ELEMENTARZ POLAKÓW Pomoc edukacyjna z zakresu historii Polski i wiedzy o społeczeństwie dla osób z niepełnosprawnością intelektualną Sandomierz 2014
Autorka części Historii Polski: Jolanta Smuniewska Autorka części Wiedzy o Społeczeństwie: Karolina Zioło Pużuk Autorka ćwiczeń do historii oraz nadzór merytoryczny z zakresu dostosowania treści Elementarza Polaków do odbioru przez osoby niepełnosprawne intelektualnie: Lidia Klaro Celej. Autorka rysunków: Aleksandra Karwat Autorka fotografii na stronach 52, 70, 73, 75: Agata Kołeczek Autor fotografii na stronie 58: Jacek Krawczyk Autorka i koordynator projektu: Katarzyna Zioło Skład i projekt graficzny: Jan Kunysz Wszystkie zdjęcia osób, miejsc, budynków, przedmiotów, monet, zostały użyte w celach edukacyjnych, nie służą jakiejkolwiek reklamie czy promocji i nie mają charakteru komercyjnego. Realizacja projektu: Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś, www.dobrze-ze-jestes-sandomierz.pl Elementarz Polaków zamieszczony na stronie www.dotykhistorii.pl jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa użycie niekomercyjne na tych samych warunkach 3.0. Polska. Licencja Creative Commons Uznanie Autorstwa. Projekt Elementarz Polaków został dofinansowany ze środków Muzeum Historii Polski w ramach Programu Patriotyzm Jutra 2014. Druk Elementarza Polaków był współfinansowany przez Gminę Miejską Sandomierz reprezentowaną przez Burmistrza Sandomierza Pana Jerzego Borowskiego. Copyright Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś, 2014 ISBN 978-83-937274-2-1 Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu ul. Żeromskiego 4, 27-600 Sandomierz tel. 15 64 40 400, fax 15 832 77 87, zamowienia@wds.com.pl, www.wds.pl
SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 HISTORIA POLSKI NARODZINY PAŃSTWA POLSKIEGO... 10 RÓD PIASTÓW... 15 KAZIMIERZ WIELKI... 19 KRZYŻACY... 21 JAGIELLONOWIE KRÓLAMI POLSKI... 24 POLSKA MOCARSTWEM W EUROPIE... 26 ROLA SZLACHTY... 30 POLSKA KRÓLÓW ELEKCYJNYCH... 33 UPADEK I RZECZPOSPOLITEJ... 35 ZABORY OBCE PAŃSTWA DECYDUJĄ O POLAKACH... 39 POLSKA ODZYSKUJE NIEPODLEGŁOŚĆ... 42 II RZECZPOSPOLITA... 45 II WOJNA ŚWIATOWA... 48 POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA... 51 ZMIANY LAT 80... 54 III RZECZPOSPOLITA... 57 PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE I. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY... 61 II. USTRÓJ POLITYCZNY... 66 III. WYBORY... 79 IV. OBYWATEL W URZĘDZIE... 82 PROPOZYCJE ĆWICZEŃ DO CZĘŚCI HISTORIA POLSKI... 86
WSTĘP Elementarz Polaków zawiera wybrane najważniejsze wydarzenia historyczne z dziejów Polski. Te, które najistotniej wpłynęły na bieg historii i są znane większości Polaków. Być może wyda się Państwu, że jest to historia Polski napisana w zbyt wielkim skrócie, że pominięto wiele dat, wydarzeń. Jest to działanie celowe, mające w założeniu dostosowanie treści do możliwości odbioru przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Historia Polski została powiązana z historią Sandomierza, miasta w którym powstał Elementarz i w którym działa Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś. Historia Sandomierza ma być dla Państwa wskazówką do mówienia uczniom o historii ich własnych miejscowości. Z zakresu wiedzy o społeczeństwie przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z życiem obywatelskim i społecznym każdego Polaka. Zostały wyjaśnione podstawowe terminy jak konstytucja, hymn, barwy narodowe, wybory, głosowanie, czy rola obywatela. Będzie nam miło jeśli zechcą Państwo skorzystać z propozycji ćwiczeń do historii, wiedzy o społeczeństwie, które mają wspomóc proces wielozmysłowego i praktycznego poznawania. Zależy nam na tym, by Państwa pasja, zaangażowanie i chęć nauczenia czegoś nowego swoich uczniów przełożyła się na efektywne wykorzystanie Elementarza. Dołożyliśmy wszelkich starań, aby Elementarz Polaków był publikacją przemyślaną i odpowiadającą na rzeczywiste potrzeby edukacyjne niepełnosprawnych intelektualnie uczniów. Stowarzyszenie Dobrze, że jesteś w 2012 roku przy realizacji zadania Dotyk historii wydało przewodnik po Sandomierzu skierowany do osób niepełnosprawnych. Powodzenie i przydatność tego przewodnika zapoczątkowała prace nad Elementarzem. Elementarz Polaków napisany jest tekstem łatwym do czytania, który dopełniony został rysunkami wykonanymi przez artystkę grafika. Rysunki mają odpowiednio wyraźne kontury, stonowane kolory. Wersję elektroniczną Elementarza można bezpłatnie pobrać ze strony: www.dotykhistorii.pl - zakładka EDUKACJA. Mamy nadzieję, że Elementarz Polaków spotka się z Państwa życzliwym przyjęciem. 5
HISTORIA POLSKI
Nasz kraj POLSKA, leży w Europie Środkowej pomiędzy Morzem Bałtyckim, a górami Tatrami. Polska jest jednym z wielu krajów należących do Unii Europejskiej, wspólnoty państw. Jest nas w Polsce 38 milionów ludzi. Od innych krajów wyróżnia nas język polski, którym posługują się Polacy. Mamy flagę biało-czerwoną. Wywieszamy ją na ważne uroczystości i rocznice. Naszym godłem jest biały orzeł w koronie na czerwonym tle. Stolica Polski to Warszawa. Tam urzęduje prezydent i inni wybrani przez Polaków przedstawiciele, którzy rządzą naszym krajem. Największą rzeką Polski jest Wisła. Nad Wisłą leży Sandomierz, w którym mieszka około 25 tys. osób. Ale zanim tak się stało 9
Jak powstała Polska? NARODZINY PAŃSTWA POLSKIEGO Jak powstała Polska; Mieszko I; Jak było zorganizowane państwo? Nasi przodkowie Słowianie, około 1400 lat temu, przybyli ze wschodu na tereny dzisiejszej Polski. Ile to jest 1400 lat? Jeżeli przyjmiemy, że co 20 lat dorasta nowe pokolenie Polaków, to w ciągu 1400 lat żyłoby 70 pokoleń. Trzy pokolenia to: my, nasi rodzice i dziadkowie. W tamtych czasach oprócz Słowian w Europie żyli również Germanie, Galowie i inne ludy, które różniły się językiem, zwyczajami, obrzędami i wierzeniami. Dzisiaj Słowianie zamieszkują głównie środkową, wschodnią i południowo-wschodnią część Europy. Dzielą się na Słowian wschodnich /Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini/, zachodnich /Polacy, Czesi, Słowacy/ i południowych /Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Macedończycy, Bułgarzy/. Aby mówić o początkach naszego państwa musimy się cofnąć o ponad 1000 lat. To wtedy zaczęło powstawać państwo polskie. Niewiele wiemy o tamtych czasach, ponieważ zachowało się bardzo mało informacji. 1000 lat temu nie było radia, telewizji, gazet, Internetu, telefonu. Niewiele osób potrafiło czytać i pisać. Na temat powstania państwa polskiego istnieje wiele legend i baśni. Najbardziej znane są te o Piaście Kołodzieju i królu Popielu, którego zjadły myszy. Inna to o Wandzie, co nie chciała Niemca. Miasta polskie także mają swoje legendy. O powstaniu Warszawy mówi legenda o Warsie i Sawie. Kraków ma legendę o Kraku i Smoku Wawelskim. Sandomierz również ma swoje legendy. Najbardziej znana to ta o Halinie Krępiance. Ale legenda najczęściej opisuje wydarzenia zmyślone. Co wiemy na pewno o początkach Polski? 10
