG powinny być spożywane codziennie w ilościach 1 litra mleka, choć wg Złotej Karty Prawidłowego Żywienia należy wybierać produkty odtłuszczone (tab. IV) [19, 20]. Wysoka podaż NKT może się także wiązać z nadmierną konsumpcją jaj, gdyż tylko ok. 40% badanych kobiet realizowało zalecenie Złotej Karty Prawidłowego Żywienia odnośnie konsumpcji 2-3 sztuk jaj tygodniowo [20]. Prawie wszystkie badane ciężarne stosowały się do zalecenia, aby ograniczać spożycie podrobów ze względu na wysoką zawartość retinolu,

78 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(1): 73-80 NKT oraz cholesterolu. Nasycone kwasy tłuszczowe spożywane w nadmiernej ilości wpływają na stężenie cholesterolu we krwi (obniżając stężenie frakcji HDL i zwiększając stężenie frakcji LDL), indukując tym samym proces powstawania blaszki miażdżycowej, a tym samym mogą wpływać na wzrost ryzyka występowania incydentów sercowo-naczyniowych [5]. Ponadto ich wysoka podaż w diecie ciężarnych może prowadzi do rozwoju nadciśnienia tętniczego oraz cukrzycy ciążowej, występowania komplikacji okołoporodowych, u potomstwa natomiast może powodować wzrost ryzyka zachorowania w przyszłości na zespół metaboliczny [5, 28]. W celu ograniczenia nadmiernej podaży NKT z dietą należałoby edukować ciężarne tak, aby wybierały mleko i produkty mleczne oraz wędliny o obniżonej zawartości tłuszczu, masło stosowane do smarowania pieczywa zamieniła na miękkie margaryny, a także zredukowały spożycie potraw smażonych. Według norm żywienia z 2008 r., odsetek energii pochodzącej z JNKT powinien wynosić ok. 15% [17]. Znowelizowane normy z 2012 r. nie podają wartości referencyjnej spożycia [18]. Średni % energii z tej grupy kwasów tłuszczowych dostarczanej z CaRP ciężarnych we wszystkich trymestrach wyniósł 11% i tylko jedna na pięć badanych kobiet realizowała normę. Wyższą podaż JNKT w swoim badaniu uzyskała Myszkowska-Ryciak i wsp. [24]. Udział tych kwasów w CaRP ciężarnych wynosił średnio 14,9%. Odsetek ten utrzymywał się na równym poziomie w II oraz III trymestrze. Różnica w wynikach może wynikać z faktu, iż w badaniu tych autorek wzięło udział jedynie 50 ciężarnych ponad połowę mniej niż w prezentowanym badaniu. Ponadto badania te były prowadzone wśród przyszłych matek zgłaszających się do poradni ginekologicznej w Warszawie, dla których była to pierwsza ciąża, tylko w II i III trymestrze, co oznaczało, że mogły one w większym stopniu skupiać się na jakości spożywanej żywności. Odsetek ciężarnych wypełniających rekomendowany poziom spożycia JNKT w naszym badaniu był największy w ostatnich trzech miesiącach ciąży, co ma związek z faktem, iż w tym czasie wzrosła konsumpcja potraw z dodatkiem surowych olejów, które są bogatym źródłem tej grupy kwasów tłuszczowych, a także miękkich margaryn produkowanych z olejów roślinnych. Spożycie omawianej grupy kwasów tłuszczowych, zgodne z zaleceniami jest niezwykle ważny, ponieważ zmniejszają one ryzyko rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego przyszłych matek oraz ich potomstwa [29-32]. Ciężarne, które chorują ponadto na cukrzycę ciążową bądź nadciśnienie ciążowe, powinny stosować dietę obfitującą w JNKT, ze względu na ich korzystne działanie zapobiegające szybkim zmianom wartości ciśnienia tętniczego krwi (dolegliwość ta jest charakterystyczna dla cukrzycy ciężarnych) [8]. Odpowiednia podaż tej grupy kwasów tłuszczowych ma również pozytywny wpływ na potomstwo, ponieważ przeciwdziała opóźnieniu rozwoju płodu, a także zmniejsza ryzyko występowania epizodów świszczącego oddechu w okresie niemowlęcym [6, 7]. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe, to grupa związków o niezwykle ważnym znaczeniu dla zdrowia przyszłej matki i płodu. W niniejszym badaniu analizowano zawartość w diecie kwasu linolowego, α-linolenowego, długołańcuchowych kwasów tłuszczowych i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych ogółem. Wraz z rozwojem ciąży odsetek badanych kobiet spełniających normę spożycia kwasu linolowego wzrastał, a udział tego kwasu w diecie wynosił ok. 3% ogółu energii. Nieco wyższą podaż kwasu linowego zaobserwowała wśród ciężarnych Harton i wsp. [22]. Jego średnie spożycie w trakcie całej ciąży w jej badaniu wyniosło 10,3 g, co stanowiło 5,1% ogółu energii. Kwas linolowy jest prekursorem długołańcuchowych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-6 i jego niedostateczna podaż z dietą może przyczynić się do ograniczonej syntezy tej grupy kwasów w organizmie. Niedobór w organizmie kwasów tłuszczowych z rodziny omega-6 prowadzi z kolei do zaburzeń wzrastania, ograniczenia pigmentacji skóry oraz zmian degeneracyjnych w nerkach, płucach i wątrobie [11, 18]. Przeprowadzone badanie wykazało, że średnie spożycie kwasu α-linolenowego w przebiegu ciąży było prawidłowe, a wraz z jej rozwojem wzrastał odsetek badanych kobiet realizujących normę (z 27,69 do 55,26%), choć różnice między poszczególnymi trymestrami nie były istotne statystycznie. Podobnie, jak w przypadku kwasu linolowego, badanie Harton i wsp. [22] wykazało wyższe spożycie kwasu α-linolenowego. Badane ciężarne dostarczały średnio 1,6 g tego kwasu, co stanowiło 0,8% ogółu energii. Podaż kwasu α-linolenowego zgodna z zaleceniami jest istotna podczas ciąży, ponieważ jest on prekursorem długołańcuchowych kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, wpływających na prawidłowy rozwój płodu [33]. Zdolność przekształcania kwasu α-linolenowego do kwasów omega-3 jest cechą osobniczą i może być w związku z tym ograniczona, stąd też spożywanie tego kwasu nie zapewnia odpowiedniej akumulacji DHA w mózgu nienarodzonego dziecka [11, 34]. Długołańcuchowe kwasy tłuszczowe EPA i DHA z powodu korzystnego oddziaływania na płód, są składnikiem suplementów diety przyjmowanych przez kobiety w ciąży. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne rekomenduje przyjmowanie 500 mg kwasu DHA w przypadku niskiej konsumpcji ryb morskich już od pierwszego miesiąca ciąży [11]. Badane ciężarne pokrywały z dietą i suplementami normę w 113,33%. Odmienne wyniki uzyskała w swoim badaniu Harton i wsp. [22]. Badane ciężarne spożywały średnio jedy-

Pieczyńska J. Wpływ zaawansowania ciąży na strukturę spożycia kwasów tłuszczowych z dietą przez kobiety ciężarne 79 nie 112 mg kwasów EPA i DHA, czyli zaledwie 1/4 ilości zalecanych przez polskie normy. Jeszcze niższe ilości tych kwasów konsumowały brazylijskie ciężarne 66 mg w I trymestrze i 85 mg w III trymestrze [35]. Wysoka średnia podaż długołańcuchowych kwasów tłuszczowych w niniejszym badaniu może wiązać się z dość częstą konsumpcją ryb, szczególnie w II i III trymestrze ciąży oraz stosowaniem suplementów diety. Według polskich norm udział WNKT w diecie powinien wahać się w granicach 6-10% dostarczanej energii. W niniejszym badaniu ciężarne wypełniały zalecenie średnio jedynie w niecałych 50%, a odsetek realizujących je kobiet był bardzo niski poniżej 9%. Wyższą podaż WNKT z dietą odnotowała Harton i wsp. [22]; udział tych kwasów w CaRP wynosił średnio 6,1%. Taki sam wynik uzyskała Myszkowska- -Ryciak i wsp. [24], która, podobnie jak w niniejszym badaniu, odnotowała zwiększone spożycie WNKT między II a III trymestrem (5,5 vs. 6,6%). Podaż poszczególnych kwasów tłuszczowych należących do grupy WNKT w niniejszym badaniu rosła wraz z czasem trwania ciąży i osiągała największe wartości w III trymestrze. Zwiększona ilość w diecie kwasu linolowego i α-linolenowego związana była z częstszym spożywaniem olejów w postaci surowej oraz margaryn. Produkty te są bogatym źródłem omawianych kwasów. Stopniowy wzrost spożycia długołańcuchowych kwasów tłuszczowych wiązał się ze zwiększoną konsumpcją ryb w II i III trymestrze ciąży, a także stosowaniem suplementów diety zawierających w swoim składzie kwasy EPA i DHA. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe, a zwłaszcza kwasy długołańcuchowe należące do rodziny omega-3 odgrywają kluczową rolę w życiu płodowym. Są niezbędne do prawidłowego rozwoju narządu wzroku, mózgu i układu nerwowego, biorą one także udział w kształtowaniu układu odpornościowego i pokarmowego [10, 36]. Mogą również zapobiegać przedwczesnym porodom, chorobom układu oddechowego oraz rozwojowi alergii u potomstwa, a także zmniejszać ryzyko występowania depresji poporodowej kobiet [11, 12, 37]. Niedobór długołańcuchowych kwasów tłuszczowych przyczynia się do zwiększenia insulinooporności i większej podatności na zachorowanie na cukrzycę typu 2 w późniejszym życiu dziecka [38]. W przeprowadzonym badaniu, mimo że odsetek kobiet ciężarnych realizujących normę spożycia WNKT wzrastał wraz z rozwojem ciąży, to nadal podaż nie była na wystarczającym poziomie. W związku z tym, zasadna wydaje się konieczność edukacji pacjentek na temat niekorzystnych skutków niedoboru tej grupy kwasów. Badanym ciężarnym należałoby zalecić dalsze zwiększenie spożycia ryb, szczególnie tłustych, bogatych w kwasy z rodziny omega-3, wzrost częstości spożycia olejów roślinnych i margaryn z nich produkowanych, a także częstszą konsumpcję orzechów oraz migdałów. Wnioski Przyszłe matki nie realizowały zaleceń żywieniowych, dopuszczając się licznych zaniedbań w zakresie prawidłowego żywienia podczas trwania ciąży. Ciężarne podejmowały próby zmiany nawyków w celu poprawy sposobu żywienia, jednak pomiędzy kolejnymi trymestrami ciąży w większości przypadków nie obserwowano istotnych różnic w zmianie nawyków żywieniowych oraz zmianie podaży poszczególnych grup kwasów tłuszczowych. Koniecznym wydaje się być wprowadzenie obligatoryjnej edukacji żywieniowej i poradnictwa dietetycznego dla tej grupy osób w zakresie kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych w poszczególnych okresach ciąży, co pozwoli zmniejszyć ryzyko powikłań ciąży oraz da początek programowaniu żywieniowemu rozwijającego się płodu. Piśmiennictwo / References 1. Mrzygłód S. Wpływ odżywiania matki na rozwój płodu. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(4): 402-407. 2. Pudło H, Respondek M. Programowanie żywieniowe wpływ odżywiania kobiet w ciąży na zdrowie dziecka. J Edu Health Sport 2016, 6(7): 589-600. 3. Herrera E. Implications of dietary fatty acids during pregnancy on placental, fetal and postnatal development a review. Placenta 2002, 23(suppl A): S9-S19. 4. Pluta A, Budnik-Szymoniuk M. Korzystny wpływ kwasów omega-3 na rozwój dziecka. J Edu Health Sport 2016, 6(7): 540-547. 5. Chechi K, Cheema SK. Maternal diet rich in saturated fats has deleterious effects on plasma lipids of mice. Exp Clin Cardiol 2006, 11(2): 129-135. 6. Farquharson J, Jamieson EC, Logan RW, et al. Infant growth and aorta total lipid fatty acids. Arch Dis Child 1998, 79: 28-32. 7. Castro-Rodriguez JA. Garcia-Marcos L, Sanchez-Solis M, et al. Olive oil during pregnancy is associated with reduced wheezing during the first year of life of the offspring. Pediatr Pulmonol 2010, 45(4): 395-402. 8. Lauszus FF, Rasmussen OW, Henriksen JE, et al. Effects of a high monounsaturated fatty acid diet on blood pressure and glucose metabolism in women with gestational diabetes mellitus. Eur J Clin Nutr 2001, 55(6): 436-443. 9. Piotrowska-Jastrzębska JD, Piotrowska-Depta M, Sidor K. Zasady prawidłowego żywienia kobiet w okresie ciąży i laktacji. Nowa Ped 2003, 331: 40-48. 10. Materac E, Marczyński Z, Bodek KH. Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka. Bromat Chem Toksykol 2013, 46(2): 225-233. 11. Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania kwasów omega-3 w położnictwie. Ginekol Pol 2010, 81: 467-469.