W czasach, gdy istniały już duże państwa takie jak Niemcy czy Francja, na naszych ziemiach ludzie zorganizowani byli w grupy zwane plemionami. Początkowo najmniejszą społecznością u Słowian była rodzina wraz z krewnymi. Często mieszkali oni w grodach, czyli osadach otoczonych wałem ziemnym i zaostrzonymi grubymi kijami. Gród Grupa rodzin z danego terytorium tworzyła małą społeczność zwaną opolem. Opola z poszczególnych terenów, zazwyczaj oddzielonych od siebie rzekami, górami czy gęstymi lasami, tworzyły plemiona. Najważniejsze decyzje były podejmowane na wielkim zebraniu przez wszystkich członków plemienia. W razie zagrożenia wybierali jednego przywódcę. Z czasem jednak tymczasowi wodzowie przejmowali władzę na stałe. Wiemy, że jednym z takich plemion, które nazywało się Polanie, władał książę Mieszko I. Od nazwy tego plemienia przyjęła się nazwa naszego kraju, Polska. 11
Mieszko I Mieszko I był bardzo ambitnym i mądrym władcą. Postanowił zjednoczyć sąsiadujące ze sobą plemiona i stworzyć silne państwo. Jego głównym ośrodkiem było Gniezno. Chcąc uzyskać niezależność od sąsiednich państw, postanowił ożenić się z księżniczką czeską Dobrawą i przyjąć chrzest. Mieszko I z Dobrawą Chrzest Mieszka i jego dworu odbył się w 966 roku, czyli ponad 1000 lat temu. Jest to bardzo ważne wydarzenie w naszej historii. Książęta niemieccy nie mogli już napadać na ziemie Mieszka, tłumacząc to potrzebą nawrócenia Polaków na wiarę katolicką. Do Polski przybywali wykształceni księża oraz nowi osadnicy. Także kupcy chętniej przywozili swoje towary, ponieważ czuli się tutaj bezpieczni. Inni władcy musieli się liczyć z naszym księciem. 12
Jak było zorganizowane państwo? W tamtych czasach państwo stanowiło prywatną własność panującego, czyli księcia. Był on uważany za właściciela wszystkich ziem, zasobów naturalnych, pana swych poddanych. Książę był też najwyższym sędzią. Rozwiązywał spory swoich podwładnych. Mieszko utrzymywał swoje wojsko zwane drużyną, które liczyło około 3 tysiące zbrojnych. Ich zadaniem była obrona granic oraz zapewnienie bezpieczeństwa kraju. W razie poważnego zagrożenia ze strony państw sąsiadujących, każdy mężczyzna musiał stawić się na wezwanie władcy. Środki na utrzymywanie drużyny, dworu książęcego i grodów obronnych pochodziły od poddanych. Według prawa ten, kto nie pełnił służby w drużynie, zobowiązany był do świadczeń na rzecz państwa. Składał opłatę z produktów rolnych albo wykonywał prace na rzecz dworu książęcego. Większość ludności to byli wolni chłopi. Zajmowali się uprawą zbóż, hodowlą, zbieraniem grzybów, owoców leśnych i polowaniem na zwierzynę. Praca chłopów na roli 13
Pozostali, mieszkający w pobliżu grodów trudnili się rzemiosłem, wykonując różne przedmioty dla ludności. Przez Polskę przebiegały ważne szlaki handlowe, dlatego rozwinął się handel. Przywożono sukno, wyroby rzemiosła, narzędzia i ozdoby. Sprzedawano bursztyn, futra i sól. Bursztyn Sól Państwo Mieszka i jego następców nie było duże. Liczyło około jednego miliona mieszkańców. Dzisiaj tyle osób mieszka w województwie opolskim, które jest najmniejsze w Polsce. W początkach państwa polskiego, w miejscu, w którym obecnie leży Sandomierz, na terenie wzgórza zamkowego była osada. Dzięki położeniu nad Wisłą, w pobliżu przeprawy na trasie szlaku handlowego z Europy Zachodniej na Ruś, osada ta coraz bardziej zyskiwała na znaczeniu. 14
RÓD PIASTÓW Bolesław Chrobry pierwszym królem Polski; Podział Polski między książętami; Najazdy Tatarów. Bolesław Chrobry pierwszym królem Polski Mieszko I wiedział, że dla niezależności młodego państwa duże znaczenie ma koronacja władcy. On sam królem nie został, ale jego syn Bolesław I Chrobry w 1025 roku koronował się na króla Polski. W 2025 roku będziemy obchodzić tysięczną rocznicę tego wydarzenia. Bolesław Chrobry 15
O tym, jak ważnym władcą był Bolesław Chrobry świadczy Zjazd władców innych państw w Gnieźnie w 1000 roku, kiedy to nasz król spotkał się z cesarzem Niemiec Ottonem III. Cesarz uznał księcia polskiego za równorzędnego z innymi władcami Europy. Cesarz Otton III Król Bolesław Chrobry Bolesław Chrobry tak jak i jego ojciec, również przekazał władzę swojemu synowi. Tak powstała dynastia pierwszych władców Polski z rodu Piastów. Nazwa ta, według legendy pochodzi od przodka Mieszka Piasta Kołodzieja. Najbardziej znani z tego rodu to kolejni potomkowie Mieszka. Wspomniany Bolesław Chrobry, który umacniał państwo stworzone przez ojca, książę Kazimierz Odnowiciel, król Bolesław Śmiały, książę Bolesław Krzywousty, król Władysław Łokietek oraz jego syn król Kazimierz Wielki. Władza królów i książąt opierała się na sieci grodów, których znaczenie coraz bardziej rosło. Zarządzający grodami reprezentowali władcę. Administrowali okolicą, kontrolowali pobór danin, dbali o bezpieczeństwo mieszkańców i podróżujących kupców. 16
To za czasów pierwszych Piastów osadę na sandomierskim wzgórzu zamkowym przekształcono w gród książęcy, w którym przebywała uzbrojona załoga. Z czasem w pobliżu grodu zaczęło się osiedlać coraz więcej rzemieślników, kupców i rolników. Budowano domy oraz kościoły. Najstarsza osada miejska położona była na wzgórzu zwanym obecnie Staromiejskim. Pierwsza wzmianka historyczna o Sandomierzu pochodzi z kroniki Galla Anonima, który Sandomierz, obok Krakowa i Wrocławia zaliczał do głównych stolic Królestwa. Podział Polski między książętami W 1138 roku książę Bolesław Krzywousty w ostatniej woli spisanej przed śmiercią, nie wyznaczył jednego następcy, ale podzielił Polskę pomiędzy swoich synów. Wprawdzie najważniejszym z braci miał być ten najstarszy, ale bracia nie potrafili się ze sobą porozumieć. Wówczas Polska rozpadła się na samodzielne księstwa. Książęta rywalizowali ze sobą i toczyli wojny o tron. Synowie Bolesława Krzywoustego Jednym z takich księstw było księstwo Sandomierskie ze stolicą w Sandomierzu, którego pierwszym władcą został Henryk zwany Sandomierskim. 17
Najazdy Tatarów Rozbicie Polski na księstwa osłabiło państwo, które nie mogło skutecznie bronić się przed najazdami wrogów. Brak silnej władzy wykorzystali Tatarzy, którzy dawno, dawno temu napadali ziemie polskie, mordując ludzi, paląc domy i niszcząc miasta i osady. Wiele czasu upłynęło zanim Władysław Łokietek zdołał połączyć księstwa w jedno państwo i koronował się na króla Polski. Halina Krępianka z Tatarami W czasie drugiego najazdu Tatarów bardzo ucierpiał również Sandomierz. Domy zostały spalone, a mieszkańcy wymordowani. W kościele św. Jakuba zginęli wszyscy zakonnicy dominikanie. Zniszczenia spowodowały, że miasto zorganizowano od nowa w innym miejscu, na terenie obecnego Starego Miasta. Ponad 700 lat temu, w 1286 roku książę Leszek Czarny, ponownie nadał Sandomierzowi prawa miejskie. Dokument nadania inaczej zwany lokacyjny, znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu. Jego kopię można obejrzeć w Muzeum Okręgowym w Sandomierzu. 18
KAZIMIERZ WIELKI Rządy króla; Stany Rządy króla Syn Władysława Łokietka, król Kazimierz Wielki był bardzo dobrym gospodarzem. Przez 37 lat panowania na nowo zorganizował państwo. Wzmocnił władzę królewską, zabezpieczył granice, uporządkował finanse, ustanowił jednolite prawo i administrację dla całego kraju. Król wspierał rozwój miast, opiekował się kupcami i rzemieślnikami, dlatego zaczął rozwijać się handel oraz rzemiosło. Bardzo dużo budował. Z jego rozkazu zbudowano około 50 murowanych zamków, postawiono wiele kościołów, miasta otaczano murami obronnymi. To o Kazimierzu Wielkim mówi się, że: Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną. Zamek w Sandomierzu 19
To wtedy Sandomierzowi nadano kształt zbliżony do obecnego Starego Miasta. Na środku wyznaczono plac z ratuszem siedzibę władz miejskich. Wokół znajdowały się stragany kupców i rzemieślników. Wybudowano dużo nowych domów. Miasto zostało otoczone murami. Na miejsce drewnianego, zbudowano murowany zamek. Król często przebywał w Sandomierzu. Do Kazimierza Wielkiego należała korona podróżna zakładana na hełm, którą sto lat temu znaleziono zakopaną w pobliżu kościoła św. Michała. Przechowywana jest w skarbcu na Wawelu w Krakowie, a kopię możemy obejrzeć w sandomierskim Zamku. Stany Za czasów ostatnich Piastów narastał podział społeczeństwa na grupy nazywane stanami. Zaczęły wyodrębniać się: stan duchowieństwa czyli księża i zakonnicy, stan rycerski (później zwany szlachtą) czyli rycerze, którzy walczyli podczas różnych wojen, stan mieszczański czyli mieszkańcy miast i stan chłopski czyli chłopi pracujący na wsi. Znaczenie stanów wzrosło. Rosło znaczenie duchownych i rycerzy, jako właścicieli majątków ziemskich, a malało chłopów, którzy stawali się jedynie użytkownikami ziemi. Wojsko polskie tworzyli rycerze właściciele ziemscy. Rycerz otrzymywał od władcy ziemię, ale za to miał obowiązek stawić się z bronią na jego wezwanie. Mieszczanie zajmowali się handlem i rzemiosłem. Przedstawiciele stanów 20
Zakon rycerski KRZYŻACY Zakon rycerski; Bitwa pod Grunwaldem; Zakończenie wojny Kiedy Polska była podzielona na księstwa, jeden z książąt, Konrad Mazowiecki, obawiając się ataków sąsiadów, sprowadził na ziemie polskie Krzyżaków, czyli zakon rycerzy. Ich zadaniem była obrona chrześcijan przed ludźmi wyznającymi inną wiarę. Z czasem zakon usamodzielnił się. Stworzył własne państwo ze stolicą w Malborku. Władcy zakonu byli nazywani Wielkimi Mistrzami. Gdy Zakon Krzyżacki był już silny, zaczął zagrażać Polsce. Zakonnicy zajęli Gdańsk, przez co Polska straciła dostęp do morza. Królowie polscy toczyli spory z Wielkimi Mistrzami o sąsiadujące ziemie. Ponieważ żadna ze stron nie chciała ustąpić, dlatego doszło do wojny pomiędzy Polską a Krzyżakami. Krzyżak 21
Bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, stoczono wielką bitwę pod Grunwaldem, w której Polacy i Litwini pokonali Krzyżaków. Wojskami polsko-litewskimi dowodził król Władysław Jagiełło. W bitwie zginął Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Ulrich von Jungingen oraz wielu innych rycerzy zakonu. Walka podczas bitwy pod Grunwaldem Pod Grunwaldem walczyli sandomierscy rycerze skupieni w Chorągwi Ziemi Sandomierskiej. Wielkim męstwem odznaczył się Zawisza Czarny, sławny rycerz, który urodził się niedaleko Sandomierza, w Garbowie. Po zwycięstwie król Władysław Jagiełło podarował katedrze sandomierskiej relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego zwany Grunwaldzkim. Obecnie można go zobaczyć w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu. 22
Dokładny opis bitwy znamy między innymi z relacji świadka, kronikarza Polski Jana Długosza, który w Sandomierzu ufundował dom dla księży zwany Domem Długosza. Jan Długosz Dom Długosza w Sandomierzu Zakończenie wojny Wojna z Krzyżakami zakończyła się podpisaniem pokoju w Toruniu. Nadal jednak oba państwa rywalizowały ze sobą. Dochodziło do kolejnych wojen polsko-krzyżackich. Dopiero w 1525 roku, czyli prawie 500 lat temu, ostatecznie państwo krzyżackie przestało istnieć. W to miejsce powstało nowe państwo Prusy Książęce, którego władca złożył hołd królowi polskiemu, czyli uznał go za swojego zwierzchnika. 23
Unia z Węgrami JAGIELLONOWIE KRÓLAMI POLSKI Unia z Węgrami; Jadwiga i Jagiełło Kazimierz Wielki był ostatnim królem z rodu Piastów. Nie pozostawił następcy tronu, dlatego królem Polski został Ludwik Węgierski, król Węgier, którego matką była siostra Kazimierza Wielkiego. Wtedy Polskę i Węgry połączyła unia personalna, czyli oba państwa miały wspólnego monarchę. Ludwik Węgierski również nie miał syna. Zależało mu jednak, aby jego córka Jadwiga była królową. Chcąc przekonać do tego pomysłu szlachtę nadał jej szereg specjalnych praw, których nie mieli mieszczanie i chłopi. W ten sposób Jadwiga została królową Polski, a szlachta uzyskała znaczącą pozycję w kraju. Jadwiga i Jagiełło Sąsiadem Polski była Litwa. Oba państwa łączyło wiele wspólnych spraw, dlatego uznano, że władca Litwy, książę Władysław Jagiełło będzie odpowiednim mężem dla Jadwigi. W zamian za rękę królowej, Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrztu i w ten sposób został królem Polski i Litwy. Od czasów Władysława Jagiełły Polską rządziła dynastia Jagiellonów. Królami Polski z tego rodu byli: Władysław III Warneńczyk, Kazimierz IV Jagiellończyk, Jan I Olbracht, Aleksander Jagiellończyk, Zygmunt I Stary, Zygmunt II August. 24