80 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(1): 73-80 12. Shek LP, Foong-Fong Chong MF, Lim JY, Lin J, et al. Role of dietary long-chained polyunsaturated fatty acids in infant allergies and respiratory diseases. Clin Develomental Immunol 2012: 730568. 13. Markhus MW, Skotheim S, Graff IE, et al. Low omega-3 index in pregnancy is a possible biological risk factor for postpartum depression. PloS One 2013, 8(7): e67617. 14. Hakola L, Takkinen H-M, Niinistö S, et al. Maternal fatty acid intake during pregnancy and the development of childhood overweight: a birth cohort study. Pediatric Obesity 2016. doi: 10.1111/ijpo.12170. [Epub ahead of print] 15. Ilow R, Królicka O, Regulska-Ilow B, Pluta J. Walidacja metody wywiadu częstotliwościowo-ilościowego do oceny sposobu żywienia wrocławskich studentek. Bromat Chem Toksykol 2005, 38(3): 313-320. 16. Szponar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000. 17. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red). Normy żywienia człowieka. PZWL, Warszawa 2008. 18. Jarosz M (red). Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. 19. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie opieki przedporodowej w ciąży o prawidłowym przebiegu. Ginekol Dypl 2005, 7: 5-39. 20. Złota Karta Prawidłowego Żywienia. http://www.oil.org. pl/xml/nil/gazeta/numery/n1998/n199801/n19980119 (15.01.2016). 21. Szostak-Węgierek D, Cichocka A. Żywienie kobiet w ciąży. PZWL, Warszawa 2005 22. Harton A, Choroszewska A, Gajewska D, Myszkowska- Ryciak J i wsp. Spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych przez kobiety ciężarne. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 605-609. 23. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-Wujec M. Wiedza i zachowania żywieniowe kobiet ciężarnych. Rocz PZH 2002, 53(2): 167-175. 24. Myszkowska-Ryciak J, Gurtatowska A, Harton A, Gajewska D i wsp. Poziom wiedzy żywieniowej a wybrane aspekty sposobu żywienia kobiet w okresie ciąży. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(3): 600-604. 25. Uauy R, Dangour AD. Nutrition in brain development and aging: role of essential fatty acids. Nutr Rev 2006, 64(5 pt 2): s24-s33. 26. Walczewska A, Stępień T, Bewicz-Binkowska D, Zgórzyńska E i wsp. Rola kwasu dokozaheksaenowego w czynności komórek nerwowych. Postepy Hig Med Dośw 2011, 65: 314-327. 27. Innis SM. Dietary (n-3) fatty acids and brain development. J Nutr 2007, 137(4): 855-859. 28. Liang C, DeCourcy K, Prater MR. High-saturated-fat induces gestational diabetes and placental vasculopathy in C57BL/6 mice. Metabolism 2010, 59(7): 943-950. 29. Babio N, Toledo E, Estruch R, et al. Mediterranean diets and metabolic syndrome status in the PREDIMED randomized trial. CMAJ 2014, 186(17): E649-E657. 30. Psaltpoulou T, Naska A, Orfanos P, et al. Olive oil, the Mediterranean diet, and arterial blood pressure: the Greek European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition (EPIC) study. Am J Clin Nutr 2004, 80(4): 1012 1018. 31. Alonso A, Martinez-Gonzalez MA. Olive oil consumption and reduced incidence of hypertension: the SUN study. Lipids 2004, 39(12): 1233-1238. 32. Ascherio A. Epidemiologic studies on dietary fats and coronary heart disease. Am J Med 2002, 113(Suppl 9B): 9S-12S. 33. Koletzko B, Cetin I, Brenna JT. Dietary fat intakes for pregnant and lactating women. Br J Nutr 2007, 98(5): 873 877. 34. Schaeffer L, Gohlke H, Müller M, et al. Common genetic variants of the FADS1 FADS2 gene cluster and their reconstructed haplotypes are associated with the fatty acid composition in phospholipids. Hum Mol Genet, 2006, 15(11): 1745-1756. 35. Pinto TJP, Farias DR, Rebelo F, et al. Lower inter-partum interval and unhealthy life-style factors are inversely associated with n-3 essential fatty acids changes during pregnancy: a prospective cohort with Brazilian women. PLoS One 2015, 10(3): e0121151. 36. Friesen RW, Innis SM. Dietary arachidonic acid to EPA and DHA balance is increased among Canadian pregnant women with low fish intake. J Nutr 2009, 139(12): 2344-2350. 37. Su KP, Huang SY, Chiu TH, et al. Omega-3 fatty acids for major depressive disorder during pregnancy: results from a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. J Clin Psychiatry 2008, 69(4): 644-651. 38. Zhao JP, Levy E, Fraser WD, et al. Circulating docosahexaenoic acid levels are associated with fetal insulin sensitivity. PloS One 2014, 9(1): e85054.