Królowa Jadwiga i Jagiełło Królowa Jadwiga bardzo lubiła przebywać w Sandomierzu. Świadczy o tym nazwa jednego z sandomierskich wąwozów: Wąwóz Królowej Jadwigi. Tutaj zostawiła białe, skórzane rękawiczki, które można zobaczyć w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu. Rękawiczki są z cienkiej, cielęcej skóry i mieszczą się po złożeniu w skorupie orzecha włoskiego. Jagiełło również otaczał miasto opieką, a jego osobistym doradcą był wybitny sandomierzanin Mikołaj Trąba, późniejszy prymas Polski. Pamiątką po królu są piękne malowidła, które ufundował w sandomierskiej katedrze. Rękawiczki królowej Jadwigi w Muzeum Diecezjalnym w Sandomierzu 25
POLSKA MOCARSTWEM W EUROPIE Polska łączy się z Litwą; Złoty wiek; Tolerancja w Polsce Polska łączy się z Litwą Jagiellonowie zasiadali na tronie Polski i Litwy prawie 200 lat. Początkowo oba państwa łączyła tylko osoba władcy. Była to unia personalna zapoczątkowana ślubem Jagiełły i Jadwigi. Z czasem, w 1569 roku w Lublinie, doszło do unii realnej, czyli trwałego połączenia obu państw, polegającego na dobrowolnym, pokojowym zjednoczeniu tych krajów. Polska i Litwa miały wspólnego monarchę, herb, sejm, pieniądze, politykę zagraniczną i obronną. Tak powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Złoty wiek Czasy panowania dynastii Jagiellonów to najlepszy okres w dziejach Polski. Pokonanie Zakonu Krzyżackiego i zajęcie Gdańska dało Polsce dostęp do morza. Naturalna droga wodna, jaką była Wisła zyskała na znaczeniu. Nastąpił rozwój miast położonych nad tą rzeką. Kupcy skupowali płody rolne i wysyłali drogą wodną do Gdańska i dalej na zachód Europy. Rozwijała się gospodarka, głównie rolnictwo. Polska produkowała tak dużo zboża, że nazywano ją spichlerzem Europy. Rozkwitała kultura. Żona króla Zygmunta Starego Królowa Bona, która urodziła się we Włoszech sprowadziła do Polski włoszczyznę pomidory, kapustę, sałatę. 26
Królowa Bona Uniwersytet Krakowski utworzony jeszcze przez Kazimierza Wielkiego, stał się znaczącą uczelnią Europy. Teraz ta uczelnia nosi nazwę Uniwersytet Jagielloński. Studiował na nim między innymi wielki astronom Mikołaj Kopernik, który jako pierwszy udowodnił, że to Ziemia krąży wokół Słońca. Mikołaj Kopernik 27
Tworzył wówczas rzeźbiarz, Wit Stwosz, który wyrzeźbił ołtarz w Kościele Mariackim w Krakowie. Ołtarz Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie Z rozwoju gospodarki korzystał również Sandomierz. Mieszczanie bogacili się. Skupowali zboże z okolicy, gromadzili je w specjalnych budynkach nazywanych spichlerzami i wysyłali Wisłą do Gdańska, gdzie z zyskiem sprzedawali. Przywozili natomiast śledzie, sukna, meble i przyprawy. Nastąpiła przebudowa miasta i Zamku. W Sandomierzu mieszkało około 3500 osób, w większości Polaków, ale byli wśród nich także Żydzi, Włosi, Niemcy, Grecy i Węgrzy. Mieszkali tu wybitni Polacy: Mikołaj Gomółka kompozytor, Marcin z Urzędowa lekarz i botanik, Stanisław Bartolon słynny lekarz. Tolerancja w Polsce Polska była krajem tolerancyjnym, ponieważ ludzie o różnych narodowościach, kulturach i obyczajach szanowali się. Bez kłótni mieszkali obok siebie. W Polsce nie prześladowano wyznawców innych religii, tak jak w krajach ówczesnej Europy. Wielu ludzi prześladowanych w innych krajach uciekało do Polski i osiedlało się tutaj. 28
Kamienica Oleśnickich w Sandomierzu W 1570 roku, w jednej z sandomierskich kamienic, zwanej Kamienicą Oleśnickich, spotkali się przedstawiciele trzech religii protestanckich: kalwini, luteranie i bracia czescy, aby podpisać porozumienie. Jego celem było między innymi zaprzestanie rywalizacji, współdziałanie i wzajemna pomoc. Nazwano je Zgodą Sandomierską. 29
ROLA SZLACHTY Szlachta; Złota wolność szlachecka Szlachta W państwie Jagiellonów wzrosło znaczenie szlachty, potomków dawnych rycerzy. Był to stan zamknięty, co oznaczało, że szlachectwo było dziedziczone i przechodziło z rodziców na dzieci. Tylko co dziesiąty Polak był szlachcicem, ale to właśnie oni mieli największy wpływ na losy Polski i decydowali o najważniejszych sprawach kraju. Szlachta miała specjalne prawa zwane przywilejami. Pierwsze znaczące przywileje nadał szlachcie król Ludwik Węgierski. Szlachcic 30
Do szlachty należała ziemia. W tym czasie bardzo opłacała się produkcja zboża, dlatego rozwijali swoje gospodarstwa nazywane folwarkami. Były to wielkie gospodarstwa rolne, nastawione na produkcję dużych ilości zboża, które przeznaczano na sprzedaż. W folwarkach pracowali chłopi, którzy byli coraz bardziej uzależniani od swoich panów. Zakazano im opuszczania wsi. Z czasem powszechna stawała się pańszczyzna, czyli przymusowa i darmowa praca wykonywana przez chłopów na rzecz właściciela ziemi. Za tę pracę szlachta pozwalała chłopom uprawiać pole na własne potrzeby. To pan decydował, jak długo chłop musiał pracować na jego ziemi. Był sędzią dla chłopów, ponieważ rozstrzygał spory pomiędzy nimi. Stan szlachecki był zróżnicowany. Najbogatsi, czyli możnowładcy posiadali olbrzymie majątki ziemskie liczące wiele folwarków, wsi, miast i tysiące poddanych, a nawet własne wojsko. Najubożsi często nie mieli ziemi i służyli na dworach u bogatych ludzi. Z czasem zaczęło maleć znaczenie mieszczan czyli mieszkańców miast. Stopniowo ograniczano ich prawa. Nie mogli sprawować urzędów państwowych, ani zasiadać w sejmie. Złota wolność szlachecka Kolejni królowie Polski w zamian za poparcie ich planów (na przykład w sprawie wojny z Krzyżakami), dawali szlachcie następne przywileje. Za panowania Piastów, królowie podejmując ważne decyzje, radzili się przedstawicieli poszczególnych stanów. Odbywało się to na zjazdach przedstawicieli duchowieństwa, szlachty i mieszczan. Za panowania Jagiellonów utrwalił się zwyczaj, że szlachta zbierała się na sejmikach i wybierała swoich reprezentantów, czyli posłów do sejmu walnego. Było to zgromadzenie decydujące o ważnych sprawach w państwie. 31
Szlachta nakazywała posłom jak mają głosować w konkretnych sprawach. Po ich powrocie z sejmu walnego znów odbywały się sejmiki i posłowie informowali o przebiegu obrad. Znaczenie sejmu walnego tak wzrosło, że król bez zgody posłów nie mógł podjąć ważnych decyzji. Powstał system, który gwarantował szlachcie prawo głosowania i decydowania o sprawach państwa. Z czasem szlachta uzyskała prawo wyboru króla Polski spośród różnych kandydatów. Każdy szlachcic bez względu na wielkość posiadanego majątku miał równe prawa. Zarówno bogaty książę, jak i ubogi szlachcic. Popularne stało się powiedzenie: Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie. W ten sposób ukształtowała się demokracja szlachecka. 32
POLSKA KRÓLÓW ELEKCYJNYCH Jak wybieraliśmy królów; Wojny z Rosją, Turcją, Kozakami i Szwecją Jak wybieraliśmy królów Ostatni król Polski z rodu Jagiellonów, Zygmunt August nie miał dzieci. Szlachta miała tak duże znaczenie w państwie, że po jego śmierci zdecydowała o wyborze nowego władcy. Ten, kto został wybrany był królem do śmierci, ale następcą nie zostawał jego syn lub córka, lecz kolejny monarcha był wybierany przez szlachtę. Taki wybór króla nazywał się wolną elekcją. Każdy nowy władca musiał zobowiązać się do przestrzegania przywilejów szlachty. Takie ograniczenie władzy króla spowodowało osłabienie kraju. Miało to szczególne znaczenie w przypadku prowadzonych wojen. Armia wygrywa wtedy, gdy ma jednego dowódcę, który szybko podejmuje mądre decyzje, a w Polsce król mógł podjąć decyzję dopiero wtedy, gdy uzyskał zgodę szlachty. Polską armię stanowiła szlachta wzywana na wojnę w razie zagrożenia. W tym czasie w sąsiednich państwach rządzili silni władcy, którzy posiadali armie zdyscyplinowanych, wyszkolonych żołnierzy. Państwa te wykorzystywały trudną sytuację naszego kraju i napadały na Polskę. Wojny z Rosją, Turcją, Kozakami i Szwecją W okresie panowania władców wybieranych przez szlachtę, Polska prowadziła wiele wojen. Polska walczyła z Rosją, Turcją, Kozakami i Szwecją. 33
Król Jan III Sobieski odniósł wielkie zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem. Jan III Sobieski pod Wiedniem Polska prowadziła też wojny ze Szwecją. W 1655 roku Szwedzi najechali Rzeczpospolitą. Teraz ten okres nazywamy potopem szwedzkim. Te wszystkie wojny bardzo osłabiły nasze państwo. Potop szwedzki nie ominął Sandomierza. Szwedzi, gdy zajęli miasto rabowali majątki mieszczan. Straty poniesione przez mieszkańców porównywano do najazdów tatarskich sprzed lat. W 1656 roku wycofujące się wojska szwedzkie wysadziły w powietrze Zamek, z którego pozostało tylko jedno skrzydło. Zniszczone zostały kościoły, spichlerze i kamienice. 34
Upadek państwa UPADEK I RZECZPOSPOLITEJ Upadek państwa; Rozbiory podział Polski między sąsiadami Władza króla wybieranego przez szlachtę była bardzo słaba. Szlachta skłócona ze sobą, dbała wyłącznie o własne sprawy. Zniszczenia wojenne, wyludnienie miast i wsi spowodowały upadek gospodarczy ziem polskich. Spadło także zapotrzebowanie na polskie zboże. Chłopi popadali w coraz większą nędzę. Z powodu wojen skarb państwa był pusty. W kraju nie było silnej armii. W tym czasie sąsiedzi Polski stawali się coraz mocniejsi. Po upadku państwa Zakonu Krzyżackiego powstały Prusy, które z czasem usamodzielniły się i były silniejsze od naszego kraju. Coraz większy wpływ na wybór królów Polski miały sąsiednie państwa, których władcy przekupywali szlachtę, aby głosowała zgodnie z ich życzeniami. Rozbiory podział Polski między sąsiadami Ostatecznie sąsiedzi Polski: Prusy, Rosja i Austria ponad 200 lat temu podzieli nasz kraj, a króla pozbawili władzy. Rozbiory następowały stopniowo. Zaborcy wykorzystując sytuację polityczną, dzielili pomiędzy siebie ziemie polskie trzy razy. 35
Mapa rozbiorów Polski 36
Tadeusz Kościuszko i kosynier Wielu Polaków pod dowództwem Tadeusza Kościuszki próbowało walczyć z zaborcami. Powstanie /walka/ nazwane od nazwiska jego przywódcy Powstaniem Kościuszkowskim zostało stłumione. 37
Konstytucja 3 Maja W czasie rozbiorów Polacy podejmowali próby ratowania naszego państwa. Jedną z nich były obrady Sejmu Wielkiego. Posłowie zgodzili się na reformę skarbu /finansów/ i wojska. 3 maja 1791 roku uchwalili konstytucję, w której ograniczono przywileje szlachty, dopuszczono mieszczan do sejmu, a chłopów objęto opieką. Jednak część szlachty sprzeciwiła się zmianom i wezwała na pomoc Rosję. Konstytucja została unieważniona. W 1795 roku Polska ostatecznie znalazła się pod zaborami i na 123 lata zniknęła z mapy Europy. Konstytucja 3 Maja 38
ZABORY OBCE PAŃSTWA DECYDUJĄ O POLAKACH Napoleon ustala granice Polski; Powstania narodowe; Życie Polaków pod zaborami Napoleon ustala granice Polski Wielu Polaków nie mogło się pogodzić z utratą państwa I Rzeczpospolitej. Szukali sprzymierzeńców, którzy pomogliby im odzyskać wolność. Liczyli na pomoc Francji, prowadzącej wtedy wojny z zaborcami Polski. Z poparciem tego państwa, generał Jan Henryk Dąbrowski utworzył legiony polskie we Włoszech. To dla nich Józef Wybicki napisał pieśń: Jeszcze Polska nie zginęła, która jest naszym hymnem narodowym. Cesarz Francuzów, Napoleon odnosił zwycięstwa, ale nie zrealizował marzeń Polaków. Zgodził się jedynie na powstanie na ziemiach polskich niewielkiego Księstwa Warszawskiego. Napoleon z panią Walewską 39
Po kilku latach, gdy Francuzi przegrali wojnę, a Napoleon dostał się do niewoli, Księstwo zostało zlikwidowane. Na jego miejsce Rosja utworzyła Królestwo Polskie, którego ziemie na ponad 100 lat stały się częścią Rosji, a jego królem został car Rosji. Gdy Polska straciła niepodległość Sandomierz stał się miastem granicznym. Przez 14 lat był w zaborze austriackim. W 1809 roku Polacy dowodzeni przez generała Michała Sokolnickiego toczyli ciężkie boje o Sandomierz. Wtedy zostały zniszczone bombardowane przez Austriaków przedmieścia, mury obronne, a także ucierpiał kościół pw. św. Pawła. W wyniku tych walk Sandomierz na krótko został włączony do Księstwa Warszawskiego. W końcu, na wiele lat miasto znalazło się w zaborze rosyjskim. Jego znaczenie całkowicie zmalało. Nie był już siedzibą władz wojewódzkich, a granica uniemożliwiała wolny handel. Mieszkańców nie było stać na utrzymanie murów i bram, które w większości zostały rozebrane, ponieważ władze nie były zainteresowane ich odbudową. Rozebrano spalone wcześniej kościoły. Pozostałą część zamku zamieniono na więzienie. Nawet utworzenie w 1818 roku biskupstwa w Sandomierzu nie poprawiło sytuacji miasta. Powstania narodowe Polacy wielokrotnie próbowali odzyskać własne państwo. Podejmowali walkę z zaborcami. Największe powstania wybuchały w zaborze rosyjskim. Nazywamy je: Powstaniem Listopadowym i Powstaniem Styczniowym. Ich nazwy pochodzą od nazw miesięcy, w których się rozpoczęły. Jednak przewaga wojskowa Rosji i brak pomocy ze strony innych państw Europy, były przyczyną klęski Polaków. Powstańcom zabierano majątki, a ich samych wywożono w głąb Rosji, na Syberię. Życie Polaków pod zaborami Ziemie polskie zostały podzielone na trzy części i weszły w skład państw zaborczych. Ostatecznie największe miasta znalazły się w różnych zaborach: Warszawa w rosyjskim, Kraków w austriackim, a Poznań i Gdańsk w pruskim. 40
Zaborcy podjęli działania, aby dostosować polskie miasta i wsie do warunków istniejących w ich krajach. Skierowali tam swoich urzędników i żołnierzy. Polakom narzucono obce języki: rosyjski lub niemiecki. Nastąpiła rusyfikacja w zaborze rosyjskim i germanizacja w zaborze pruskim. Tylko w zaborze austriackim łagodniej traktowano Polaków. Germanizacja i rusyfikacja czyli przymuszanie do nauki języka niemieckiego i rosyjskiego Polacy żyjąc pod zaborami nadal marzyli o niepodległej Polsce. Liczyli na konflikt między zaborcami i przygotowywali się do spodziewanej wojny. Tworzyli organizacje sportowe o charakterze wojskowym, które miały ich przygotować do przyszłej walki. W Sandomierzu mieszkało wielu Rosjan. W większości były to rodziny stacjonujących tu wojsk carskich i urzędników. Na cmentarzu katedralnym znajduje się wiele grobów Rosjan z tego okresu. 41
POLSKA ODZYSKUJE NIEPODLEGŁOŚĆ Wielka Wojna I wojna światowa; Józef Piłsudski i jego wojsko; Klęska zaborców Polski; Polska niepodległa Wielka Wojna I wojna światowa Ponad 100 lat temu wkroczyliśmy w XX wiek. Polski wówczas nie było na mapie, a państwa Europy zaczynały coraz bardziej rywalizować ze sobą. Powstawały sojusze, czyli porozumienia między różnymi państwami. Sojusz zawiązały takie kraje jak: Wielka Brytania, Francja i Rosja, a z drugiej strony Niemcy i Austro-Węgry. W wyniku konfliktu między tymi państwami w 1914 roku wybuchła Wielka Wojna, którą później historycy nazwali I Wojną Światową. Z czasem przystąpiły do niej Stany Zjednoczone, które wspierały Anglię, Francję i Rosję. Wojna trwała 4 lata i zginęło w niej wiele milionów ludzi. Walka na froncie I wojny światowej W czasie działań wojennych Sandomierz kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk. Raz okupowały go wojska rosyjskie, a później austriackie, aby ostatecznie, do końca wojny znaleźć się pod okupacją austriacką. We wrześniu 1914 roku w pobliżu kościoła św. Pawła toczyły się ciężkie walki wojsk austriacko-węgierskich z wojskami rosyjskimi. Zginęło wtedy bardzo dużo żołnierzy. Wśród nich Polacy, którzy służąc w obu armiach, musieli walczyć ze sobą. 42
Józef Piłsudski i jego wojsko Dla Polaków wojna pomiędzy zaborcami była jedyną okazją, aby nasz kraj znowu był wolny. Od pierwszych miesięcy wojny działała tajna Polska Organizacja Wojskowa założona przez Józefa Piłsudskiego. Józef Piłsudski Wokół niego skupili się ci, którzy chcieli walczyć o niepodległość. W zaborze austriackim Józef Piłsudski zorganizował oddziały wojskowe nazwane Legionami, które u boku Austro-Węgier walczyły z Rosją. W maju 1915 roku I Brygada Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego stoczyła bitwę pod Konarami, miejscowości leżącej niedaleko Sandomierza. 43
Klęska zaborców Polski Gdy wojna się skończyła, po stronie przegranych znaleźli się dawni sąsiedzi i zaborcy Polski: Niemcy oraz Austro-Węgry. Rosja, pomimo że była wśród zwycięzców, pogrążyła się w chaosie. Udział w wojnie bardzo osłabił Rosję. Zapanowała bieda i rosło niezadowolenie ludzi. Robotnicy zbuntowali się, przejęli władzę i uwięzili cara. Stworzyli swoje państwo na nowo, jako Rosję Radziecką. Polska niepodległa Pod koniec wojny Polacy rozbroili obcych żołnierzy, mianowali Naczelnikiem Państwa Józefa Piłsudskiego i przystąpili do organizowania niepodległego Państwa Polskiego. Klęska Niemiec i Austro-Węgier oraz wojna domowa w Rosji spowodowały, że zaborcy nie mieli dość siły, aby przeciwstawić się planom Polaków. Dzień 11 listopada 1918 roku został przyjęty jako data odzyskania niepodległości. Józef Piłsudski z genarałami 44
II RZECZPOSPOLITA Ustalenie granic; Organizacja kraju; Zamach majowy; Centralny Okręg Przemysłowy Ustalenie granic Nowe państwo, które nazywamy II Rzeczpospolitą, powstawało z trudem. Przede wszystkim należało wyznaczyć jego granice. Na wschodzie granica została ustalona w wyniku wojny z Rosją Radziecką. Losy Śląska, Warmii i Mazur rozstrzygnęły plebiscyty, czyli głosowania mieszkańców wskazujących kraj, w którym chcą żyć. W Poznaniu wybuchło powstanie, przesądzające o polskości Wielkopolski. W czasie plebiscytu na Śląsku, również wybuchały powstania. Organizacja kraju Powołano nowy rząd, odbyły się wybory do sejmu i posłowie uchwalili konstytucję, czyli najważniejszy dokument w kraju. Wybrano prezydenta, któremu Józef Piłsudski przekazał władzę. W czasie, gdy wyznaczano granice państwa, rozpoczęto odbudowywanie kraju ze zniszczeń wojennych. Ważnym zadaniem było zjednoczenie odzyskanych ziem. Wcześniej każda z nich była częścią innego państwa. Każda inaczej się rozwijała. Obowiązywał inny system prawa, inne pieniądze, inny język urzędowy. Należało to ujednolicić, dlatego rozpoczęło się reformowanie kraju. Obowiązującym językiem urzędowym został język polski. Podjęto próbę przeprowadzenia reformy rolnej, unowocześniono banki, wprowadzono nowe pieniądze złote. W II Rzeczpospolitej rozpoczęto nowe budowy, które miały duże znaczenie dla kraju. 45
Gdańsk nie należał wówczas do Polski, dlatego nad morzem zbudowano nowoczesne miasto Gdynię wraz z portem. Gdynia ZDJĘCIE Z INTERNETU II RZECZPOSPOLITA Z ZAZNACZENIEM GDYNI Gdynia na mapie Polski Obszar kraju był większy niż obecnie. Największe miasta Polski to: Warszawa, Łódź, Lwów, Poznań, Kraków i Wilno. II Rzeczpospolita była państwem wielonarodowym, ponieważ mieszkało w niej wiele osób innych narodowości. Mieszkali tu Polacy narodowości ukraińskiej, żydowskiej, białoruskiej i niemieckiej. Była też państwem wielowyznaniowym, gdyż żyli tu wyznawcy różnych religii. 46
Zamach majowy Nieudolne rządy i brak porozumienia między partiami spowodowały niezadowolenie w kraju. W maju 1926 roku Józef Piłsudski przejął władzę. Został obalony legalny rząd, a najważniejsze stanowiska w państwie objęli zwolennicy Piłsudskiego. Zmieniono konstytucję. Centralny Okręg Przemysłowy Aby przyśpieszyć rozwój kraju postanowiono zbudować nowe fabryki. Zaplanowano i rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego /COP/. Miały tam powstać wielkie fabryki produkujące sprzęt dla wojska. Planowano, że stolicą COP zostanie Sandomierz. Między innymi zbudowano wówczas hutę i miasto Stalowa Wola. W Sandomierzu mieszkańcy aktywnie włączyli się w działalność społeczną rozwijając kulturę i oświatę regionu. Dużą rolę odgrywało wojsko, które tu miało swoje koszary. Z inicjatywy Aleksandra Patkowskiego powołano Powszechny Uniwersytet Regionalny dokształcający nauczycieli. Artyści doceniali piękno miasta uwieczniając je na swoich obrazach. Bardzo chętnie przebywał w Sandomierzu wielki pisarz Jarosław Iwaszkiewicz. Jarosław Iwaszkiewicz 47
II WOJNA ŚWIATOWA Początek wojny; Okupacja; Wyzwolenie Początek wojny W 1939 roku Polska graniczyła między innymi z dwoma silnymi państwami: Niemcami i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich /ZSRR/. Nie były to przyjazne nam kraje. W Niemczech do władzy doszedł Adolf Hitler, a w ZSRR rządził Józef Stalin. Niemcy nigdy nie pogodzili się z ustalonymi granicami z Polską. Hitler zamierzał zniszczyć państwo polskie, aby zdobyć dla Niemców nowe tereny. Polacy obawiając się napaści ze strony tych krajów, zawarli sojusz z Wielką Brytanią i Francją. Hitler natomiast porozumiał się ze Stalinem. 1 września 1939 roku Niemcy hitlerowskie napadły na Polskę. Napaść Niemców na Polskę 48
Dwa tygodnie później, na ziemie wschodnie Rzeczpospolitej z ZSRR wkroczyła Armia Czerwona. Pomimo wielkiej przewagi nieprzyjacielskich wojsk, Polacy się nie poddali. Żołnierze bohatersko walczyli na Westerplatte, nadmorskiej placówce wojskowej w Gdańsku. Broniła się Warszawa, trwały walki w innych rejonach Polski. Okupacja Jednak osamotniona Polska nie mogła się obronić i została zajęta przez obce wojska, czyli znalazła się pod okupacją. Rozpoczęły się prześladowania społeczeństwa polskiego, masowe aresztowania, wywożenie do obozów koncentracyjnych. Niemcy zajmowali majątki i rabowali dzieła sztuki. Prześladowania w szczególny sposób dotknęły ludność żydowską. Niemcy przesiedlali Żydów do gett, czyli wydzielonych, zamkniętych dzielnic miast. Później wywozili ich do obozów zagłady, z których największym był Auschwitz zbudowany niedaleko Oświęcimia. Także w Sandomierzu Niemcy utworzyli getto dla Żydów, których zwozili z okolicznych miast i wiosek. Później wywieziono ich do obozów, gdzie większość z nich została zamordowana. W Sandomierzu znajduje się pomnik wykonany z płyt nagrobnych pochodzących z cmentarza żydowskiego oraz synagoga, świątynia żydowska przy ulicy Żydowskiej na Starym Mieście. Obecnie mieści się tam Archiwum Państwowe. Polacy nie pogodzili się z utratą państwa. Utworzyli rząd na emigracji, czyli na terenie innego państwa. Powstawały polskie jednostki wojskowe we Francji i Anglii, a później także w Związku Radzieckim, które walczyły z Niemcami. 49
W okupowanym kraju walkę z wrogiem podjęły oddziały partyzanckie. Najliczniejsze były oddziały Armii Krajowej. Na terenie Ziemi Sandomierskiej działał oddział partyzancki Jędrusie. Nazwany został tak, ponieważ ich dowódca Władysław Jasiński, chcąc ukryć przed Niemcami swoje prawdziwe nazwisko, używał imienia Jędruś. Wyzwolenie Sytuacja na świecie zmieniła się, gdy Niemcy zaatakowały Związek Radziecki. Do wojny przystąpiły także Stany Zjednoczone. Niemcy byli zmuszeni walczyć na dwóch frontach, na zachodzie i na wschodzie. Na obu tych frontach walczyli także Polacy. Bohatersko zdobywali wzgórze Monte Cassino we Włoszech i walczyli pod Lenino na Białorusi w Związku Radzieckim. Wyzwalali Francję i inne kraje Europy Zachodniej. Wraz z Armią Czerwoną zdobywali Berlin, stolicę hitlerowskich Niemiec. W okupowanym przez Niemców kraju 1 sierpnia 1944 roku wybuchło Powstanie Warszawskie. Była to próba wyzwolenia Warszawy, która niestety, nie powiodła się. Powstańcy musieli się poddać, a miasto prawie całkowicie zostało zniszczone. Zginęło bardzo dużo powstańców i mieszkańców Warszawy. W czasie tej wojny Sandomierz nie został zniszczony. Niemcy zamierzali długo bronić się w mieście. Jednak, gdy wojska Armii Czerwonej przekroczyły Wisłę pod Baranowem Sandomierskim, Niemcy w obawie przed okrążeniem wycofali się z Sandomierza. 18 sierpnia 1944 roku miasto było wolne. Wojna w Europie zakończyła się 8 maja 1945 roku, gdy Niemcy podpisały kapitulację. 50
POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA Podział Europy; Wpływ Związku Radzieckiego; Odbudowa ze zniszczeń wojennych; Kryzysy gospodarcze Podział Europy Zwycięskie mocarstwa ustaliły nowe granice w Europie. Decydujący głos mieli przywódcy Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR. Oni zadecydowali również o nowych granicach Polski, które nie zmieniły się do dzisiaj. To wtedy do Polski przyłączono ziemie zachodnie z Wrocławiem i Szczecinem, a mieszkających tam Niemców wysiedlono. Jednocześnie przedwojenne, polskie ziemie wschodnie z Lwowem i Wilnem włączono do ZSRR. Sandomierz Granice Polski po II wojnie światowej 51
Wpływ Związku Radzieckiego Europa podzieliła się na Zachodnią i Wschodnią. Polska znalazła się w części wschodniej, wśród państw uzależnionych od Związku Radzieckiego. Władzę w Polsce objęli komuniści. Nowa władza umacniała się i nie pozwalała na żadną krytykę. Jej przeciwnicy nie mieli możliwości działania. Odbudowa ze zniszczeń wojennych W czasie wojny zniszczono wiele miast i wsi, dlatego najważniejszym zadaniem dla Polaków była odbudowa kraju z ogromnych zniszczeń wojennych. Zaraz po wojnie przeprowadzono reformę rolną, która zlikwidowała duże gospodarstwa rolne, fabryki stały się własnością państwa. Pałac Kultury i Nauki w Warszawie 52
W Sandomierzu miały siedzibę władze powiatu. Zbudowano Hutę Szkła Okiennego oraz mniejsze zakłady przemysłowe. Kiedy wprowadzano reformę administracji polegającą na zwiększeniu liczby województw, była brana pod uwagę także kandydatura Sandomierza jako miasta wojewódzkiego. Jednak ostatecznie został wybrany pobliski Tarnobrzeg, ponieważ to miasto było centrum przemysłu siarkowego. W latach sześćdziesiątych zaczęły się zapadać ulice na Starym Mieście. Było to spowodowane ruchami ziemi lessowej, na której zbudowane jest Stare Miasto. Władze postanowiły ratować zabytki staromiejskiej starówki i dziś możemy podziwiać ich piękno. Stare Miasto w Sandomierzu Kryzysy gospodarcze Gospodarka nie spełniała oczekiwań Polaków, którzy chcieli lepiej żyć. Ceny rosły, a ludzie mało zarabiali. Na to nie godzili się robotnicy i dochodziło do strajków i masowych protestów przeciwko rządom komunistów. Do największych protestów doszło w latach 1956, 1970 i 1980. 53
ZMIANY LAT 80 Solidarność; Okrągły stół Solidarność W 1980 roku niezadowolenie z rządów komunistów ogarnęło cały kraj. W sklepach brakowało towarów. Wybuchały strajki. To wtedy powstał Związek Zawodowy Solidarność, który miał duży wpływ na Polaków. Jego przewodniczącym został Lech Wałęsa. Lech Wałęsa Rząd obawiając się, że straci kontrolę nad państwem, 13 grudnia 1981 roku wprowadził stan wojenny. Zostały zlikwidowane wszelkie swobody, jakie w okresie Solidarności zdobyło społeczeństwo. 54
Władze w kraju przejęło wojsko. Wprowadzona została godzina milicyjna, po której nie można było wychodzić na ulicę. Początkowo nie działała telewizja i radio, a także nie ukazywały się gazety. Okrągły stół Gospodarka polska jednak nadal źle funkcjonowała, a ludziom żyło się coraz gorzej. Gospodarka Związku Radzieckiego również przeżywała kryzys. Rządzący tym krajem zajęci swoimi sprawami, nie mogli wtrącać się w sprawy polskie. To wszystko spowodowało, że władze w Polsce postanowiły porozumieć się z przeciwnikami politycznymi, czyli opozycją i wspólnie rządzić. Dużą rolę na świecie odgrywał Polak Papież Jan Paweł II, który wspierał protestujących robotników. Papież Jan Paweł II 55
W lutym 1989 roku przystąpiono do rozmów przy okrągłym stole. Okrągły, dlatego, aby podkreślić, że obie strony są sobie równe. Ustalono, że w Polsce odbędą się wolne wybory. Obrady Okrągłego Stołu 56
III RZECZPOSPOLITA Zmiany w Polsce; Unia Europejska i NATO Zmiany w Polsce 4 czerwca 1989 roku odbyły się wybory do Sejmu i Senatu. Wygrali je przedstawiciele Solidarności i to oni utworzyli rząd. Powstały nowe partie polityczne. Uchwalona została konstytucja, która regulowała zasady funkcjonowania państwa oraz ustalała prawa i obowiązki obywateli. Wprowadzona została demokracja parlamentarna, to znaczy, że wszyscy Polacy mają prawo decydować o swoim państwie za pośrednictwem wybranych przedstawicieli. W roku 1990 wszedł w życie plan reformy gospodarki kraju, nazwany od nazwiska ówczesnego Ministra Finansów planem Balcerowicza. Zmiany te, w wyniku wprowadzenia gospodarki rynkowej, przyczyniły się do lepszego funkcjonowania państwa. Unia Europejska i NATO 12 marca 1999 roku po wielu latach starań i zabiegów dyplomatycznych, Polska została przyjęta do Paktu Północnoatlantyckiego /NATO/. Jest to największa na świecie organizacja broniąca bezpieczeństwa państw. 7 i 8 czerwca 2003 roku Polacy w referendum wyrazili zgodę na wstąpienie Polski do Unii Europejskiej /UE/ wspólnoty państw Europy. Nastąpiło to 1 maja 2004 roku, kiedy formalnie weszliśmy do Unii Europejskiej. Część z krajów Unii Europejskiej wprowadziła wspólne pieniądze, które nazywają się euro. 57
Dla Sandomierza historycznym wydarzeniem była wizyta Papieża Polaka Jana Pawła II, która odbyła się 12 czerwca 1999 roku. Tego dnia u podnóża miasta zgromadziło się około 400 tys. wiernych, uczestniczących w uroczystościach religijnych. Dla upamiętnienia tego wydarzenia, w miejscu odprawienia mszy świętej postawiono pomnik Papieża. Obecnie Polska jest republiką parlamentarną, czyli państwem, w którym władza jest sprawowana przez ludzi wybieranych w powszechnych wyborach na określony czas. Na czele naszego państwa stoi prezydent, wybierany co cztery lata. Mamy przyjaznych sąsiadów. Nie toczymy wojen. 1000 lat kształtowało się nasze Państwo, aby osiągnąć obecny wygląd. Nowoczesna Polska 58
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA Z WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE
I. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNY To jest Polska na mapie Europy. Polska jest dużym krajem europejskim. Polska graniczy z 7 państwami. Te państwa to sąsiedzi Polski. Sąsiedzi Polski to: Rosja, Litwa, Białoruś, Ukraina, Słowacja, Czechy, Niemcy /patrz mapa wyżej/. Na północy /na górze/ mapy Polska graniczy z Rosją i Litwą. Na wschodzie /po prawej stronie/ mapy Polska graniczy z Białorusią i Ukrainą. Na południu /na dole/ mapy Polska graniczy ze Słowacją i Czechami. Na zachodzie /po lewej stronie/ mapy Polska graniczy z Niemcami. 61
Na północy /na górze/ mapy Polski jest morze. To morze to Bałtyk. Na południu /na dole/ Polski są góry. Te góry to Tatry. Propozycja dla nauczycieli: Proszę pokazać uczniom fragment jakiegoś filmu, gdzie są pokazane: morze i góry, niech uczniowie sami, jeśli mogą, opowiedzą o swoich wakacjach w górach lub nad morzem. W Polsce mieszka ponad 38 milionów ludzi. Stolicą Polski jest Warszawa. Warszawa to bardzo duże miasto, mieszka tam ponad 2 miliony ludzi. Propozycja dla nauczycieli: Proszę pokazać uczniom album o Warszawie, pocztówki, a może pojedziecie z uczniami na wycieczkę do stolicy? Ćwiczenie dla ucznia Pokaż Polskę na mapie Europy? Zaznacz kolorem. 62
Ćwiczenie dla ucznia To jest mapa Polski. Pokaż, gdzie jest morze, a gdzie są góry? Ćwiczenie dla ucznia Gdzie jest Warszawa na mapie Polski? Polska podzielona jest na 16 województw, 380 powiatów i 2479 gmin. Województwo to duża część naszego kraju. Każde województwo ma swojego wojewodę i swoją stolicę. 16 województw w Polsce: 1. dolnośląskie stolica to Wrocław 2. kujawsko-pomorskie stolica to Bydgoszcz 3. lubelskie stolica to Lublin 4. lubuskie stolica to Zielona Góra 5. łódzkie stolica to Łódź 6. małopolskie stolica to Kraków 7. mazowieckie stolica to Warszawa 63
8. opolskie stolica to Opole 9. podkarpackie stolica to Rzeszów 10. podlaskie stolica to Białystok 11. pomorskie stolica to Gdańsk 12. śląskie stolica to Katowice 13. świętokrzyskie stolica to Kielce 14. warmińsko-mazurskie stolica to Olsztyn 15. wielkopolskie stolica to Poznań 16. zachodniopomorskie stolica to Szczecin Propozycja dla nauczycieli: Proszę skorzystać z mapy administracyjnej dostępnej w szkole i pokazać uczniom poszczególne województwa. Powiat jest mniejszy od województwa. Powiatem kieruje starosta. Zadania powiatu to dbanie o: ͳ o szkoły, ochronę zdrowia (szpitale), pomoc społeczną, ͳ wspieranie osób niepełnosprawnych, ͳ transport i drogi, ͳ rozwój kultury, sportu i turystyki, ͳ domy i budynki, ͳ środowisko naturalne, czyli lasy, jeziora, ͳ bezpieczeństwo obywateli, w tym ochronę przed pożarami i powodziami, ͳ przeciwdziałanie bezrobociu. 64